Մասնակից:Մարիամ Տերտերյան/Ավազարկղ42
| Մարիամ Տերտերյան/Ավազարկղ42 |
|---|
Աբու Ալի Մուհամմեդ իբն Ալի իբն Մուքլա (արաբ․՝ أبو علي محمد بن علي بن الحسين بن مقلة[1]; ), ով հիմնականում հայտնի է որպես Իբն Մուքլա, Աբբասյան խալիֆայության պաշտոնյա էր, որը բարձր պետական պաշտոններ է ստացել 10-րդ դարի սկզբին։ Նրա իր կարիերայի գագաթնակետին է հասել երեք անգամ՝ Բաղդադի վեզիրի պաշտոնը ստանձնելով՝ 928–930, 932–933 և 934–936 թվականներին։ Չկարողանալով հաջողությամբ դիմակայել տարածաշրջանային էմիրների աճող հզորությանը՝ նա իր պաշտոնը զիջել է առաջին ամիրայից ամիրային՝ Իբն Ռաիքին, և մահացել է բանտում: Նա նաև հայտնի է դարձել որպես գեղագիր՝ հեղինակելով ալ-խաթթ ալ-մանսուբը (الخط المنسوب) և խաթթ աթ-թուլութը (خط الثلث)[2]։
Կենսագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վաղ կյանք և կարիերա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Իբն Մուքլան ծնվել է Աբբասյան խալիֆայության մայրաքաղաք Բաղդադում, 272 թվականին (մ.թ. 885/6)[3]։ Հանրային ծառայությունում նա կարիերան սկսվել է որպես հարկահավաք։ Կենտրոնական կառավարությունում նա բարձր պաշտոն է զբաղեցրել 908 թվականին՝ հզոր վեզիր Աբու-լ-Հասան Ալի իբն ալ-Ֆուրատի հովանու ներքո, ով էլ նրան նշանակել է պաշտոնական նամակների փոխադրման պատասխանատու[3]։ Հենց այս ժամանակ, խալիֆ Ալ-Մուքթադիրի (թագավորել է 908–932) անարդյունավետ կառավարման պայմաններում, քաղաքացիական բյուրոկրատիան հասել է իր հզորության գագաթնակետին Աբբասյան արքունիքում։ Այնուամենայնիվ, խալիֆայության հարստությունը վերականգնելու նախորդ թագավորությունների ձեռքբերումները փլուզվել են մշտական ֆինանսական դժվարությունների պատճառով: Այս ընթացքում Բաղդադի քաղաքական ասպարեզը վերահսկվում էր Իբն ալ-Ֆուրատի և նրա խառնախմբի (Բանուլ-Ֆուրատի), նրա մրցակից Ալի իբն Իսա ալ-Ջարահի և նրա խառնախմբի (Բանուլ-Ջարահի) և ազդեցիկ ռազմական առաջնորդ Մունիս ալ-Խադիմի կողմից[4]։ Չնայած Իբն Մուքլան ամուր կապեր է ունեցել Իբն ալ-Ֆուրատի հետ, որոնք վերահաստատվել էին Իբն ալ-Ֆուրատի երկրորդ պաշտոնավարման ժամանակ՝ 917–918 թվականներին, նա ի վերջո դուրս է եկել Իբն ալ-Ֆուրատի դեմ։ Իբն Մուքլայի հաջորդ առաջխաղացումը տեղի է ունեցել Ալի իբն Իսայի փաստացի վեզիրության ժամանակ 918-928 թվականներին, երբ նա ստանձնել է հանրային կալվածքների նշանակալի բաժինը (դիվանը)[3]։
Առաջին վեզիրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սերտ հարաբերություններ հաստատելով ազդեցիկ սենեկապետ (հեջուբ) Նասրի հետ՝ Իբն Մուքլան կարողացել է պահել իր վեզիրի պաշտոնը Ալիի անկումից հետո 928 թվականին[3]։ Այնուամենայնիվ, նրա պաշտոնավարումը բնութագրվում էր զգալի ներքին անկայունությամբ, ներառյալ 929 թվականին տեղի ունեցած կարճատև հեղաշրջումը Մունիսի գլխավորությամբ, ով գահընկեց է արել Ալ-Մուքթադիրին՝ հօգուտ իր եղբոր՝ Ալ-Քահիրի[3][5]։ Չնայած հեղաշրջումը ի վերջո ձախողվել է, Մունիսը և նրա դաշնակից Ալի իբն Իսան վերահսկողություն են ձեռք բերել կառավարության վրա, որի արդյունքում էլ 930 թվականին Իբն Մուքլան պաշտոնանկ է արվել[3]։
Երկրորդ վեզիրությունը և Ալ-Քահիրի տապալումը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իբն Մուքլան վերանշանակվել է որպես վեզիր Ալ-Քահիրի կողմից այն բանից հետո, երբ նա հաջորդել է Ալ-Մուքթադիրին՝ վերջինիս մահից հետո 932 թվականին: Իր իշխանությունը հաստատելու նոր խալիֆի ջանքերը հանդիպել են ինչպես Իբն Մուքլայի, այնպես էլ Մունիսի դիմադրությանը: Մունիսը սկսել է դավադրություն կազմակերպել Ալ-Քահիրի դեմ, սակայն ձերբակալվել և սպանվել է նախքան գործողությունների անցնելը, ինչի արդյունքում Իբն Մուքլան հեռացվել է պաշտոնից ընդամենը վեց ամիս պաշտոնավարելուց հետո[3][6]։ Այնուհետև Իբն Մուքլան գլխավորել է մեկ այլ դավադրություն, և 934 թվականին Ալ-Քահիրը գերվել, կուրացել և գահընկեց է արվել Բաղդադի զորքերի կողմից, իսկ նրա եղբորորդին՝ Ալ-Ռադին ստանձնել է նրա պաշտոնը[7]։
Երրորդ վեզիրություն և անկում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սկզբում ալ-Ռադին ուղարկել է Ալի իբն Իսային ևս մեկ անգամ ստանձնելու վեզիրությունը, սակայն վերջինս հրաժարվել է մեծ տարիքի պատճառով[8]։ Իբն Մուքլան այնուհետև նշանակվել է իր պաշտոնավարման երրորդ ժամկետի համար[3]։ Այնուամենայնիվ, գահակալության սկզբնական ամիսներին Մուհամմեդ իբն Յակուտը մնացել է արքունիքի ամենաազդեցիկ դեմքը մինչև իր պաշտոնավարման անկումը 935 թվականի ապրիլին։ Միայն դրանից հետո Իբն Մուքլան ամբողջությամբ ստանձնել է վարչակազմի վերահսկողությունը[8]։
Այդ ժամանակ Խալիֆայության ամենամեծ վտանգը շրջանային կառավարիչների աճող ինքնավարությունն է եղել, որոնք օգուտ են քաղել Աբբասյան արքունիքի ներքին հակամարտություններից՝ ամրապնդելով իրենց վերահսկողությունը իրենց իսկ գավառների վրա, պահելով Բաղդադին հասանելիք հարկերը և ներսից հաշմանդամ դարձնելով կենտրոնական իշխանությանը[7]։ Իբն Մուքլան փորձել է ռազմական ուժ կիրառելով վերահաստատել վերահսկողությունը հարևան գավառների վրա՝ առաջին հերթին թիրախավորելով Համդանիների կողմից վերահսկվող Ջազիրան: 935 թվականին նա սկսել է արշավանք և գրավել Համդանիների մայրաքաղաք Մոսուլը, բայց ստիպված է եղել վերադառնալ Բաղդադ։ 936-ին նա Վասիթի ապստամբ կառավարիչ Մուհամմեդ իբն Ռաիքի դեմ արշավելու ևս մեկ փորձ է ձեռնարկել, սակայն չի հաջողել նույնիսկ սկսել: Սաստկացող ֆինանսական ճգնաժամը լուծելու անկարողության հետ մեկտեղ, այս վերջնական աղետը հանգեցրել է Իբն Մուքլայի պաշտոնանկությանը և հետագա ձերբակալությանը[3][9]։
Իբն Մուքլայի պաշտոնանկությունը նաև նշանակում է, որ Աբբասյան խալիֆաները վերջնական կորցրել են իրենց անկախությունը: Կարճ ժամանակ անց Իբն Ռաիկը նշանակվել է ամիրայից ամիրա («հրամանատարների հրամանատար») նորաստեղծ պաշտոնում, և այսպիսով, ձեռք բերելով ռազմական հիմք, դարձել է մնացած խալիֆայության փաստացի տիրակալը՝ խալիֆին զրկելով իրական իշխանությունից[3][10]։ Իբն Ռաիկը բռնագրավել է Իբն Մուքլայի և նրա որդու ունեցվածքը: Ի պատասխան՝ Իբն Մուքլան սկսել է դավադրություն կազմակերպել ամիրայից ամիրայի դեմ: Այնուամենայնիվ, Իբն Ռաիկը բացահայտել է դավադրությունը, Իբն Մուքլային բանտարկել տվել և հրամայել նրա աջ ձեռքը կտրել։ Քիչ ժամանակ անց, երբ թուրք գեներալ Բաջկամի բանակը սկսել է շարժվել դեպի Բաղդադ՝ տապալելու Իբն Ռաիկին, Իբն Մուքլայի լեզուն կտրել են տվել։ Չնայած Բաջկամի հաղթանակին, Իբն Մուքլան մնացել է բանտում և մահացել 940 թվականի հուլիսի 20-ին[3]։
Գեղագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Իբն Մուքլան հայտնի է եղել որպես գեղագիր և թուլութ ոճի հեղինակ[2]։ Բացի թուլութից, նա մշակել է հինգ այլ գեղագրության ոճեր, այդ թվում նասխը՝ կոկիկ ձեռագիր, որն ի վերջո փոխարինել է քուֆիին որպես սուրբ Ղուրանի արտագրման հիմնական գիր։ Նասխը հեշտ ընթեռնելի տառատեսակ է, որն օգտագործվում է մինչ օրս տպագրության մեջ[11]։ Իբն Մուքլան մեծ հարգանք է վայելել ձեռագրերի ոլորտում, քանի որ նրա հմտությունը նույնքան բնական է եղել, որքան մեղուների՝ մեղրամոմի բջիջները վեցանկյուն ստեղծելու բնազդը[12]։ Նա կամ նրա եղբայրները համարվել են ալ-խաթթ ալ-մանսուբ («համաչափ գիր») ոճի ստեղծողներ։ Այս ոճն էլ հետագայում կատարելագործել է 11-րդ դարի գեղագիր Իբն ալ-Բավուաբը[3]։ «Խաթթ» տերմինը նշանակում է «գծանշում»՝ ցույց տալով, որ գեղագրությունը վերաբերում է տարածության ուրվագծմանը։ Ալ-խաթթ ալ-մանսուբ համակարգում տառերի ձևը հիմնված է երեք չափումների վրա՝ նուքթայի չափի, ալեֆի բարձրության և ալեֆի բարձրությանը հավասար տրամագծով շրջանի[13][14]։
Իբն Մուքլայի բնօրինակ գործերից ոչ մեկը չի պահպանվել. նրա աշխատանքները հայտնի են միայն Իբն ալ-Նադիմի նման աղբյուրներով[15]։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ ابن البواب- موقع يوسف زيدان للمخطوطات (չաշխատող հղում) Արխիվացված 2016-09-01 Wayback Machine
- ↑ 2,0 2,1 «Ibn Muqlah | Islamic calligrapher». Encyclopedia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 2020-12-06-ին.
- ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 3,11 Sourdel 1971, էջեր. 886–887.
- ↑ Kennedy, 2004, էջեր 185–188
- ↑ Kennedy, 2004, էջ 191
- ↑ Kennedy, 2004, էջեր 193–194
- ↑ 7,0 7,1 Kennedy, 2004, էջ 194
- ↑ 8,0 8,1 Zetterstéen, 1995, էջ 368
- ↑ Kennedy, 2004, էջեր 194–195
- ↑ Kennedy, 2004, էջեր 195ff.
- ↑ Selim, George Dimitri (1979). «Arabic Calligraphy in the Library of Congress». The Quarterly Journal of the Library of Congress. 36 (2): 140–177. ISSN 0041-7939. JSTOR 29781806.
- ↑ Tabbaa, 1991, էջեր 119–148
- ↑ Grabar, 1992, էջ 38
- ↑ Osborn, 2009, էջեր 289–306
- ↑ Ali, 1999, էջ 81
Աղբյուրներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- [[[:Կաղապար:Google Books]] The Arab Contribution to Islamic Art: From the Seventh to the Fifteenth Centuries]. Cairo: American University in Cairo Press. 1999. ISBN 978-9774244766.
{{cite book}}: Check|url=value (օգնություն) - Grabar, Oleg (1992). The Mediation of Ornament. The A.W. Mellon Lectures in the Fine Arts. Vol. XXXV. Princeton, NJ: Princeton University Press.
- Osborn, J.R. (2009). «Narratives of Arabic Script: Calligraphic Design and Modern Spaces». Design and Culture. 1 (3): 289–306. doi:10.1080/17547075.2009.11643292.
{{cite journal}}: Unknown parameter|=ignored (օգնություն) - Tabbaa, Yasser (1991). «The Transformation of Arabic Writing: Part I, Qur'ānic Calligraphy». Ars Orientalis. 21: 119–148. ISSN 0571-1371. JSTOR 4629416.