«Հումպան»–ի խմբագրումների տարբերություն
(Տարբերություն չկա)
|
22:00, 20 Նոյեմբերի 2024-ի տարբերակ
Հումպան (էլամերեն՝ 𒀭𒃲𒈨𒌍, Հուպան[1]), էլամական աստված։ Նշված է Էլամական կրոնի մասին տեղեկություն պարունակող ամենավաղ աղբյուրներում, բայց ըստ երևույթին կարևորություն է ձեռք բերել միայն նեոէլամական ժամանակաշրջանում, որտեղ շատ թագավորներ ունեցել են թեոֆորական անուններ, որոնք վկայակոչել են նրան: Նա կապված է եղել «կիտինի» կամ աստվածային պաշտպանություն հասկացության հետ:
Նեոէլամական անձի կրոնում ունեցած դերի պատճառով նրան երկրպագել են նաև Աքեմենյան դինաստիայի ամենավաղ պարսիկ կառավարիչները՝ ինչպես ցույց է տալիս Պերսեպոլիսի վարչական արխիվը, որտեղ նա հիշատակվում է ավելի հաճախ, քան Ահուրա Մազդան:
Կերպար
Հավանական է, որ եթե Էլամի արևմուտքում Ինշուշինակը համարվել է պանթեոնի ղեկավար, ապա ավելի արևելք ընկած տարածաշրջանում Հումպանի համբավն ավելի բարձր է եղել[2]։ Միևնույն ժամանակ բացառությամբ Աքեմենյան ժամանակաշրջանի արձանագրությունների՝ Հումպանը չի հանդիպում Խուզեսթանի Իզեհից ավելի արևելք հայտնաբերված տեքստերում[3]։ Ըստ Վաութեր Հենկելմանի այն ցույց է տալիս, որ այն ինչ գիտական շրջանակներում կոչվում է «էլամական կրոն» ամենայն հավանականությամբ «տեղական ավանդույթների հավաքածու» է[2]։
Հումպան կարելի է անվանել «ռիզար նապպիրիր»՝ «աստվածներից մեծագույն» կամ «աստվածների մեջ մեծը», թեև այս մականունը կիրառվում է նաև Ինշուշինակի նկատմամբ[4]։ Այապիրի Հաննիի արձանագրությունը նրան կոչում է «մեծ աստված»[5]։ Նրա մեկ այլ մականուններից կարող է լինել Էլյումը, որը հավանաբար կիրառվում է որպես փոխառություն աքքադերեն «էլու»-ից («բարձր», «բարձրացված»), բայց անհասկանալի է այն, թե արդյոք այն հատվածը, որում նա վկայված է պետք է մեկնաբանվի որպես հղում «Հումպան Բարձրյալին», կամ վերջինիս տաճարի գտնվելու վայրը[6]։
Հումպանի գերակայությունը այլ աստվածների նկատմամբ կարելի է տեսնել նրան չնվիրված տաճարներում, օրինակ՝ ենթադրվում է, որ Այապիրի սրբավայրը որտեղից հայտնի է Ռիզար Նապպիրա մականունը ամենայն հավանականությամբ նվիրված է եղել տեղական Տիրուտուր աստծուն, այլ ոչ թե Հումպանին[5]։
Կիտին
Համարվում է, որ Հումպանը կիտին է տալիս կառավարիչներին[3]: Տերմինը հաճախ թարգմանվում է որպես «աստվածային պաշտպանություն», բայց դրա իմաստն ամենայն հավանականությամբ ավելի լայն է եղել և առանձին աղբյուրներում այն կարող է նշանակել այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են «աստծու կողմից տրված թագավորական իշխանությունը», «աստծու կողմից պարտադրված իրավական պաշտպանությունը», «իրավական իշխանությունը», «իրավական կարգը» կամ նույնիսկ «աստվածային զինանշանը»[3]։ Ենթադրվում է, որ այլ աստվածներ նույնպես շնորհել են այն, օրինակ՝ Ինշուշինակը[7], Թեպտին և Տիրուտուրը, սակայն նեոէլամական ժամանակաշրջանում Հումպանի կիտինը ամենակարևորն է համարվել թագավորների համար[5]։
Պարզ չէ, թե երբ է Հումպանը դարձել թագավորության հետ կապված աստված, բայց դա կարող էր լինել նեոէլամական ժամանակաշրջանի աստվածաբանական նորամուծություն[5]։ Կիտին տերմինը հիմնականում սահմանափակվում է ավելի վաղ շրջանների վարչական տեքստերով և միայն նեոէլամական ժամանակներում է սկսում հայտնվել թագավորական արձանագրություններում[7]։ Անձնական անուններով դրա օգտագործումը մինչ այս ժամանակահատվածը սահմանափակվում է Մալյանից եկած աղբյուրներով[7]։
Կիտինի մասին մեկ հիշատակում հանդիպում է Քսերքսես I-ի «Դայվա արձանագրությունում», թեև միայն էլամերեն տարբերակում, այլ ոչ թե ուղեկցող աքքադերեն և պարսկական տարբերակներում[8]։
Երկրպագություն
Հումպանի ամենահին վկայարանը Աքադի Նարասինի պայմանագիրն է, որի ստորագրողներն են եղել հիշատակված աքքադական տիրակալը (կառավարել է մ.թ.ա. 2260-2223 թվականներին) և էլամցի անհայտ միապետը, որը հաճախ ենթադրվում է, որ Ավանաբնակ Խիտան է, թեև դրա վերաբերյալ չկան հստակ ապացույցներ[9]։ Հումպանը զբաղեցնում է երկրորդ տեղը վկայագրված աստվածների շարքում՝ Պինիքիրից հետո[9]։ Այս փաստաթղթում նրա անունը գրված է որպես Հու-պա-ան[9]։ Թվարկված մյուս աստվածները ներառում են էլամական (օրինակ՝ Սիմութ և Հուտրան) և արևմտյան (Իլաբա, Իշարա, Մանզաթ, Նինկարրակ, Նինուրտա) ծագում ունեցող աստվածներ[10]։ Պայմանագիրն օգտագործվել է որպես վկայություն այն մասին, որ Հումպանը աստված է, որը ծագում է Ավանից, կամ արդեն կարևոր դիրք է զբաղեցնում «ավանիտների» պանթեոնում մ.թ.ա. երրորդ հազարամյակում, սակայն Վաուտեր Հենկելմանը ենթադրում է, որ այդ հարցի շուրջ անհրաժեշտ է շրջահայացություն, քանի որ նա հիշատակվել է միայն մեկ անգամ։ Այս փաստաթղթում՝ մինչ Ինշուշինակը ասվում է, որ նա եղել է Շոշի հովանավոր աստվածը, թեև նրա կարևորությունը Ավանի մեջ նշված չի եղել, սակայն նա հիշատակվում է վեց անգամ[11]։
Միջին էլամական ժամանակաշրջանում (մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի երկրորդ կես) Ունթաշ-Նապիրիշան թագավորը Չողա Զանբիլում կառուցել է Հումպանի տաճարը[1]։ Հումպանը հայտնվում է նաև Շիլհակ-Ինշուշինակ I թագավորի քարե արձանագրության մեջ, որտեղ նա զբաղեցնում է չորրորդ տեղը թվարկված աստվածների շարքում՝ Նապիրիշայից, Կիրիրիշայից և Ինշուշինակից հետո[11]։ Նույն թագավորը վերակառուցել է նաև Հումպանի «բնակավայրը» (մուրտի)[4]։
Հումպանի ժողովրդականությունը հավանաբար աճել է նեոէլամական ժամանակաշրջանում[12], ինչի մասին վկայում է նրան ուղեկցող թեոֆորական անունների մեծ քանակը[11]։ Առնվազն տասներեք նեոէլամական թագավորներ կամ գահի հավակնորդներ՝ այս ժամանակաշրջանի էլամացի տիրակալների մոտավորապես կեսը, կրել են այդպիսի անուններ[13]։ Օրինակ՝ Հումպան Հալթաշ III-ը և Տեպտի Հումպանը Ինշուշինակը[13]։ Համեմատության համար նշվել է, որ միայն երկուսն են վկայված ավելի վաղ ժամանակներից՝ սարգոնյան ժամանակաշրջանից Հուպա-սիմտին և Հումպան-Նումենան, որը թագավորել է մ.թ.ա. մոտ 1350 թվականին[13]։ Նեոէլամական տիրակալները, որոնց արձանագրություններում հիշատակվում է Հումպանը ներառում են Հաննին Այապիրին, Թեպտի-Հումպան-Ինշուշինակին և հնարավոր է նաև Աթտա-Համիթի-Ինշուշինակին[14]։ Թեպտի-Հումպան-Ինշուշինակի արձանագրությունը վկայում է, որ իր ժամանակներում Հումպանի պաշտամունքի հոգևորական առաջնորդների մեջ եղել է մեկ քրմապետ[15]։
Էլամական մի շարք տեղագրական անուններ վկայակոչում են Հումպանին, օրինակ՝ Թիլ Հումպան՝ «Հումպանի բլուրը», որը գտնվում է Էլամի արևմտյան սահմանի մոտ[14], կամ Զիլա-Հումպան քաղաքը, որը գտնվում է Ֆահլիյան շրջանում[16]՝ հավանաբար Կուրանգունի մոտ[17]։
Աքեմենյան ընկալում
Պերսեպոլիսի վարչական արխիվում Հումպանն ավելի հաճախ է հայտնվում, քան էլամական կամ պարսկական որևէ այլ աստված, ընդհանուր առմամբ քսանվեց հիշատակումներով (համեմատության համար Աուրամազդան՝ Ահուրա Մազդայի վաղ ձևը, հանդիպում է ընդամենը տասը անգամ)[12]։ Նշվում է, որ այս ժամանակաշրջանում նա պետք է դիտարկվի որպես պարսկական աստված, այլ ոչ թե կոնկրետ էլամական[18]։ Ընդհանուր առմամբ տեքստային աղբյուրներում վկայված բոլոր աստվածներից առավել ստացել է ամենաշատ ընծաները[19]։ Աքեմենյան վարչակազմի կողմից նրան առաջարկված հացահատիկի քանակը երեք անգամ ավելի մեծ է եղել, քան Աուրամազդային առաջարկվածը[12]։ Նրան ուղղված աղոթքները մի քանի դեպքերում կոչվել են որպես «բակադաուսիյամ»[20]։ Այս տերմինը (մինչ էլամերենը) փոխառություն է հին պարսկերենից և կարող է թարգմանվել որպես «Աստծուն ընծաներ տալու (տոն)»[21]։ Համապատասխանաբար այն հավանաբար նշանակում է հանրային տոն[22]։ Նմանատիպ տոնակատարությունները վկայում են միայն փոքրաթիվ այլ աստվածների համար[23]։ Վաութեր Հենկելմանը ենթադրում է, որ Հումպանի բակադաուսիյամի հիշատակումները հավանաբար արտացոլում են նրա ժողովրդականությունը և թագավորական աստծո կարգավիճակը[24]։
Մերի Բոյսը բավականին խորացել է թեմայում և ենթադրել է, որ Հումպանի նշանավորությունը նեոէլամական ժամանակաշրջանում ազդել է Ահուրա Մազդայի դիրքի վրա պարսիկների հետագա կրոնական ավանդույթներում, սակայն Հենկելմանը այս հարցը համարում է ամբողջովին ենթադրական[3]։ Այնուամենայնիվ խելամիտ է, որ կիտին հասկացությունը, որը կապված է Հումպանի նեոէլամական ժամանակաշրջանի հետ հետագայում վերագրվել է Ահուրա Մազդային, ինչպես ցույց է տալիս այս տերմինն օգտագործող Քսերքսեսի արձանագրությունը[25]։ Ահուրա Մազդայի դերը որպես աստվածային թագավորի նույնպես հավանաբար ձևավորվել է Հումպանի օրինակով[26]։
Աքեմենյան փաստաթղթերից հայտնի Հումպանի տասնինը քրմերից (որոնցից ութը նշանակված են որպես Շատին ) շատերը կրում են լեզվականորեն իրանական, այլ ոչ թե էլամական անուններ (օրինակ՝ Մարդունույա և Յամա) և նրանց մեջ անունների տասը տոկոսը նույնն է ընդհանուր բնակչության շրջանում[27]։ Հումպանին կարելի էր նվերներ ընծայել տարբեր մշակութային ծագման աստվածների կողքին, ներառյալ Ահուրա Մազդան և Ադադը[27]։
Աքեմենյան ժամանակաշրջանում Հումպանի երկրպագության վայրերի մեծ մասը քաղաքներ են եղել, որոնք հիմնականում գտնվել են թագավորական ճանապարհային ցանցի մոտ[18]։
Միջագետքի ընդունելություն
Հումպանը վկայված է Քասիթների ժամանակաշրջանի Նիպպուրից չորս թեոֆորական անուններով, ավելի շատ քան ոչ միջագետքյան և ոչ քասիթյան ծագման աստվածներից, բացառությամբ Հուրիական Թեշուբ աստծու, որը ներկա է տասնհինգ անուններով և Սիմութը, որը հիշատակվել է ինը անուններով[28]։
Նեոասորական ժամանակաշրջանում Հումպանը համարվել է Էնլիլի համարժեքը[11]՝ ինչպես ցույց է տրված Շուրպու մատենաշարի երկու մեկնաբանություններում[11]։ Այս համարժեքությունը ամենայն հավանականությամբ հիմնված է նրանց համապատասխան մշակույթներում թագավորական իշխանության աղբյուրների ընդհանուր դերի վրա, քանի որ որևէ ապացույց չկա Էնլիլի որևէ այլ գործառույթների համար (օրինակ՝ ճակատագրերի որոշումը կամ եղանակի նկատմամբ վերահսկողությունը), որոնք կարող են վերագրվել Հումպանի օգտին կամ նրա դեմ[11]։ Հիմնվելով նման աղբյուրներում Հումպանի և Էնլիլի , կամ Անուի և Ջաբրուի համարժեքության վրա Հայդեմարի Կոխն առաջարկել է վարկած, որ Ջաբրուն համարվում է Հումպանի հայրը[29]։ Այնուամենայնիվ Ջաբրուն վկայված չէ էլամական ոչ մի աղբյուրում, այլ միայն միջագետքում և երբեմն նրան նկարագրել են որպես Էնլիլի էլամական համարժեք[30]։ Օրինակ ըստ Ան = Անում աստվածների ցանկի՝ Յաբնու անունը կրող աստվածը «Էլամական Էնլիլն» է եղել[31]։ Ըստ Վիլֆրեդ Լամբերտի Յանբուն պետք է հասկանալ որպես նույն աստվածը, ինչ Ջաբրուն[30]։
Հումպանը նաև հայտնվում է Ջաբրուի և Նապիրիշայի կողքին Ասորական արքայազնի «Անդրաշխարհի տեսություն» աշխատանքում[32]։ Ալեքսանդր Լոկոտիոնովը նշում է, որ աստվածների այս հաջորդականությունը արտացոլում է Հումպանի հիշատակումը Շուրպուում և որ նրա ընդգրկումը հավանաբար ցույց է տալիս, որ ասորիների համար անդրաշխարհը «կարող էր պարզապես էքզոտիկ և անսովոր շտեմարան լինել»[32]։
Ամմանկասիբարն աստված է, որի արձանն ըստ Աշուրբանիպալի տարեգրության տարվել է Ասորեստան, նա որոշ հետազոտողների կողմից նույնացվել է Հումպանի հետ, սակայն նրա անվան մեջ կասիբար տարրը հիմնավոր բացատրություն չունի[33]։
Վիճահարույց և հերքված առաջարկներ
Հումպան՝ որպես Նապիրիշայի մեկ այլ անուն
Համաձայն այլևս չընդունված տեսության, որն ի սկզբանե առաջարկել էր Ուոլթեր Հինզը Հումպանը նույն աստվածն է ինչ Նապիրիշան, ընդ որում վերջինս առաջինի «տաբու տաբերակով անունն» է եղել[34]։ Նմանապես Կիրիրիշան համարվում է Պինիկիրի տաբու անունը, այլ ոչ թե հստակ աստվածություն[34]։ Այս տեսակետը սովորաբար քննադատության է ենթարկվել 1980-ականներից սկսած[35], նախկին գործի վերաբերյալ որոշ կասկածներ արտահայտվել են դեռևս 1901 թվականին և այն այլևս չի աջակցվում այժմյան փորձագետների կողմից[11]։ Անցյալում դրա տարածվածության պատճառով որոշ ավելի հին հրատարակություններ գերագնահատում են Հումպանին վերաբերվող մակագրությունների թիվը, այն համապատասխանում է Նապիրիշային (էլամերեն՝ «մեծ աստված», լոգոգրամի սեպագիր նշանները շումերերենում ունեն նույն նշանակությունը), որը ներկայացնում է նրան որպես համարժեք[34]։
Հումպան և Հումպաբա
._From_Iraq._Old-Babylonian_period_2004-1595_BCE._Sulaymaniyah_Museum,_Iraq.jpg)
Թեև նախկինում ենթադրվում էր, որ Հումպանը կարող էր օրինակ լինել Հումպաբայի համար, որը մայրու անտառի պահապանն է եղել Գիլգամեշի էպոսում, սակայն այս տեսությունն այսօր այլևս հավանական չէ համարվում ըստ Էնդրյու Ջորջի, որը նշում է, որ այն հիմնվում է «անվստահելի պատմական եզրակացությունների» վրա[36]։ Հումպաբայի անունը հստակ լեզվական պատկանելություն չունի և նրա գրությունը տատանվում է տարբեր վայրերի և ժամանակաշրջանների միջև, իսկ սկզբնական ձևը Հուվավա է[37]։ Ուր III շրջանի վկայագրերի հիման վրա ենթադրվում է, որ այն սկզբում սովորական անձնանուն է եղել, որն օգտագործվել է Միջագետքում[37]։
Հումպան և Համան
1916 թվականին Գեորգ Հուսինգի կողմից առաջարկված վաղ, իսկ այժմ վարկաբեկված վարկածը նպատակ է ունեցել կապել Հումպանին աստվածաշնչյան Համանի, հունական առասպելական գործիչ Մեմնոնի (Հումպան-Նումենայի հիման վրա՝ ըստ Հուսինգի), եգիպտական աստված Ամմոնի և ճապոնական Հաչիմանի հետ[34]։ Վերջերս Հումպանի և Համանի միջև կապը առաջարկվել է Ստեֆանի Դալլիի կողմից, որը նաև պնդում է, որ Եսթերի գրքի մյուս գործիչները նմանապես ծագել են աստվածներից՝ Եսթերից, Ինաննայից, Մուրթքայից և Մարդուկից[38]։ Այնուամենայնիվ Կարեն Ռադները Դալլիի աշխատանքի վերանայման մեջ նշում է, որ նա չի ցանկանում ընդունել Եսթերի գրքի զարգացման մասին իր վարկածները[39]։ Նա նաև նշում է, որ Դալլիի կողմից պատմական տվյալների մեկնաբանությունը լիովին ճշգրիտ չեն[40] և որոշ դեպքերում աղբյուրները, որոնց վրա նա հիմնվում է պետք է համարվեն «թվագրված»[41]։ Մարիա Բրոսիուսը նաև գնահատում է Դալլիի այն վարկածը, որ Եսթերի գրքի կերպարները բխում են հատուկ աստվածություններից և նշում է, որ դա ակադեմիական համաձայնություն չի ներկայացնում իրենից[42]։ Նա նաև քննադատում նրան քննարկվող տեքստի զարգացման վերաբերյալ այլընտրանքային տեսակետների հիշատակումից խուսափելու համար[43]։
Վաուտեր Հենկելմանը ավելի նուրբ է մոտենում հարցին, առ այն, որ Համանի անունը կարող է լինել թեոֆորական անուն, որը վկայակոչում է Հումպան[11]։ Այնուամենայնիվ Ֆրանս վան Կոպենը և Կարել վան դեր Տորնը լիովին բացառում են անունների միջև կապի հնարավորությունը՝ հնչյունաբանական հիմքերով[44]։ Նրանք պնդում են, որ պարսկական ստուգաբանությունն ավելի հավանական է և առաջարկում են առնչություն անձնական անունների հետ, ինչպիսիք են Համանան և Համայունը[45]։
Ծանոթագրություններ
- ↑ 1,0 1,1 Henkelman, 2008, էջ 356
- ↑ 2,0 2,1 Henkelman, 2008, էջ 60
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Henkelman, 2008, էջ 364
- ↑ 4,0 4,1 Henkelman, 2008, էջ 357
- ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Henkelman, 2008, էջ 366
- ↑ Henkelman, 2008, էջ 358
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Henkelman, 2008, էջ 367
- ↑ Henkelman, 2008, էջեր 367-368
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Henkelman, 2008, էջ 355
- ↑ Potts, 1999, էջ 111
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 11,7 Henkelman, 2008
- ↑ 12,0 12,1 12,2 Henkelman, 2008, էջ 353
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Henkelman, 2008, էջ 359
- ↑ 14,0 14,1 Henkelman, 2008, էջ 360
- ↑ Henkelman, 2008, էջ 362
- ↑ Henkelman, 2008, էջ 44
- ↑ Henkelman, 2008, էջ 376
- ↑ 18,0 18,1 Henkelman, 2008, էջ 374
- ↑ Henkelman, 2017, էջ 315
- ↑ Henkelman, 2017, էջ 310
- ↑ Henkelman, 2017, էջ 306
- ↑ Henkelman, 2017, էջ 319
- ↑ Henkelman, 2017, էջ 313
- ↑ Henkelman, 2017
- ↑ Henkelman, 2008, էջ 371
- ↑ Henkelman, 2008, էջ 384
- ↑ 27,0 27,1 Henkelman, 2008, էջ 372
- ↑ Bartelmus, 2017, էջ 310
- ↑ Koch, 1995
- ↑ 30,0 30,1 Lambert, 1980
- ↑ Feliu, 2006
- ↑ 32,0 32,1 Loktionov, 2016, էջ 51
- ↑ Henkelman, 2008, էջ 350
- ↑ 34,0 34,1 34,2 34,3 Henkelman, 2008, էջ 354
- ↑ De Graef, 2018, էջ 131
- ↑ George, 2003, էջ 147
- ↑ 37,0 37,1 George, 2003, էջ 144
- ↑ Dalley, 2007, էջ 78
- ↑ Radner, 2008, էջ 363
- ↑ Radner, 2008, էջ 362
- ↑ Radner, 2008, էջ 364
- ↑ Brosius, 2014, էջ 541
- ↑ Brosius, 2014, էջ 542
- ↑ van Koppen, van der Toorn, էջ 432
- ↑ van Koppen, van der Toorn, էջ 434
Մատենագրություն
- Bartelmus, Alexa (2017). «Die Götter der Kassitenzeit. Eine Analyse ihres Vorkommens in zeitgenössischen Textquellen». Karduniaš. Babylonia under the Kassites. De Gruyter. էջեր 245–312. doi:10.1515/9781501503566-011. ISBN 978-1-5015-0356-6.
- Brosius, Maria (2014). «Stephanie Dalley, Esther's Revenge At Susa: From Sennacherib To Ahasuerus». Perspectives on Hebrew Scriptures IX. Gorgias Press. էջեր 540–543. doi:10.31826/9781463235635-028. ISBN 978-1-4632-3563-5.
- Dalley, Stephanie (2007). Esther's Revenge at Susa: From Sennacherib to Ahasuerus. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-152712-8. Վերցված է 2024-09-18-ին.
- De Graef, Katrien (2018). «The Seal of an Official or an Official Seal? The Use of Court Seals in Old Babylonian Susa and Haft Tepe» (PDF). Journal of the American Oriental Society. American Oriental Society. 138 (1). doi:10.7817/jameroriesoci.138.1.0121. ISSN 0003-0279. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2022-06-16-ին. Վերցված է 2022-04-11-ին.
- Feliu, Lluís (2006). «Concerning the Etymology of Enlil: the An=Anum Approach». Šapal tibnim mû illakū: studies presented to Joaquín Sanmartín on the occasion of his 65th birthday. Barcelona: Editorial AUSA. ISBN 84-88810-71-7. OCLC 157130833.
- George, Andrew R. (2003). The Babylonian Gilgamesh epic: introduction, critical edition and cuneiform texts. Oxford New York: Oxford University Press. ISBN 0-19-814922-0. OCLC 51668477.
- Henkelman, Wouter F. M. (2008). The other gods who are: studies in Elamite-Iranian acculturation based on the Persepolis fortification texts. Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten. ISBN 978-90-6258-414-7.
- Henkelman, Wouter F.M. (2017). «Humban & Auramazdā: Royal Gods in a Persian Landscape». Persian Religion in the Achaemenid Period/La Religion Perse à l'époque Achéménide. Harrassowitz Verlag. էջեր 273–346. doi:10.2307/j.ctvckq50d.11.
- Koch, Heidemarie (1995). «Theology and worship in Elam and Achaemenid Iran». Civilizations of the Ancient Near East. 3: 1959–1969.
- Lambert, Wilfred G. (1980), «Jabnu», Reallexikon der Assyriologie, Վերցված է 2022-04-11-ին
- Loktionov, Alexandre Alexandrovich (2016). «An "Egyptianising" Underworld Judging an Assyrian Prince? New Perspectives on VAT 10057» (PDF). Journal of Ancient Near Eastern History. Walter de Gruyter GmbH. 3 (1): 39–55. doi:10.1515/janeh-2016-0012. ISSN 2328-9554.
- Potts, Daniel T. (1999). The Archaeology of Elam. Cambridge University Press. doi:10.1017/cbo9780511489617. ISBN 978-0-521-56358-1.
- Radner, Karen (2008). «Esther's Revenge at Susa: From Sennacherib to Ahasuerus by Stephanie Dalley (review)». Journal of the Royal Asiatic Society. Cambridge University Press. 18 (3): 361–364. ISSN 1356-1863. JSTOR 27755959. Վերցված է 2024-09-18-ին.
- van Koppen, Frans; van der Toorn, Karel (1999), «Humban», in van der Toorn, Karel; Becking, Bob; van der Horst, Pieter W. (eds.), Dictionary of Deities and Demons in the Bible, Eerdmans Publishing Company, ISBN 978-0-8028-2491-2, Վերցված է 2024-09-18-ին