Մասնակից:Տիրանա/Ավազարկղ
Սառցե հրաբուխ, որը գտնվում է սառցե գլխարկի կամ սառցե շերտի մեջ, որի արդյունքում նրա հրաբխային կառույցը (կոն, օդանցք, խառնարան կամ կալդերա) գտնվում է շրջակա սառցադաշտի մակարդակից ցածր [1]։Այս տեսակի հրաբուխները շատ հազվադեպ են, քանի որ դրանք սահմանափակվում են բացառապես այն շրջաններով, որոնք ծածկված են եղել սառցադաշտերով և միևնույն ժամանակ ունեցել են կամ ունեն ակտիվ հրաբուխներ: Քնած վիճակում նման հրաբուխները կարող են չտարբերվել շրջակա տարածքից, քանի որ դրանք ամբողջությամբ պատված են սառույցով։
Բնութագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անդրսառցադաշտային հրաբուխը ձևավորվում է սառցադաշտի կամ սառցաշերտի մակերևույթի տակ ժայթքման արդյունքում, որի ընթացքում երկրի ընդերքի ճեղքերից եկող տաք լավան և հրաբխային գազերը հալեցնում են իրենց ճանապարհը սառույցի հաստության մեջ։ Սառույցը և արդյունքում առաջացող ջուրը արագորեն սառեցնում են լավան, ինչի արդյունքում այն կարծրանում է գնդաձև մարմինների տեսքով։ Երբ լավան քայքայվում է, ձևավորվում են տարբեր բրեկչիաներ, այդ թվում՝ տուֆե բրեկչիա և հիալոկլաստիտներ[1]։
Անդրսառցադաշտային հրաբխային ժայթքումների ժամանակ սառույցի հալման արդյունքում առաջացած ջուրը սովորաբար կուտակվում է սառցադաշտի և հիմքի ապարների միջև[2] և կարող է հանկարծակի թափանցել մակերես և ձևավորել jökulhlöip՝ ուժեղ հոսող պոռթկումային ջրհեղեղ: Նման բան տեղի է ունեցել Իսլանդիայում 1996 թվականին Գրիմսվոթն անդրսառցադաշտային հրաբխի ժայթքման ժամանակ, երբ սառցադաշտի տակից 50000 մ³/վրկ ջրի հոսքով և մինչև 4 մ բարձրությամբ ժայթքող հոսքը տեղափոխել է մինչև 5000 տոննա կշռող սառցե բեկորներ և աղետալի ավերածություններ է առաջացրել[3]։
Սառցե հրաբուխների ձևը հակված է լինել բավականին տարբերվող և անսովոր՝ հարթեցված գագաթով և զառիթափ լանջերով, որոնք պահպանվում են շրջակա սառույցի և հալոցքի ջրի ճնշման պատճառով[1]։ Եթե հրաբուխը, ի վերջո, ամբողջությամբ հալվում է սառցե շերտի միջով, ապա հորիզոնական լավայի հոսքերը կուտակվում են, և հրաբխի վերին մասը ստանում է գրեթե հարթ ձև։ Այնուամենայնիվ, եթե սառցադաշտի նահանջից հետո մեծ քանակությամբ լավա ժայթքի, հրաբուխը կարող է ավելի նորմալ ձև ստանալ, ինչպես Կանադայի հնագույն անդրսառցադաշտային հրաբուխները: Հարթ գագաթով և կտրուկ կողմերով անդրսառցադաշտային հրաբուխները կոչվում են տուիջա՝ Բրիտանական Կոլումբիայի հյուսիսում գտնվող Տույջա անդրսառցադաշտային հրաբուխի անունով, որը նկարագրել է կանադացի երկրաբան Բիլ Մեթյուզը 1947 թվականին։
Բարձր լեռնային շրջաններում ենթասառցադաշտային հրաբուխներից պետք է առանձնացնել սովորական հրաբուխները , որոնք ծածկված են սառցե գլխարկով միայն գագաթի տարածքում, օրինակ՝ Անդերի և Կամչատկայի տարբեր հրաբուխները, ինչպես նաև Ֆուձիյամի հրաբուխը: Այս տեսակի հրաբուխները տարբերվում են իրենց երկրաբանական կառուցվածքով։ Անդրսառցադաշտային հրաբուխները կազմված են գնդաձև լավայից, պալագոնիտից և հիալոկլաստիտից, մինչդեռ սառույցով ծածկված սովորական հրաբուխները կազմված են լավային և մոխրին կամ ռիոլիթին փոխարինող շերտերից (ինչպես Տորվայոկուլ հրաբխի դեպքում[1])։
Տարածում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հատկապես մեծ թվով անդրսառցադաշտային հրաբուխներ ունեցող տարածքները գտնվում են բևեռային շրջաններում, հատկապես Իսլանդիա կղզում[1], Ալյասկայում և Անտարկտիդայում: Հնագույն անդրսառցադաշտային հրաբուխներ, որոնք վաղուց առաջացել են սառցե թաղանթից, հայտնաբերվել են նաև Բրիտանական Կոլումբիայում և Յուկոնում՝ Կանադայում:
Ամենահայտնի անդրսառցադաշտային հրաբուխները գտնվում են Իսլանդիայում[1]։ Դրանք են Գրիմսվոթնը և Էրայվայեկուլը, որոնք ծածկված են հսկայական Վատնաիյոկյուդլ սառցային շերտով, հրաբուխը՝ Էյաֆյաթլայոքուլ սառցադաշտի տակ և Կատլան՝ Միրդալսյոքուլի տակ։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ստորջրյա հրաբուխ
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Ari Trausti Gudmundsson Living Earth Outline of the Geology of Iceland. — 2. — Reykjavík: Mál og menning, 2011. — 408 с.
- ↑ Björnsson, Helgi Subglacial Lakes and Jökulhlaups in Iceland(անգլ.) // Global and Planetary Change : journal. — 2002. — Т. 35. — С. 255—271. — Архивировано из первоисточника 31 Հուլիսի 2021.
- ↑ [Stefán Benediktsson and Sigrún Helgadóttir, «The Skeiđarđá River in Full Flood 1996,» Skaftafell National Park: Environment and Food Agency, UST, March, 2007]