Կահիրեի երկրորդ կոնֆերանս
Կահիրեի երկրորդ կոնֆերանսը տեղի է ունեցել 1943 թվականի դեկտեմբերի 4-6-ը Կահիրեում և նվիրված էր Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մեջ Թուրքիայի հնարավոր անդամակցությանը։ Խորհրդակցությանը մասնակցել են ԱՄՆ նախագահ Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտը, Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Ուինսթոն Չերչիլը և Թուրքիայի նախագահ Իսմեթ Ինյոնյու։
Մինչև 1941 թվականը Ռուզվելտը և Չերչիլը այն կարծիքին էին, որ Թուրքիայի չեզոքությունը ծառայելու է դաշնակիցների շահերին՝ արգելափակելով «առանցքի» երկրներին Միջին Արևելքում նավթի ռազմավարական պաշարներին տիրանալուց։ Բայց 1942 թվականի արշավից հետո Ռուզվելտն ու Չերչիլը փոխեցին իրենց կարծիքը։ Չերչիլը ցանկանում էր, որ թուրքերը Բալկաններում նոր ճակատ բացեն։ 1943 թվականի հունվարի 30-ին Չերչիլը գաղտնի հանդիպում է ունեցել Ինյոնյուի հետ գնացքի վագոնի ներսում՝ Թուրքիայի Ադանա քաղաքից 23 կմ հեռավորության վրա, որպեսզի քննարկի այդ հարցը։
Ռուզվելտը, մյուս կողմից, դեռևս կարծում էր, որ թուրքական հարձակումը չափազանց ռիսկային կլիներ, և Թուրքիայի հնարավոր անհաջողությունը աղետալի հետևանքներ կունենար դաշնակիցների համար[1]։
Ինյոնյուն շատ լավ գիտեր տարածքի, բնակչության և հարստության դժվարություններն ու կորուստները, որոնցից իր երկիրը տառապել է չդադարող պատերազմների 11 տարիների` 1911-1922 թվականների ընթացքում (իտալա-թուրքական, Բալկանյան պատերազմներում, Առաջին համաշխարհային պատերազմում, և թուրքական անկախության պատերազմի ժամանակ), և վճռական էր Թուրքիային հնարավորինս երկար պահել պատերազմից դուրս։ Ինյոնյուն նաև ցանկանում էր երաշխիքներ ստանալ Թուրքիային ֆինանսական և ռազմական օգնության համար, ինչպես նաև երաշխիքներ, որ Միացյալ Նահանգները և Մեծ Բրիտանիան Թուրքիայի կողքին կլինեն պատերազմից հետո թուրքական նեղուցներ խորհրդային ուժերի ներխուժման դեպքում, ինչի մասին Իոսիֆ Ստալինն արդեն բացահայտ հայտարարել էր[1]։ Խորհրդային ներխուժման հանդեպ վախը և թուրքական նեղուցները վերահսկելու Ստալինի անթաքույց ցանկությունը վերջիվերջո ստիպեցին Թուրքիային հրաժարվել արտաքին հարաբերություններում չեզոքության իր սկզբունքից և 1952 թվականին անդամակցել ՆԱՏՕ-ին։
Թերևս, դաշնակիցների կողմից անհապաղ պատերազմի մեջ մտնելու Թուրքիայի տատանումների գլխավոր պատճառը ֆինանսական և ռազմական օգնության ծավալների հնարավոր նվազեցումն էր, որը Չերչիլը խոստացել էր Ադանայում[1]։ 1943 թվականի դեկտեմբերին անգլո-ամերիկյան իշխանությունները համարել են, որ ընդհանուր առմամբ իրավիճակն ավելի արմատապես է փոխվել, քան նախկինում՝ 1943 թվականի գարնանը կնքված համաձայնագրում լավագույն կանխատեսումներում էին ենթադրում[1]։ Բրիտանացիներն առաջարկել են Սատուրնի ծրագրին օգնության կրճատված ծավալ[1]։ Թուրքերը, մյուս կողմից, ցանկանում էին վստահ լինել, որ պատերազմի մեջ մտնելով, բավականաչափ ուժեղ կլինեն իրենց հայրենիքը պաշտպանելու համար, և նրանք կասկածում էին, որ նոր ծրագիրը լիովին կբավարարի իրենց անվտանգության պահանջները։ Չերչիլը, որին «Օվերլորդ» գործողության մեկնարկից առաջ մնացել էր ընդամենը վեց ամիս, դժկամությամբ հանգել է այն եզրակացության, որ Թուրքիայի հզորացման համար անհրաժեշտ ռեսուրսներն ու ժամանակը չեն կարող զիջվել[1]։ ԱՄՆ-ի շտաբերի պետերը և նրանց պլանավորողները, մյուս կողմից, թեթևություն են զգացել, որ «Օվերլորդ» գործողության վրա կենտրոնանալու այս հնարավոր խոչընդոտը վերջապես վերացվել է[1]։
Կոնֆերանսի ավարտին որոշվեց, որ Թուրքիայի չեզոքությունը պետք է պահպանվի[1]։ Որոշվել է նաև Ադանայի մերձակա Ինջիրլիքում ավիաբազա կառուցել տարածաշրջանում դաշնակիցների հնարավոր օդային գործողությունների համար[1]։ Ինջիրլիք ավիաբազան ավելի ուշ կարևոր դեր է խաղացել ՆԱՏՕ-ի համար Սառը պատերազմի ժամանակ[1]։
Ռուզվելտն ու Ինենյուն ստացան այն, ինչ ցանկանում էին, մինչդեռ Չերչիլը մի փոքր հիասթափված էր արդյունքից, քանի որ կարծում էր, որ Թուրքիայի ակտիվ մասնակցությունը պատերազմին կարագացնի Գերմանիայի պարտությունը՝ հարվածելով հարավ-արևելքում իրենց «փափուկ ստորոտին»։
Ի վերջո, Թուրքիան դաշնակիցների կողմից պատերազմի մեջ մտավ 1945 թվականի փետրվարի 23-ին, այն բանից հետո, երբ Յալթայի խորհրդաժողովում հայտարարվեց, որ միայն պետությունները, որոնք պաշտոնապես պատերազմի մեջ էին Գերմանիայի և Ճապոնիայի հետ մինչև 1945 թվականի մարտի 1-ը, կթույլատրվեն անդամակցել Միավորված ազգերի կազմակերպությանը[2]։
Քննարկվող ևս մեկ հարց է եղել. ֆրանսիական գաղութային կայսրությունից Հնդկաչինի անկախությունը, որը հակիրճ ամրագրված է Պենտագոնի փաստաթղթերում[3]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 «армия США:" стратегическое планирование коалиционной войны, 1943-1944 " Морис Мэтлофф, глава XVI, стр. 379-380». Центр военной истории армии Соединенных Штатов, Вашингтон, округ Колумбия, 1990. Каталог библиотеки Конгресса номер карточки 53-61477. Первый печатный 1959-CMH Pub 1-4. (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2017 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
- ↑ Кирилл Титов (2015 թ․ փետրվարի 23). «Вступление Турции во Вторую мировую войну». ТАСС. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 26-ին.
- ↑ [www.archives.gov/research/pentagon-papers «Документы Пентагона, Часть 1." Национальный архив США, правительство США, 8 июня 2011 г.,»] (անգլերեն).
{{cite web}}: Check|url=value (օգնություն)
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- U.S. Army: «Strategic Planning for Coalition Warfare, 1943—1944» by Maurice Matloff, Chapter XVI, pp. 379—380.Արխիվացված 2015-09-24 Wayback Machine Center of Military History, United States Army, Washington D.C., 1990. Library of Congress Catalog Card Number 53-61477. First Printed 1959-CMH Pub 1-4.
- Leighton, Richard M. Chapter 10: Overlord Versus the Mediterranean at the Cairo-Tehran Conferences // Command Decisions / Kent Roberts Greenfield. — United States Army Center of Military History, Washington D.C., 2000 (reissue from 1960).
- World War II Database: Second Cairo Conference (December 4-6, 1943)