Վիքիպեդիա

Ղրղզստան

Ղրղզստան (ղրղզերեն՝ Кыргызстан; ռուսերեն՝ Киргизия, տրասլիտացված՝ Կիրգիզիա կամ Կիրղիզիա) (IPA արտասանությամբ՝ /ˈkəːgɪztan/), պաշտոնապես՝ Ղրղզական Հանրապետություն, երկիր Կենտրոնական Ասիայում։ Ղրղզստանը լեռնային և դեպի ծով ելք չունեցող երկիր է, այն սահմանակից է Ղազախստանին՝ հյուսիսում, Ուզբեկստանին՝ արևմուտքից, Տաջիկստանին՝ հարավ-արևմուտքից և Չինաստանին՝ հարավ-արևելքից։ «Ղրղըզ» էթնոհորոնիմը նշանակում է «քառասուն ցեղեր», որը վերաբերում է վիպերգական հերոս Մանասին, որը միավորել է քառասուն ցեղերը խիթանների դեմ։ Քառասուն ճառագայթները Ղրղզստանի դրոշի վրա խորհրդանշում է Մանասի քառասուն ցեղերը[4]։

Ղրղզական Հանրապետություն
Кыргыз Республикасы
Кыргызская Республика
Ղրղզստանի դրոշ
Դրոշ		 Ղրղզստանի զինանշանը
Զինանշան
Ազգային օրհներգ՝ Ղրղզստանի ազգային հիմն
Ղրղզստանի դիրքը
Ղրղզստանի դիրքը
ՄայրաքաղաքԲիշկեկ
42°52′N, 74°36′E
Ամենամեծ քաղաք capital
Պետական լեզուներ ղրղզերեն, ռուսերեն
Կառավարում Խորհրդարանական հանրապետություն
 -  Նախագահ Սադիր Ժապարով
Անկախություն ԽՍՀՄ-ից 
 -  Հռչակված Օգոստոսի 31 1991 
 -  Վերջնական Դեկտեմբերի 25 1991 
Տարածք
 -  Ընդհանուր 191,800 կմ²  (86-րդ)
 -  Ջրային (%) 3.6
Բնակչություն
 -   նախահաշիվը 7,000,000[1]  (109-րդ)
ՀՆԱ (ԳՀ) 2008 գնահատում
 -  Ընդհանուր $11.604 billion[2] (134-րդ)
 -  Մեկ շնչի հաշվով $2,184[2] (140-րդ)
ՀՆԱ (անվանական) 2008 գնահատում
 -  Ընդհանուր $5.050 billion[2] 
 -  Մեկ շնչի հաշվով $950[2] 
Ջինի (2003) 30.3 (միջին) 
ՄՆԶԻ (2007) 0.710[3] (միջին) (120th)
Արժույթ Սոմ (KGS)
Ժամային գոտի KGT (ՀԿԺ+6)
Ազգային դոմեն .kg
Հեռախոսային կոդ +996

1991 թվականի անկախությունից ի վեր Ղրղզստանում տեղի է ունեցել երկու հեղափոխություն՝ մեկը 2005 թվականի Կակաչների հեղափոխությունը և 2010 թվականի հեղափոխությունը, որը իշխանությունից հեռացրել է 2005 թվականի հեղափոխության առաջնորդ Կուրմանբեկ Բակիևին։

Աշխարհագրական դիրք

խմբագրել
 
Ղրղզստանը արբանյակից
 
Ղրղզստանի քարտեզ

Ղրղզստանը դեպի ծով ելք չունեցող երկիր է Կենտրոնական Ասիայում[5]։ Ազգային տարածքը տարածվում է մոտավորապես 925 կմ արևելքից արևմուտք և 454 կմ հյուսիսից հարավ[6]։ Ղրղզստանը արևելքում և հարավ-արևելքում սահմանակից է Չինաստանին, հյուսիսում` Ղազախստանին, արևմուտքում` Ուզբեկստանին, հարավում` Տաջիկստանին։ Ուզբեկստանի և Տաջիկստանի հետ սահմանները Ֆերգանայի հովտում բավականին դժվարանցանելի են[7]։ Ստալինի կողմից Կենտրոնական Ասիան հինգ հանրապետությունների բաժանելու հետևանքներից մեկն այն է, որ շատ էթնիկ ղրղզներ չեն ապրում Ղրղզստանում։ Ստեղծվել են երեք անկլավներ, որոնք օրինականորեն մտնում են Ղրղզստանի տարածքի մեջ, սակայն աշխարհագրորեն բաժանված են մի քանի կիլոմետրով՝ երկուսը Ուզբեկստանում և մեկը՝ Տաջիկստանում։ Ղրղզստանի ռելիեֆում գերակշռում են Տյան Շան և Պամիր լեռնային համակարգերը, որոնք միասին զբաղեցնում են ազգային տարածքի մոտ 65%-ը[8]։ Ալայի լեռնաշղթայի մի մասը գերակշռում է երկրի հարավ-արևմտյան կեսը, մինչդեռ արևելքում Տյան Շան լեռնաշղթան անցնում է Հարավային Ղրղզստանի և Չինաստանի սահմանի երկայնքով, այնուհետև ավելի արևելք՝ դեպի Չինաստանի Սինծիանի Ույղուրական ինքնավար շրջան։ Ղրղզստանի տարածքի միջին բարձրությունը 2750 մետր է՝ տատանվում է 7439 մետրից Հաղթանակ գագաթից մինչև 394 մետր Օշ քաղաքի մոտ գտնվող Ֆերգանա հովտում։ Երկրի տարածքի գրեթե 90%-ը գտնվում է ծովի մակարդակից ավելի քան 1500 մետր բարձրության վրա։

Աշխարհագրորեն, Ղրղզստանը պայմանականորեն բաժանված է երկու մասի՝ հարավ (Բաթկեն, Օշ և Ջալալ-Աբադի շրջան) և հյուսիս (Թալաս, Չույսկայա, Իսիկ-Կուլսկայա և Նարինի շրջան)։ Լեռնաշղթաներով միմյանցից առանձնացված՝ այս շրջաններն ունեն տնտեսական և ժողովրդագրական բնույթի որոշ տարբերություններ։ Հյուսիսային շրջանը (հատկապես Չույայի շրջանը) ավելի զարգացած է արդյունաբերական առումով, հարավում գերակշռում է գյուղատնտեսությունը։ Հարավում հողային ռեսուրսներն ավելի քիչ են, ինչի արդյունքում բնակչության խտությունն ավելի բարձր է։ Հյուսիսային և հարավային շրջանները միացված են բարձր լեռնային ավտոճանապարհներով, ավիահաղորդակցությամբ և կապի ուղիներով։

Ռելիեֆ

խմբագրել
 
Ղրղզստանի տեղագրական քարտեզ

Ղրղզստանի տարածքի ավելի քան երեք քառորդը լեռներ են զբաղեցնում։ Երկրի տարածքը գտնվում է երկու լեռնային համակարգերի սահմաններում։ Դրա հյուսիս-արևելյան մասը գտնվում է Տյան Շանի սահմաններում, հարավ-արևմտյան մասը՝ Պամիր-Ալայի սահմաններում։ Հանրապետության ամբողջ տարածքը գտնվում է ծովի մակարդակից 394 մետրից բարձր, ծովի մակարդակից միջին բարձրությունը՝ 2750 մ։ Նրա տարածքի կեսից ավելին գտնվում է 1000-ից 3000 մետր բարձրության վրա, իսկ մոտ մեկ երրորդը՝ 3000-ից 4000 մ բարձրության վրա։ Հաղթանակի պիկը երկրի ամենաբարձր կետն է, բարձրությունը՝ 7439 մետր։ Հարավում Ղրղզստանը ներառում է Թուրքեստանի լեռնաշղթայի հյուսիսային լանջը, Ալայի լեռնաշղթան, Ալայի հովիտը և Զաալայ լեռնաշղթայի հյուսիսային լանջը, որը կազմում է Պամիրի Հյուսիսային եզրը։ Զաալայ լեռնաշղթայի ամենաբարձր կետը և Ղրղզստանում երկրորդ ամենաբարձր կետը Լենինի պիկն է, որի բարձրությունը 7134 մ է[9]

  •  
    Իսսիկ Կուլ լիճ
  •  
    Յուրգեն Գրոսել Ղրղզստան
  •  
    Ընկուզենու անտառ Արսլանբոբում
  •  
    Յուրգեն Գրոսել Ղրղզստան

Կլիմա

խմբագրել

Ղրղզստանի կլիմայի կտրուկ մայրցամաքային, չոր բնույթը, որը փոքր-ինչ հարթվում է բարձրլեռնային ռելիեֆի պատճառով ամպամածության և տեղումների ավելացումից, պայմանավորված է երեք գործոններով՝ Եվրասիայի կենտրոնում գտնվող հյուսիսային կիսագնդում գտնվելու վայրը, զգալի ջրային օբյեկտներից հեռավորությունը և անապատների մերձավոր հարևանությունը։ Ջերմաստիճանի ամպլիտուդները տատանվում են․ միջին հաշվով, ձմռանը լեռնային հովիտներում -30 °C, + 27 °C։ Ամենաբարձր չափված ջերմաստիճանը +44 °C է, իսկ ամենացածրը՝ -53,6 °C[10]:

Տեղումները նույնպես մեծապես տարբերվում են տարբեր վայրերում։ Բարձր լանջերին տեղումները հասնում են տարեկան 2000 մմ-ի, իսկ Իսիկ Կուլայի արևմտյան ափին՝ տարեկան 100 մմ-ից պակաս։

Ջրային ռեսուրսներ

խմբագրել
 
Կարակոլի կիրճ
 
Նարին գետ — հանրապետության ամենամեծ գետը

Ղրղզստանի սառցադաշտերը կազմում են ոչ միայն բուն հանրապետության, այլև ամբողջ Կենտրոնական Ասիայի քաղցրահամ ջրի պաշարները և համարվում են գետերի սնուցման հիմնական աղբյուրները։ Հանրապետությունում կա մոտ 8 հազար սառցադաշտ, որոնք զբաղեցնում են Ղրղզստանի տարածքի 4%-ը (մոտ 8 հազար կմ²), և հավերժական ձյան հետ միասին զբաղեցնում են երկրի տարածքի 40,5%-ը (մոտ 81 հազար կմ²)։ Սա շատ ավելին է, քան Կովկասի և Ալպերի սառցադաշտերի տարածքը միասին վերցրած։ Սառցադաշտերը պահպանում են մոտ 650 կմ³ սառույց[11][12]։ Ղրղզստանում կա մոտ 30 հազար գետ[13],որի ընդհանուր երկարությունը կազմում է մոտ 150 հազար կմ, իսկ այլ աղբյուրների համաձայն՝ 35 հազար կմ։ Հանրապետության բոլոր խոշոր գետերը սկիզբ են առնում բարձր լեռներից, սնվում են հիմնականում սառցադաշտերի և ձյան հալոցքային ջրերով։ Հանրապետության ռելիեֆի բնույթով պայմանավորված տարբերում են գետի լեռնային և հարթավայրային հատվածից։ Գետային համակարգերի մեծ մասը պատկանում է Արալի ավազանին, Կենտրոնական Ասիայի խոշոր գետերի՝ Սիրդարյայի և Ամուդարյայի համակարգերին։ Չուի և Թալաս գետերի ավազանները, թեև պատկանում են Արալի ավազանին, սակայն իրենց ջրերը չեն տանում դեպի հիմնական ջրային զարկերակներ և Իսիկ-Կուլ լճի ավազանի հետ միասին կազմում են ներքին հոսքի ավազանին։ Հանրապետության տարածքի հարավարևելյան հատվածն այն տարածքն է, որտեղ ձևավորվում է Արևմտյան Չինաստանի ջրային զարկերակ համարվող Թարիմ գետի հոսքը, իսկ Կարկիրա գետի ավազանի փոքր ավազանը պատկանում է Բալխաշ լճի ավազանին։ Հանրապետության ամենամեծ գետը՝ Նարինը, ձևավորվում է Մեծ և Փոքր Նարինի միախառնումից։ Այն Սիրդարյա գետի հիմնական մասն է և պատկանում է Արալյան ծովի ավազանին։ Հանրապետությանում երկարությունը կազմում է 535 կմ, ավազանի մակերեսը՝ 53700 կմ²։

Ղրղզստանում կան երկու ջրաբանական շրջաններ՝ հոսքի առաջացման և արտահոսքի տարածք։ Հոսքի առաջացման տարածքը զբաղեցնում է հանրապետության տարածքի 87%-ը, իսկ արտահոսքը՝ 13%։ Խոշոր գետերի արտահոսքի տարածքի մեծ մասը գտնվում է Ղրղզստանի տարածքից դուրս։ Արտահոսքի տարածքին բնորոշ են շատ ավելի քիչ տեղումները, քան լեռնալանջերին և ինտենսիվ գոլորշիացմաը։ Բացի այդ, լեռներում ձևավորված մակերևույթային հոսքը, հոսելով ներթափանցում է նախալեռնային տափարակ հարթավայրերի մեջ, ինչպես նաև ոռոգման նպատակով կորչում է։ Լեռների ստորոտներում գտնվող հարթավայրարերում ձևավորվում են ստորերկրյա ջրեր, որտեղից էլ շատ գետեր հավելյալ սնում ունեն։ Ստորերկրյա ջրերի տեղ-տեղ զգալի քանակությամբ ելքերը, ձևավորում են գետեր, առվակներ, որոնք ջրի թափանցիկության պատճառով կոչվում են «կարա-սուու»։ Ըստ հոսքի ռեժիմի՝ Ղրղզստանի գետերը պատկանում են տյանշանյան և ալթայան տիպերին։ Առաջին տիպի գետերը սնվում են հիմնականում բարձր լեռների ձնադաշտերի և սառցադաշտերի հալված ջրերով։ Դրանցում ջրի հոսքն ավելանում է ամռանը՝ արագ հալման շրջանում՝ առավելագույնի հասնելով հուլիս-օգոստոսին։ Ալթայան տիպի գետերը սնվում են հիմնականում միջին լեռների սեզոնային ձնահալոցքային ջրերով։ Դրանցում ջրի հոսքը գարնանն ավելանում է, և քանի որ տարբեր ժամանակներում ձյունը հալվում է տարբեր բարձրությունների վրա, ջրհեղեղը երկարաձգվում է։ Ամռանը այս գետերի հոսքը նույնպես նվազում է[14][15][16][17]։ Ղրղզստանում մոտ 2000 լիճ կա, որոնց ընդհանուր մակերեսը կազմում է 6836 կմ²։ Լճերի մեծ մասը ալպյան են և գտնվում են ծովի մակարդակից 2500-4000 մ բարձրության վրա։ Լճերի առաջացման հիմնական պատճառը սառցադաշտերի հալումն է։ Հանրապետությունում կան երեք խոշոր լճեր՝ Իսիկ-Կուլ, Սոն-Կոլ և Չատիր-Կոլ։

Երկրի հյուսիս-արևելքում գտնվում է աշխարհի յոթերորդ ամենախոր լիճը՝ Իսիկ-Կուլ լիճը, որը գտնվում է ծովի մակարդակից 1609 մ բարձրության վրա։ Լիճը գտնվում է Իսիկ-Կուլի գոգավորությունում, Կունգոյ-Ալա-Տօօ (հյուսիսից) և Տեսկեյ-Ալա-Տօօ (հարավից) լեռնաշղթաների միջև, որի հյուսիսային ափին կան բազմաթիվ պանսիոնատներ, առողջարաններ և տուրիստական ճամբարներ[18]։. Իսիկ-Կուլ լճից 105 կմ դեպի արևելք գտնվում է սառցադաշտային ծագման բարձր լեռնային Մերցբախերա լիճը՝ մակերեսի վրա լողացող սառցաբեկորներով, որը հայտնի է նրանով, որ ջուրն ամռանը հասնելով որոշակի մակարդակի աղմուկով արագ անհետանում է։ Լիճը գտնվում է Հյուսիսային Էնիլչեկ և Հարավային Էնիլչեկ սառցադաշտերի միախառնման վայրում։

Բուսական և կենդանական աշխարհ

խմբագրել
 
Ձյունահովազ

Անտառները զբաղեցնում են երկրի ընդհանուր տարածքի 3,5%-ը (7041 կմ² 2017 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ)[19] Ղրղզստանում հաշվվում է ավելի քան 4 հազար տեսակի անոթավոր բույսեր։ 2000-2500 մ բարձրության վրա գտնվող նոսր անտառներում աճում են տարբեր տեսակի խոտաբույսեր և բույսեր, այդ թվում՝ տյանշանյան եղևնին և առյուծամագիլը։

Կենդանական աշխարհը ներկայացված է ողնաշարավորների ավելի քան 500 տեսակ (այդ թվում՝ 335 տեսակի թռչուն և 49 տեսակ ձուկ) և 3 հազար տեսակ միջատներ, որոնցից շատերը հազվադեպ են և գրանցված են Կարմիր գրքում։ Տյան Շանի նոճու անտառներում հանդիպում է արխարի, մարալի և էնդեմիկ տյանշանյան գորշ արջի հոտեր[20]։ Լեռնահովիտներում հանդիպում են աղվես, գայլ, գետնասկյուռ և փոքր կաթնասուններ, ինչպիսիք են ճագարամուկը և խոտադիրը, լեռնային գետերը հարուստ են իշխանով։ Ձյունահովազը ապրում է հիմնականում բարձրադիր վայրերում, այնինչ նախկինում նրանք բնակվում էին երկրի մեծ մասում, իսկ այսօր այդ տեսակի պոպուլյացիան սահմանափակ է։ Այգուլը կամ լուսնածաղիկը Ղրղզստանի հարավում էնդեմիկ խոտաբույս է, Արքայապսակ ցեղի տեսակ։ Առաջին անգամ, 1978 թվականին, Ղրղզստանի կենդանիների և բույսերի վտանգված տեսակները գրանցվեցին ԽՍՀՄ Կարմիր գրքում։ Հետագա տարիներին ցանկը ընդլայնվեց, և ավելի շատ տեղեկություններ եղան անհետացող տեսակների մասին, և 1985 թվականին հրապարակվեց Ղրղզստանի ԽՍՀ Կարմիր գիրքը։ Այնուհետև 2006 թվականին այն վերահրատարակվել է Ղրղզստանի Կարմիր գրքում։

Հատուկ պահպանվող բնական տարածքներ

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Ղրղզստանի հատուկ պահպանվող բնական տարածքներ և Ղրղզստանի հատուկ պահպանվող բնական տարածքների ցանկ

Ղրղզստանում կան տարբեր կարգավիճակի 88 հատուկ պահպանվող բնական տարածքներ (SPNA)՝ բնական արգելոցներ, բնության պարկեր, վայրի բնության արգելավայրեր, կենսոլորտային տարածքներ։ Պահպանվող տարածքների ընդհանուր մակերեսը կազմում է 1 476 121,6 հա կամ 14 761,21 կմ² (Հանրապետության տարածքի 7.38%-ը)։

 
Իսսիկ-Կուլ լիճ

Այսպիսով, այսօր նրանք գործում են.

  • 10 արգելոց (509 952,7 հա)
  • 13 բնական պարկ (724 670,2 հա
  • 64 արգելոց (ներառյալ 8 անտառային, 23 բուսաբանական, 2 համալիր և 12 որսորդական (կենդանաբանական), 19 երկրաբանական որի ընդհանուր մակերեսը կազմում է (241 498,7 հա)
  • 1 կենսոլորտային տարածք (4 314 400 հա)
 
Ալա-Արչա
Ղրղզստանի պետական արգելոցներ
№ Անվանում Կազմավորման տարի Մակերես, հա
1 Իսիկ-Կուլի 1948 18 999
2 Սարի-Չելեկ (կենսոլորտային) 1959 23 868
3 Բեշ-Արալ 1979 112 463,3
4 Նարին 1983 36 969
5 Կարատալ-Ժապիրիկ 1994 36 392,6
6 Սարիչատ-Էրտաշ 1995 149 117,9
7 Պադիշ-Աթին 2003 30 556,4
8 Կուլուն-Աթին 2004 27 434
9 Սուրմա-Տաշ 2009 66 194,4
10 Դաշման 2012 7958,1
Ընդամենը 509 952,7
Ղրղզստանի պետական բնական պարկեր
№ Անվանումը Կազմավորման տարի Տարածքը, հա
1 Ալա-Արչա 1972 16 484,5
2 Ղրղզ-Ատա 1992 11 172
3 Կարա-Շoրo 1996 14 440,2
4 Բեշ-Տաշ 1996 13 731,5
5 Չոն-Կեմին 1997 123 654
6 Կարակոլ 1997 38 095,3
7 Սալկին-Տեր 2001 10 419
8 Սայմալուու-Տաշ 2001 32 007,2
9 Սարկենտ 2009 39 999,4
10 Կարա-Բուրա 2013 61 543,9
11 Կան-Աչուու 2015 30 496,5
12 Ալաթայ 2016 56 826,4
13 Խան Տենիրի 2016 275 800,3
Ընդամենը 724 670,2

1998 թվականին «Յսիկ-Կյոլ» կենսոլորտային տարածքը ձևավորվել է 4 314 400 հա (Իսիկ-Կուլի շրջանի վարչական տարածք) տարածքում, որը գործող օրենսդրությամբ ազգային մակարդակով հավասարեցվում է պահպանվող բնական տարածքների կարգավիճակին՝ հատուկ պահպանության ռեժիմով։ 2001 թվականից ՅՈՒՆԵՍԿՕ որոշմամբ Իսիկ-Կուլ կենսոլորտային տարածքը ներառվել է կենսոլորտային արգելոցների համաշխարհային ցանցում։

Միջազգային նշանակության հանրապետության պահպանվող տարածքներն են՝ Իսիկ-Կուլ արգելոցը, որը 1976 թվականից Իսիկ-Կուլ լճի հետ ընդգրկվել է Ռամսարի կոնվենցիայի խոնավ տարածքների միջազգային ցանկում՝ ջրային թռչունների և ծովափնյա թռչունների միգրացիայի և ձմեռման վայր։ Այս ցանկում ներառված են նաև Կարատալ-Ժապիրիկ արգելոցի Չատիր-Կուլ (2005) և Սոն-Կուլ (2011) լճերը, որոնք բնադրավայր են լեռնային սագի համար, որը ընդգրկված է -ԲՊՄՄ-ի միջազգային Կարմիր գրքում, ևս երկու թռչուններ՝ ճչան կարապը և գեղանի կռունկը գրանցված են Ղրղզստանի Կարմիր գրքում։

Սարի-Չելեկ պետական կենսոլորտային արգելոցը 1979 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի «Մարդը և կենսոլորտը» ծրագրի որոշմամբ ընդգրկվել է կենսոլորտային արգելոցների միջազգային ցանցում։ Այստեղ իրականացվում է ամբողջ բնական օբյեկտի և համալիրի մշտադիտարկում։ Արգելոցի տարածքում գործում է վերազինված օդերևութաբանական կետ[21]։

Օգտակար հանածոներ

խմբագրել

Երկրի հանքային ռեսուրսների բազան բաղկացած է ազնիվ, գունավոր և հազվագյուտ մետաղների, ոչ մետաղական հումքի, վառելիքի և էներգիայի պաշարների հանքավայրերից։ Ղրղզստանը զգալի ներուժ ունի բնական հանքային հումքի բազմաթիվ տեսակների համար։ Նրա տարածքում հայտնաբերվել են հանքաքարի և ոչ մետաղական օգտակար հանածոների մի քանի հազար տարբեր հանքավայրեր և հանքաքարեր։ Օգտակար հանածոների հիմնական տեսակներից են՝ ոսկի, սնդիկ, ծարիր, հազվագյուտ հողային տարրերի հանքաքարեր[22], անագ, վոլֆրամ, ածուխ, ոչ մետաղական հումք[23]։

Պատմություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ղրղզստանի պատմություն

Խորհրդային ժամանակաշրջան

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Թուրքեստանի Ինքնավար Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետություն, Ղրղզստանի Ինքնավար Մարզ, Ղրղզստանի Ինքնավար Սոցիալիստական Սովետական Հանրապետություն (1926-1936), և Ղրղզստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն

1917 թվականի հոկտեմբերի 25-ին (նոյեմբերի 7-ին) Պետրոգրադում զինված ապստամբություն բարձրացվեց Կարմիր գվարդիայի, Պետրոգրադի կայազորի զինվորների և Բալթյան նավատորմի նավաստիների կողմից՝ դրանով իսկ տապալելով ժամանակավոր կառավարությունը։ Նույն օրը իր աշխատանքները սկսեց Բանվորների և զինվորականների պատգամավորների սովետների II համառուսաստանյան համագումարը, որի որոշմամբ ամբողջ տեղական իշխանությունն անցնում է Բանվորների, զինվորականների և գյուղացիական պատգամավորների խորհուրդներին[24]։ 1917 թվականի նոյեմբերին Սուլուկտայի հանքագործներն առաջինն էին, որ Ղրղզստանի տարածքում հռչակեցին խորհրդային իշխանություն։ Այնուհետև այն տեղադրվում է Թալասի Կըզըլ-Կիա քաղաքում, 1918 թվականի հունվարին՝ Օշում։ 1917 թվականի նոյեմբերին Պիշպեկի Կաղնու այգում որոշում է կայացվել քաղաքը խորհրդային դարձնել։ 1918 թվականի հունվարի 1-ին Պիշպեկում զինվորների, բանվորների և գյուղացիների պատգամավորների խորհրդի նիստում որոշում ընդունվեց Պետրոգրադի և Տաշքենդի կենտրոնական կառավարությանը միանալու մասին։ Խորհրդի նախագահ է ընտրվում բոլշևիկ Գ. Ի. Շվեց-Բազարնին[25]։ Նույն թվականի մայիսին Պրժևալսկում հաստատվեց խորհրդային իշխանություն՝ Վերնիից Կարմիր գվարդիայի ջոկատի աջակցության շնորհիվ, հունիսին Նարինում։ Այսպիսով, 1918 թվականի ամռանը Ղրղզստանում առանց արյունահեղության հաստատվեց խորհրդային իշխանությունը[26]։ 1918 թվականի հունվարի 12-ին Համառուսաստանյան Խորհրդի III համագումարում հաստատվեց Աշխատավոր և շահագործվող մարդկանց իրավունքների հռչակագիրը՝ սահմանադրական ակտ, որը համախմբեց Հոկտեմբերյան հեղափոխության նվաճումները օրինականորեն հաստատեց Ռուսաստանում նոր պետական համակարգի հիմքերը և սահմանեց խորհրդային իշխանության խնդիրները[27]։

 
Կենտրոնական Ասիա 1922 թ.

1918 թվականի ապրիլի 30-ին Թուրքմենստական Սովետների V համագումարում Թուրքեստանական Խորհրդային Հանրապետությունը հռչակվեց ՌՍՖՍՀ կազմի մեջ՝ Թուրքեստանի գեներալ-նահանգապետի տարածքում։

1921 թվականին բարձրացվեց Լեռնային Ղրղզստանի Թուրքեստանի ՀԽՍՀ կազմում ստեղծելու հարցը, սակայն այդ հարցը չլուծվեց։ Իսկ 1922 թվականի մարտին ղրղզ մտավորականությունը՝ ի դեմս Յու.Աբդրախմանովի, Ի.Արաբաևի, Ա.Սիդիկովի, կրկին առաջարկ է արել ղրղզ բնակչություն ունեցող շրջանները հատկացնել Լեռնային Ղրղզստանին։ Բայց առաջարկի փաստացի իրականացումը ձախողվում է տարբեր ազգայնական և ցեղային խմբերի միջև ծագած տարաձայնությունների պատճառով Լեռնային Ղրղզստանի շրջանի ստեղծումից հետո, ինչը հանգեցրել է 1922թ. Ստալինի, ում կարծիքը նույնպես ազդել է որոշման վրա։ 1922 թվականի դեկտեմբերին ՌԿԿ (բ) Կենտրոնական կոմիտեն անօրինական ճանաչեց Լեռնային Ղրղզստանի շրջանի ստեղծման մասին նախկինում ընդունված բոլոր փաստաթղթերը և մեղադրեց նախաձեռնողներին համագումար հրավիրելու մեջ բուրժուական ազգայնականության և հակահեղափոխական գործունեության մեջ[28][29]։ 1924-ի հունվարին Սովետների XII Համաթուրքական համագումարը որոշեց «ավարտել Թուրքեստանական հանրապետության տարածքայնացման բոլոր համապատասխան նախապատրաստական աշխատանքները՝ ելնելով տնտեսական և բնական-պատմական առանձնահատկություններից և շարունակել վարչատնտեսական կառավարման վերակազմավորումը»։ 1924 թվականի մայիսին Թուրքմենստանի կոմունիստական կուսակցության VIII համագումարը, այնուհետև Բուխարայի և Խորեզմի կոմունիստական կուսակցությունների Կենտրոնական կոմիտեն (ԿԿ) և ՌԿԿ (բ) Կենտրոնական կոմիտեի Կենտրոնական Ասիայի բյուրոն ժամանակին ճանաչեցին ազգային սահմանազատումը։ Կենտրոնական Ասիայի կուսակցական կազմակերպությունների այս որոշումը հաստատվել է ՌԿԿ (բ) Կենտկոմի կողմից 1924 թվականի հուլիսին։ Ազգային սահմանազատման նախապատրաստական աշխատանքները ավարտվեցին մինչև 1924 թվականի սեպտեմբեր։ 1924 թվականի սեպտեմբերի 16-ին Թուրքեստանական ՀԽՍՀ Կենտգործկոմի արտահերթ նիստում ընդունվեց ազգային-պետական սահմանազատման մասին որոշումը։ XI գումարման Համառուսաստանյան Կենտրոնական Գործադիր Կոմիտեի (ՀԿԳԿ) երկրորդ նստաշրջանը 1924 թվականի հոկտեմբերի 14-ին հաստատեց այս որոշումը։ Այսպիսով, ՌՍՖՍՀ կազմում ձևավորվեց Կարա-Ղրղզստանի Ինքնավար Մարզը (1925 թվականի մայիսին այն վերանվանվեց Ղրղզստանի Ինքնավար Մարզ)[30]։

Պետական կառուցվածքը

խմբագրել

Պետական համակարգ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ղրղզստանի պետական համակարգ

Ղրղզստանի Հանրապետությունը, 2010 թվականի հունիսի 27-ին ընդունված սահմանադրության համաձայն (վերջին փոփոխությունն ընդունվել է 2016 թվականի դեկտեմբերի 11-ին հանրաքվեով), ինքնիշխան, ժողովրդավարական, իրավական, աշխարհիկ, ունիտար, սոցիալական պետություն է։ Սահմանադրության մեջ չի նշվում կառավարման ձևը[31]։ Պաշտոնական աղբյուրները հայտարարում են կառավարման խորհրդարանական ձևը[32], դե ֆակտո կառավարման ձևը խառն է[32] 2021 թվականից Ղրղզստանի կառավարման ձևը պաշտոնապես հաստատվել է որպես նախագահական[33]։

2016 թվականին Ղրղզստանի անկախության 25-ամյակին նվիրված շքերթում Ալմազբեկ Աթամբաևի (Ղրղզստանի նախագահ 2011-2017թթ.) ելույթից. Նախ՝ 2010 թվականի սահմանադրությունը երկրում չի ներմուծել կառավարման խորհրդարանական համակարգ։ Այս Սահմանադրությունը մեզ առաջնորդեց դեպի նախագահական-խորհրդարանական համակարգ, և այն պարունակում է ավտորիտար ռեժիմ ստեղծելու բոլոր պայմանները[34]։

Նախագահ

խմբագրել

Նախագահը պետության ղեկավարն է և զինված ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարը։ Նա ղեկավարում է Անվտանգության խորհուրդը, անձնավորում է ժողովրդի և պետական իշխանության միասնությունը, վարում է արտաքին և կադրային քաղաքականություն։

Արտաքին քաղաքականության մեջ.

  • Վարչապետի հետ համաձայնությամբ բանակցում և ստորագրում է միջազգային պայմանագրեր. իրավունք ունի այդ լիազորությունները պատվիրակել վարչապետին, կառավարության անդամներին և այլ պաշտոնատար անձանց.
  • ստորագրում է վավերացման և միանալու փաստաթղթերը.
  • Վարչապետի հետ համաձայնությամբ նշանակում է օտարերկրյա պետություններում Ղրղզստանի դիվանագիտական ներկայացուցչությունների ղեկավարներին և միջազգային կազմակերպություններում մշտական ներկայացուցիչներին. հետ է կանչում դրանք; ընդունում է օտարերկրյա պետությունների դիվանագիտական ներկայացուցչությունների ղեկավարների հավատարմագրերը և հետ կանչվող նամակները.

Նախագահ կարող է ընտրվել 35 տարեկանից ոչ փոքր և 70 տարեկանից ոչ բարձր Ղրղզստանի քաղաքացին, ով տիրապետում է պետական լեզվին և հանրապետությունում ապրել է ընդհանուր առմամբ առնվազն 15 տարի։ Նախագահի թեկնածուների թիվը սահմանափակված չէ. Նախագահի թեկնածու կարող է գրանցվել այն անձը, ով հավաքել է ընտրողների առնվազն 30000 ստորագրություն։ Նախագահն ընտրվում է համաժողովրդական քվեարկությամբ 6 տարի ժամկետով՝ առանց երկրորդ ժամկետով վերընտրվելու իրավունքի։ Վերջին նախագահական ընտրություններն անցկացվել են 10 հունվարի, 2021։ Նոր նախագահն էր Սադիր Ժապարով, նախորդը՝ Սորոնբայ Ժեենբեկով, ով հրաժարական տվեց զանգվածային բողոքի ակցիաներից[35]։

Օրենսդիր մարմին

խմբագրել

Հանրապետության Խորհրդարանը՝ Ջոգորկու Քենեշը, բարձրագույն ներկայացուցչական մարմինն է,որը օրենսդրական լիազորություններ է իրականացում և վերահսկողական գործառույթներ իրենց լիազորությունների շրջանակներում։ Նա գերակայություն ունի որոշելու պետության կարևորագույն որոշումները ու քաղաքականությունը և առաջնահերթությունը։ Այն միապալատ է և կազմված է 120 պատգամավորից, որոնք ընտրվում են 5 տարի ժամկետով՝ Համամասնական համակարգ։ Ընտրությունների արդյունքներով քաղաքական կուսակցությանը կարող է տրվել ոչ ավելի, քան 65 մանդատ պատգամավորական խորհրդարանում։ Ներկայումս գործում է 2015 թվականի հոկտեմբերի 4-ին Ջոգորկու Քենեշի ընտրված VI գումարումը[36]։

Դատական իշխանություն

խմբագրել

Արդարադատությունն իրականացնում է միայն դատարանը։ Դատական իշխանությունն իրականացվում է սահմանադրական, քաղաքացիական, քրեական, վարչական և իրավական դատավարության այլ ձևերով։ Դատական համակարգը բաղկացած է Գերագույն դատարանից և տեղական դատարաններից։

Գերագույն դատարանը քաղաքացիական, քրեական, տնտեսական, վարչական և այլ գործերով բարձրագույն դատական մարմինն է։ Դատավարության մասնակիցների պահանջով իրականացնում է դատարանների դատական ակտերի վերանայում. Գերագույն դատարանի ակտերը վերջնական են և ենթակա չեն բողոքարկման։ Այն ներառում է Սահմանադրական պալատը՝ սահմանադրական վերահսկողություն իրականացնող մարմին[37]։

Գործադիր իշխանություն

խմբագրել

Հանրապետությունում գործադիր իշխանությունն իրականացնում է կառավարությունը, ենթակա նախարարությունները, պետական կոմիտեները, վարչական գերատեսչությունները և տեղական պետական վարչությունները։

Կառավարությունը գործադիր իշխանության բարձրագույն մարմինն է։ Կառավարությունը կազմված է վարչապետից, փոխվարչապետներից, նախարարներից և պետական կոմիտեների նախագահներից։ Կառավարության կառուցվածքը ներառում է նախարարություններ և պետական կոմիտեներ։ Կառավարությունը գլխավորում է վարչապետը։ Կառավարությունը հաշվետու է Ջոգորկու Քենեշին և պատասխանատու է նրա առջև գործող սահմանադրությամբ նախատեսված սահմաններում[38]։.

Վարչատարածքային կառուցվածք

խմբագրել

Վարչատարածքային միավորներ են համարվում քաղաքները, շրջանները, շրջանները, ինչպես նաև գյուղական շրջանները՝ մեկ կամ մի քանի գյուղից կազմված վարչատարածքային միավորներ։ Ղրղզստանը վարչական և տարածքային առումով բաժանված է 7 շրջանի, այդ թվում՝ հանրապետական նշանակության 2 քաղաքների։ Հանրապետական նշանակության քաղաքների թաղամասերը ինքնուրույն վարչատարածքային միավորներ չեն։ Ղրղզստանում կա 531 վարչատարածքային միավոր, որից.

  • հանրապետական նշանակության 2 քաղաք (Բիշքեկ, Օշ);
  • 7 տարածք;
  • 40 շրջան;
  • 29 քաղաք (ներառյալ 12 մարզային և 17 շրջանային նշանակության քաղաքներ);
  • 453 գյուղական կոմսություն[39][40].
Դրոշ Անվանում Վարչական
կենտրոն 		Տարածք
(կմ2) 		Մշտական բնակչություն

(յուր․ 1.01.2019)[41]

Մշտական բնակչություն

(յուր․ 1.01.2020)[42]

  Բիշքեկ — 160[43] 1 027 200 1 053 915
  Օշ — 182[44] 299 500 312 530
  Չուի շրջան Բիշքեկ[45] 20 200[46] 941 100 959 884
  Իսիկ-Կուլի շրջան Կարակոլ 43 100[47] 499 800 496 050
  Տալասի շրջան Տալաս 11 400[48] 263 500 267 360
  Նարինի շրջան Նարին 45 200[49] 287 000 289 621
  Ջալալ-Աբադի շրջան Ջալալ-Աբադ 33 700[50] 1 214 400 1 238 750
Դրոշ
չկա[51] 		Օշի շրջան Օշ 29 200[52] 1 341 900 1 368 054
  Բատկենի շրջան Բատկեն 17 000[53] 525 100 537 365

Զինված ուժեր

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ղրղզստանի զինված ուժեր

Ղրղզստանի զինված ուժերը պետական ռազմական կազմակերպություն է, որը կոչված է ապահովելու պետական ինքնիշխանության, տարածքային ամբողջականության, սահմանադրական կարգի, հասարակության և Ղրղզստանի քաղաքացիների հուսալի պաշտպանությունը և միջազգային պայմանագրերին համապատասխան պարտավորությունները կատարելու համար։ Գործող սահմանադրության համաձայն՝ Ղրղզստանի զինված ուժերը կառուցված են ինքնապաշտպանության և պաշտպանական բավարարության սկզբունքով։ Պատերազմ վարելու իրավունքը չի ճանաչվում, բացառությամբ Ղրղզստանի և կոլեկտիվ պաշտպանության պարտավորություններով կապված այլ պետությունների դեմ ագրեսիայի դեպքերի։ Զինված ուժերի օգտագործումը Ղրղզստանից դուրս՝ միջազգային պայմանագրերին համապատասխան առաջադրանքներ կատարելու համար, իրականացվում է Ջոգորկու Քենեշի որոշմամբ՝ պատգամավորների ընդհանուր թվի առնվազն երկու երրորդի մեծամասնությամբ։ Ղրղզստանի զինված ուժերը բաղկացած են.

  • ռազմական կառավարման մարմիններ.
  • հողային կազմավորումներ, միավորներ և հիմնարկներ (կազմակերպություններ).
  • ՀՕՊ ուժեր;
  • Ազգային գվարդիա;
  • Սահմանապահ[54][55]

Քաղաքականություն

խմբագրել

Ներքին քաղաքականություն

խմբագրել

Ըստ Economist Intelligence Unit-ի՝ երկիրը 2018 թվականին Ժողովրդավարության ինդեքսով դասակարգվել է որպես հիբրիդային ռեժիմ[56]։

Արտաքին քաղաքականություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ղրղզստանի արտաքին քաղաքականություն

Ղրղզստանը դիվանագիտական հարաբերություններ է հաստատել աշխարհի 155 երկրների հետ[57] Ղրղզստանի կարևորագույն գործընկերներն են Ռուսաստանը, Ղազախստանը և Չինաստանը։ Ուզբեկստանի հետ հարաբերությունները բարիդրացիական են. Հանրապետության նկատմամբ հետաքրքրություն է ցուցաբերում նաեւ լեզվով մոտ կանգնած Թուրքիան, որը 1999-2012 թվականներին Բիշքեկին ընդհանուր 12,5 մլն դոլարով ռազմական օգնություն է ցուցաբերել, իսկ 2012 թվականին Ղրղզստանի պարտքը 50 մլն դոլարի չափով դուրս է գրել[58]։ Ռուսաստանը Ղրղզստանի կարևորագույն տնտեսական և քաղաքական գործընկերն է, նա զգալի մարդասիրական և ռազմատեխնիկական օգնություն է ցուցաբերում, Ղրղզստանի զգալի թվով քաղաքացիներ աշխատում են Ռուսաստանում։ Մինչև 2000-ականների սկիզբը Չինաստանի ներկայությունը նվազագույն էր, սակայն սահմանի սահմանազատումից և անցակետերի բացումից հետո Չինաստանը կտրուկ ակտիվացրեց իր ներթափանցումը Կենտրոնական Ասիա ընդհանրապես և մասնավորապես Ղրղզստան։ Ղազախստանի հետ հարաբերություններն ամենասերտն են բոլոր հարևան պետությունների միջև։ 2015 թվականին մաքսային սահմանի բացումից հետո առևտուրն աճել է։

Քաղաքական կուսակցություններ և հասարակական կազմակերպություններ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ղրղզստանի քաղաքական կուսակցությունները

1991 թվականից Ղրղզստանում գործում է բազմակուսակցական համակարգ։ Էրկին Ղրղզստանը, որը հիմնադրվել է 1991 թվականին, առաջին ոչ կոմունիստական կուսակցությունն էր հետխորհրդային Ղրղզստանում։ 2018 թվականի սկզբին հանրապետությունում գրանցված էր 229 քաղաքական կուսակցություն (1994 թվականի սկզբի դրությամբ՝ 8, 1999 թվականին՝ 18)։ 2015 թվականին Ջոգորկու Քենեշի ընտրությունների արդյունքներով անցել է 6 քաղաքական կուսակցություն։ Կուսակցությունների մեծ մասն ընտրությունների միջև պասիվ է[59]։ Բացի քաղաքական կուսակցություններից, Ղրղզստանում գործում են նաև այլ հասարակական կազմակերպություններ։ 2010-ականների սկզբին հանրապետությունում կար (ըստ տարբեր աղբյուրների) 10-16 հազար հասարակական կազմակերպություններ, սակայն իրականում գործում էին ոչ ավելի, քան 600-700-ը։ Ղրղզստանի արհմիությունները միավորված են Արհմիությունների դաշնության խորհրդում, որը բաղկացած է 20 ոլորտային կոմիտեներից։ Արհմիությունների անդամների թիվը հետխորհրդային շրջանում կտրուկ նվազել 1990 թվականին Ղրղզստանում արհմիություններում կար 1 604 678 մարդ, իսկ 2013 թվականին՝ ընդամենը 704 093 մարդ։ Այսինքն՝ 23 տարվա ընթացքում արհմիությունների անդամների թիվը նվազել է ավելի քան 2 անգամ։ Արհմիությունների թվի կրճատումը կապված է տնտեսական ճգնաժամի պատճառով ձեռնարկությունների և հիմնարկների թվի կրճատման, մասնավորեցման և աշխատողների մի մասի ինքնազբաղվածության անցնելու հետ[60]։

2010 թվականից պետական մարմիններին կից գործում են հանրային խորհուրդներէ՝ չնայած Ղրղզստանի բնակչության աճին։

Միջազգային ինդեքսներ

խմբագրել
վարկանիշ տեղ/ընդհանուր երկրներ ցուցանիշների շարժ* տարի հետազոտական կազմակերպություն
Corruption Perceptions Index (Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս) 135/176[61] ▲29 2017 Transparency International
ICT Development Index (Տեղեկատվական և հաղորդակցական տեխնոլոգիաների զարգացման ինդեքս) 109/176[62] ▲4,37 2017 International Telecommunication Union
Doing Bisiness (Բիզնեսի կառավարում) 70/190[63] ▲68,33 2018 The World Bank
Worldwide Press Freedom Index (Մամուլի ազատության համաշխարհային ինդեքս) 98/180[64]  31 2018 Reporters Without Borders
Freedom on the Net (Համացանցի ազատությունն աշխարհում) մասամբ անվճար/65[65]  38 2018 Freedom House
The Global Enabling Trade Index (Միջազգային առևտրում աշխարհի երկրների ներգրավվածության ինդեքս) 113/136[66] ▼3,76 2016 World Economic Forum
*նախորդ հրապարակման համեմատ

Բնակչություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ղրղզստանի բնակչությունը
 
Ղրղզստանի ժողովրդագրական կորը

Ղրղզստանի մշտական բնակչությունը 6 389 500 մարդ է (2019 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ)[41]։.Այն զգալիորեն ավելին է, քան երկրում ապրում էր 1959 (2 065 000 ), 1970 (2 935 000 ), 1979 (3 523 000 ), 1989 (4 258 000 ), 1999 (4 823 000 ) թվականներին։ Մինչև 1960-ական թվականները հանրապետության բնակչությունը միգրացիայի և բնական աճի շնորհիվ արագորեն աճում էր, վերջինս հատկապես նշանակալից էր գյուղական կիրգիզների, ուզբեկների և միջինասիական այլ ժողովուրդների շրջանում։ 2015 թվականի նոյեմբերի 25-ին Ղրղզստանի բնակչությունը հասավ 6 միլիոն մարդու։

Բնակչության մեծ մասը կենտրոնացած է հանրապետության հարավում՝ Օշի, Ջալալ-Աբադի, Բատկենի շրջաններում և Օշ (3,4 մլն բնակիչ կամ հանրապետության բնակչության 53%-ը) քաղաքում, որի բնակչությունը հիմնականում բնակվում է ղրղզական հատվածում՝ Ֆերգանա հովիտում։ Բնակչության զգալի մասը կենտրոնացած է նաև Չուի հովիտում (Չուի շրջանում և Բիշկեկ քաղաքում՝ 1,9 մլն բնակիչ կամ հանրապետության բնակչության 31%-ը)։ Ամենախիտ բնակեցված շրջանները (ներառյալ հանրապետական նշանակության քաղաքների բնակչությունը) Օշն ու Չուն են[41]։.

Մշտական բնակչության ազգային կազմը[67]
ղրղզներ
  
 73.7 %
ուզբեկներ
  
 14.8 %
ռուսներ
  
 5.1 %
դունգաններ
  
 1.1 %
ույղուրներ
  
 0.9 %
տաջիկներ
  
 0.8 %
այլ
  
 3.6 %

Երկրի հիմնական բնակչությունը 4 896 182 մարդ կազմում են ղրղզներն, ովքեր բնակվում են ամբողջ երկրում և գերակշռում են գյուղական շրջանների մեծ մասում։ Թվաքանակով երկրորդը ուզբեկներն են՝ 985 358 մարդ,ովքեր կենտրոնացած են երկրի հարավ-արևմուտքում՝ Ուզբեկստանին սահմանակից շրջաններում։ Թվաքանակով երրորդ տեղում են ռուսները՝ 341 351 մարդ, ովքեր կենտրոնացած են հիմնականում հանրապետության հյուսիսային քաղաքներում և գյուղերում։ Այլ ազգությունների թիվը չի գերազանցում 80 հազարը[67]։

Լեզուներ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ղրղզստանի լեզուներ

Այժմ Ղրղզստանի պետական լեզուն ղրղզերենն է, ռուսերենը ունի պաշտոնական լեզվի կարգավիճակ (Ղրղզստանում պաշտոնական կարգավիճակն ավելի ցածր է, քան պետական լեզվի կարգավիճակը)։ 1929 թվականի Ղրղզստանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության Սահմանադրության համաձայն՝ երկու լեզուներն էլ (ղրղզերեն և ռուսերեն) համարվում են պետական լեզուներ։

Ըստ 2009 թվականի մարդահամարի[68], 4,1 միլիոն մարդ ղրղզերենը համարում է որպես մայրենի կամ երկրորդ լեզու, իսկ 2,5 միլիոն մարդ՝ ռուսերեն՝ որպես մայրենի կամ երկրորդ լեզու։ Ռուսերենը ամենաշատ խոսվող երկրորդ լեզուն է, որին հաջորդում են ղրղզերենը, ուզբեկերենը և անգլերենը։

Լեզվի անվանում Մայրենի լեզու Երկրորդ լեզու Ընդամենը
համարողներ
Ղրղզերեն 3 830 556 271 187 4 121 743
Ռուսաց 482 243 2 109 393 2 591 636
Ուզբեկերեն 772 561 97 753 870 314
Անգլերեն 28 416 28 416
ֆրանսերեն 641 641
գերմաներեն 50 10 60
Այլ 277 433 31 411

Կրոն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Կրոնը Ղրղզստանում
Տե՛ս նաև՝ Իսլամը Ղրղզստանում, Քրիստոնեությունը Ղրղզստանում, և Բուդդայականությունը Ղրղզստանում

Ղրղզստանի հավատացյալների ճնշող մեծամասնությունը հանաֆիական մազհաբի սուննի մուսուլման է։ Կան քրիստոնյաներ՝ ուղղափառներ, կաթոլիկներ և տարբեր բողոքականության ուղղության հետևորդներ։ Միաժամանակ Ղրղզստանը աշխարհիկ պետություն է։ Երկրի իշխանությունները հոգեւորականների անդամներին պատժում են հանրապետության օրենսդրությանը հակասող կրոնական ծեսեր կատարելու համար։ Օրինակ՝ 2016 թվականին օրենք է ընդունվել, որով քրեորեն պատժվում է (3-ից 6 տարի ազատազրկում) այն հոգևորականները, ովքեր մինչև ամուսնության տարիքի անձի հետ մասնակցում են ամուսնության սրբադասմանը[69]։

Տնտեսություն

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Ղրղզստանի տնտեսություն և Ղրղզստանի գյուղատնտեսություն

Ընդհանուր վիճակ, հիմնական ցուցանիշներ

խմբագրել

Ղրղզստանը պատկանում է ագրոարդյունաբերական երկրների կատեգորիային։ Ազգային մրցունակության առումով 2019 թվականին այն զբաղեցրել է 96-րդ տեղը աշխարհում[70]։

2018 թվականին ՀՆԱ-ի ծավալը Գնողունակության համարժեքությունում կազմել է 167 մլրդ ԱՄՆ դոլար՝ 144-րդն աշխարհում։ 2017 թվականին գրանցված տնտեսական աճի տեմպը կազմում է մոտ 4,6% (63-րդ տեղ աշխարհում)։ 2018 թվականի պետական բյուջեի եկամուտները՝ 1,67 մլրդ դոլար, ծախսերը՝ 2,409 մլրդ դոլար, բյուջեի դեֆիցիտը՝ ՀՆԱ-ի 3,2%։ 2018 թվականի վերջին Ղրղզստանի անվանական ՀՆԱ-ն կազմում էր մոտ 8081,9 մլն ԱՄՆ դոլար[71], այսինքն՝ մեկ շնչի հաշվով մոտ 1280 ԱՄՆ դոլար (91,8 հազար սոմ[72])։ ՀՆԱ-ն գնողունակության համարժեքով կազմում է $24,491,78 մլն[73]։ Մեկ շնչին ընկնող ՀՆԱ-ն գնողունակության համարժեքով կազմում է $3,979[74]: 2018 թվականի վերջում մշակող արդյունաբերությունն արտադրում է Ղրղզստանի ՀՆԱ-ի միայն 20%-ը[75]։ Արդյունաբերական արտադրանքի մոտ 40%-ն ապահովում է ոսկու արդյունահանումը` հանրապետության սակավաթիվ ակտիվ զարգացող արդյունաբերություններից մեկը։ 2018 թվականին Ղրղզստանը արդյունահանել է 20,43 տոննա ոսկի[76], 2008 թվականին ԱՊՀ-ում զբաղեցրել է 3-րդ տեղը Ռուսաստանից և Ուզբեկստանից հետո։ Զբաղվածների 48%-ը զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ և անասնապահությամբ։ Ղրղզստանում, տարբեր գնահատականներով, սեփականաշնորհվել է պետական ձեռնարկությունների ավելի քան 70%-ը։

Ղրղզստանի էներգետիկ հատվածի բաժնետոմսերի վերահսկում` «Էլեկտրական կայաններ» ԲԲԸ և «Ղրղզնավթգազ» ԲԲԸ, ինչպես նաև տնտեսության տարբեր ոլորտների հիմնական մենաշնորհատերերը պետական սեփականություն են («Ղրղզտելեկոմ», Ղրղզստանի երկաթուղիներ, Մանաս միջազգային օդանավակայան և այլն:)

Հանրապետության տնտեսության մեջ բավականին շոշափելի ներհոսք է աշխատանքային միգրանտներից և այլ երկրների քաղաքացիություն ստացած Ղրղզստանի քաղաքացիներից դրամական փոխանցումները։ Տարբեր հաշվարկներով՝ այդ ներարկումները կազմում են տարեկան մինչև 800 մլն ԱՄՆ դոլար։ 2013 թվականի հուլիսի 3-ին հանրապետության հարավում շահագործման է հանձնվել մեծ 500 կՎ «Դատկա» ենթակայանը՝ 501 ՄՎԱ ավտոտրանսֆորմատորով[77]։ Չինաստանի Էկսիմ բանկը ծրագրի համար տրամադրել է 208 միլիոն ԱՄՆ դոլարի վարկ՝ 20 տարի ժամկետով, տարեկան 2%-ով[78]։ 2015 թվականի օգոստոսի 28-ին շահագործման է հանձնվել «Կեմին» 500 կՎ ենթակայանը՝ 501 ՄՎԱ ավտոտրանսֆորմատորով և 500 կՎ «Դատկա-Կեմին» 404,82 կմ երկարությամբ[79] հաղորդման գիծ, որը միացնում է հարավային (որտեղ գտնվում են հիմնական հիդրոէլեկտրակայանները և հանրապետության հյուսիսային (հիմնական սպառման) շրջանները և ապահովում են հանրապետության էներգետիկ անվտանգությունը։ Չինաստանի Էկսիմ բանկը ծրագրի համար տրամադրել է 389,8 միլիոն ԱՄՆ դոլարի վարկ՝ 20 տարի ժամկետով, տարեկան 2%-ով[78]։ 2017 թվականին ավարտվել է Բիշքեկի ՋԷԿ-ի վերակառուցումը։ Չինաստանի Էկսիմ բանկը 386 միլիոն ԱՄՆ դոլարի վարկ է տրամադրել ծրագրի համար 20 տարի ժամկետով` տարեկան 2%[78]

Արտաքին առևտուր

խմբագրել

Արտաքին առևտրաշրջանառություն՝ 6,672 մլրդ ԱՄՆ դոլար (2018 թվական), արտահանում՝ 1,765 մլրդ ԱՄՆ դոլար (2018 թվական), ներմուծում՝ 4,907 մլրդ ԱՄՆ դոլար (2018 թվական)[80]։

Արտահանման հիմնական գնորդները (2014 թվական)՝ Շվեյցարիա՝ 27,2%, Ռուսաստան՝ 19,2%, Ուզբեկստան՝ 14,3%, Ղազախստան՝ 11,4%, Ֆրանսիա՝ 6,7%։ Ներմուծման հիմնական մատակարարներն են (2014 թվական)՝ Ռուսաստան՝ 36,6%, Չինաստան՝ 17,9%, Ղազախստան՝ 9,2%, Գերմանիա՝ 8,2%։ Թեև Ղրղզստանի բնակչության մեծ մասը զբաղված է գյուղատնտեսությամբ, սակայն պարենամթերքի գնումներն արտասահմանում զգալի են. 2010 թվականին հանրապետություն ներմուծվել է 303,9 հազար տոննա ցորեն, 110,9 հազար տոննա ալյուր, 59,9 հազար տոննա շաքար, 25,2 հազար տոննա շաքարավազ։ բուսական և կենդանական յուղեր, 50,5 հազար տոննա միս[81] Չնայած աշխարհագրական հարաբերական մոտիկությանը, Հնդկաստանի հետ ապրանքաշրջանառությունն աննշան է՝ 27,48 մլն դոլար 2009/2010 թվականներ[82]։ Բիշքեկի արտաքին առևտրում շատ ավելի կարևոր է ԱՄՆ-ը, որի հետ ապրանքաշրջանառությունը 2014 թվականին կազմել է 210,7 մլն ԱՄՆ դոլար[83]։ 2009 թվականին Թուրքիային բաժին է ընկել Ղրղզստանի ապրանքաշրջանառության 2,3%-ը, ընդ որում Ղրղզստանի արտահանումը կազմել է 36,7 մլն դոլար, իսկ թուրքական ներմուծումը` 72,8 մլն դոլար[83]։

Ծառայությունների ոլորտ

խմբագրել

Զբոսաշրջություն

խմբագրել

Զբոսաշրջիկների հոսքը զգալի է և չափերով համեմատելի Ղրղզստանի բնակչության հետ։ 2013 թվականին հանրապետություն է այցելել 3076 հազար մարդ, որոնցից ճնշող մեծամասնությունը ԱՊՀ երկրների բնակիչներ են (2921,6 հազար)[84]։

Առողջապահություն

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Մայրական մահացությունը Ղրղզստանում

Առողջապահության ազգային համակարգը լիովին զգացել է ԽՍՀՄ փլուզման հետևանքները։ Ղրղզստանն իրականացնում է ԱՀԿ ռազմավարություններ՝ հասնելու համընդհանուր առողջապահական ծածկույթի և ամրապնդելու առողջապահական համակարգը. հանրային առողջապահական ծառայության կարողությունների զարգացում. առողջության անվտանգության խնդիրների լուծում; վարակիչ և ոչ վարակիչ հիվանդությունների դեմ պայքարի ուժեղացում։ Համատեղ աշխատանքի առաջնահերթությունները սահմանված են ԱՀԿ/Եվրոպայի և Ղրղզստանի միջև երկու տարին մեկ համագործակցության համաձայնագրով[85]։ Ընդհանուր առմամբ, 450 մարդուն մեկ բժիշկ, 230 մարդուն մեկ մահճակալ։ Առողջապահության ոլորտի պետական ծախսերը 2017 թվականին կազմել են ՀՆԱ-ի մոտ 6,2%-ը։ Կյանքի ակնկալվող միջին տեւողությունը գնահատվում է 71,8 տարի 2020 թվականին։ Ղրղզստանը վարակիչ հիվանդություններ բարձր մակարդակ ունեցող երկրներից է։ ՄԻԱՎ վարակի իրավիճակը համեմատաբար լավ է։

Կրթություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Կրթությունը Ղրղզստանում

Ղրղզստանում ժամանակակից կրթության հիմքը խորհրդային համակարգն է։ Անկախություն ձեռք բերելուց հետո բարեփոխումներ իրականացվեցին կրթության ոլորտում։ Դպրոցական կրթությունը նախատեսված է 11 տարվա համար, որից 9-ը՝ պարտադիր։ Տարրական դպրոց՝ 1-ից 4-րդ դասարաններ, սովորում են 6-7-ից 11 տարեկան երեխաները։ Կան նաև նախապատրաստական զրոյական դասարաններ։ Տարրական դպրոցում երեխաներին սովորեցնում են տարրական գիտելիքներ՝ գրել, կարդալ, լեզուներ սովորել, թվաբանություն, հայրենագիտություն, աշխատանք, էթիկա և ֆիզիկական դաստիարակություն։ Միջին դասարաններ՝ 5-ից 9, երեխաներ՝ 12-ից 16 տարեկան։ Միջին դասարաններում սկսվում է գիտական առարկաների, մաթեմատիկայի, տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, օտար լեզուների խորացված ուսումնասիրությունը և այլն։ Ավագ դասարաններն են՝ 10-11-ը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ 10-11-րդ դասարաններում սովորելը պարտադիր չէ, սակայն աշակերտների 80%-ից ավելին սովորում է բարձր դասարաններում։ Այստեղ սովորողները շարունակում են սովորել նույն առարկաները, ինչ միջին դասարաններում, սկսվում են սովորել ռազմագիտությունը, ինչպես նաև բուհ ընդունվելու նախապատրաստությունը։ 11-րդ դասարանի ավարտին աշակերտները հանձնում են ավարտական քննություններ և Համահանրապետական թեստավորում (ՀՀԹ), որոնց արդյունքները համալրվում են բուհերում։ 1990-ականների սկզբին սկսեցին ստեղծվել գիմնազիայի դպրոցներ՝ առանձին առարկաների և մասնագիտությունների խորացված ուսումնասիրությամբ։ 2000 թվականին հանրակրթական հանրակրթական դպրոցների թիվը կազմում էր 1975 դպրոց։ Ներկայումս դրանք 2000-ից ավելի են, խոշոր քաղաքներում բացվում են մասնավոր էլիտար դպրոցներ։ Միևնույն ժամանակ նկատելի է 7-17 տարեկան երեխաներ, որոնք չեն սովորում. 2013-ին հանրապետությունում եղել է 2901 ա։ Դպիսի մարդ, որից աշխատել է 1021 մարդ[86]։ 1990 թվականին հանրապետությունում կար ընդամենը 9 բուհ, որտեղ սովորում էր 58,8 հազ[87]։ Անկախության շրջանում բուհերի թիվը կտրուկ աճել է և 2010-ականների սկզբին հասել է 52-ի, որից 36-ը պետական են[87]։ Աճել է նաև ուսանողների թիվը և 2010-ականների սկզբին կազմել է մոտ 220 հազար[87]։ Հանրապետությունում կան միջազգային «համատեղ» համալսարաններ`Ալատօօ միջազգային, Կենտրոնական Ասիայի ամերիկյան համալսարանը[87]։

Ներքին անվտանգության խնդիրներ

խմբագրել

Հանցագործություն

խմբագրել

2011 թվականին հանրապետությունում դատապարտվել է 9199 մարդ, որից 79,1%-ը եղել են աշխատունակ անձինք՝ առանց որոշակի զբաղմունքի։ Ճնշող մեծամասնությունը դատապարտվել է գողության (1713 մարդ), թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության (1248 մարդ) և խուլիգանության (766 մարդ) համար։ Ինչպես և ամբողջ ԱՊՀ-ում, դատապարտյալների ճնշող մեծամասնությունը տղամարդիկ են (2011թ. 89,5%)[88]: 2017 թվականին հանրապետությունում գրանցվել է 27706 հանցագործություն, դատապարտվել է 7172 մարդ[89]։ Այսպիսով, դատապարտյալների թվի նվազում կա 2011թվականին։

Տրանսպորտ, ենթակառուցվածք, կապ

խմբագրել
Տե՛ս նաև՝ Ղրղզստանի պետհամարանիշի ինդեքս
 
Տրոլեյբուս Բիշքեկում

Երկրի ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը 34 000 կմ է, ներառյալ 18 810 կմ հանրային ճանապարհները և պահպանվում են Ղրղզստանի տրանսպորտի և կապի նախարարության և 15 190 կմ ճանապարհներ քաղաքներում, գյուղերում, գյուղատնտեսական, արդյունաբերական և այլ ձեռնարկություններում։ Միջազգային նշանակության ավտոճանապարհների երկարությունը 4163 կմ է, պետական՝ 5678 կմ, տեղական՝ 8969 կմ։ Դրանցից կոշտ ծածկով հանրային ճանապարհների երկարությունը կազմում է 7228 կմ, որից 11 կմ-ը՝ ցեմենտբետոնե ծածկով, 4969 կմ՝ ասֆալտբետոնե ծածկով և 2248 կմ՝ սև խճաքարով։ Խճաքարային ճանապարհներ՝ 9961 կմ, չասֆալտապատ ճանապարհներ՝ 1621 կմ[90]։

Ղրղզստանի տարածաշրջանային տրանսպորտային միջանցքների ընդհանուր երկարությունը 2242 կմ է, որոնք ներառում են 9 երթուղիներ.

  1. Բիշքեկ - Օշ՝ 672 կմ;
  2. Բիշքեկ - Կորդայ՝ 16 կմ;
  3. Բիշքեկ - Չալդիբար (հատված Կարա-Բալթա - Չալդիբար)՝ 88 կմ;
  4. Բիշքեկ - Նարին - Տորուգարտ՝ 539 կմ;
  5. Տարազ - Թալաս - Սուսամիր՝ 199 կմ;
  6. Օշ - Սարիթաշ - Իրկեշթամ՝ 258 կմ;
  7. Օշ - Իսֆանա՝ 362 կմ;
  8. Սարիթաշ - Քարամիկ - Տաջիկստանի հետ սահման՝ 136 կմ.
  9. Բիշքեկ - Կարակոլ՝ 400 կմ

Ներկայումս վերակառուցվել են Օշ-Բիշքեկ և Օշ-Սարի-Տաշ-Իրկեշթամ միջանցքները, Չինաստանի ճանապարհային կորպորացիան աշխատում է Բիշքեկ-Նարին-Տորուգարտ մայրուղու վերակառուցման վրա, աշխատանքներ են տարվում Բիշքեկ-ի ճանապարհների վերականգնման վրա։ Թալաս-Տարազ և Օշ-Բատկեն-Իսֆանա ուղղությունները։ Աշխատանքներ են տարվում հյուսիս-հարավ երկրորդ Բիշքեկ-Բալըքչի-Կազարման-Ջալալ-Աբադ ավտոմայրուղու կառուցման ուղղությամբ[91] 2012 թվականի վերջին հանրապետությունում կար 949 ավտոբուսային և տրոլեյբուսային երթուղի` 51 միջազգային, 58 միջտարածաշրջանային, 552 միջտարածաշրջանային, 288 քաղաքային[92]։

Երկաթուղային տրանսպորտը բաղկացած է մի քանի մեկուսացված մասերից (երկաթուղային գծեր և առանձին հատվածներ)։

Օդային տրանսպորտը սպասարկում են երեք միջազգային (Բիշքեկ, Օշ, Թամչի) և մի քանի տեղական օդանավակայաններ։

Հաղորդակցություն

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Հաղորդակցություններ Ղրղզստանում

2000-ականների սկզբին ինտերնետի օգտագործումը զգալիորեն ավելացավ։ Չնայած ինտերնետ ծառայությունների օպերատորների թվի աճին, դա քիչ բան է նպաստում ցանցի հասանելիության բարձրացմանը[93]։ 2020 թվականի համար երկրի բնակչության 99%-ին հասանելի է բջջային ցանցը, որոնց 70%-ին հասանելի է բարձրորակ 4G ինտերնետ։ Ղրղզստանի բնակչության 63%-ը՝ մոտ 15 տարեկան և բարձր օգտվում է ինտերնետից։ Միևնույն ժամանակ, ինտերնետից ամենաակտիվ օգտվողները 15-28 տարեկան երիտասարդներն են[94]։ 2000-ականների սկզբին Ղրղզստանը ստացավ միջազգային ներդրումային աջակցություն իր հեռահաղորդակցության համակարգի վերակառուցման համար, որն ուներ 7,7 հեռախոսագիծ 100 բնակչի հաշվով 2002 թվականին և 1,1 միլիոն բջջային հեռախոս՝ 2007 թվականին:Ղրղզստանի միջազգային հեռախոսային կոդը 996 ։

Հեռուստատեսությունը Ղրղզստանում հասելի է դարձել 1958 թվականին։ Երկրի տարածքում գործում է 5 պետական ալիք։

Մշակույթ

խմբագրել
Հիմնական հոդված՝ Ղրղզստանի մշակույթ

Թատրոններ, ֆիլհարմոնիաներ, կինոթատրոններ

խմբագրել

Մեդիա

խմբագրել
Հիմնական հոդվածներ՝ Ղրղզստանի ԶԼՄ, Հաղորդակցություն Ղրղզստանում, և Հեռուստատեսություն Ղրղզստանում

2010 թվականին հանրապետությունում կար 35 ռադիոկայան, 10 եթերային և կաբելային հեռարձակման ալիք, մեկ պետական և 3 խոշոր մասնավոր լրատվական գործակալություն, 250 տպագիր հրատարակություն[95]։ Հեռուստատեսային հեռարձակման սկիզբը հանրապետությունում սկսվում է 1958-1959 թվականներին, երբ ստեղծվեցին Ֆրունզեի հեռուստատեսային ստուդիայի հաղորդումները[96]։. 1992 թվականին հիմնադրվել է առաջին մասնավոր «Պիրամիդա»հեռուստառադիոընկերությունը[97]։. 2010 թվականին պետական հեռուստառադիոընկերությունը վերափոխվեց հանրային հեռարձակման[98]։

Ծանոթագրություններ

խմբագրել
  1. ↑ Department of Economic and Social Affairs Population Division (2022). «World Population Prospects, Table A.1» (PDF). 2008 revision. United Nations. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 12-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «Kyrgyzstan». International Monetary Fund. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 01–ին-ին.
  3. ↑ «Human Development Report 2009: Kyrgyzstan». The United Nations. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2009 թ․ հոկտեմբերի 18–ին-ին.
  4. ↑ Forty tribes and the 40-ray sun on the flag of Kyrgyzstan, SRAS–The School of Russian and Asian Studies
  5. ↑ Шаназаров А.С., Айсаева Ш.Ю., Глушкова М.Ю. Природно-географические и биоклиматические особенности горных территорий Кыргызстана // Ульяновский медико-биологический журнал. — 2011. — С. 60.
  6. ↑ Смирнов Ю. Н. Архитектурное формирование природно-антропогенной среды Киргизии // Аналитика культурологии. — 2015. — № 2 (32). — С. 144.
  7. ↑ «Государственные границы Кыргызстана». cyberleninka.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 7-ին.
  8. ↑ Sputnik. «Москвич посетил узбекское село в Кыргызстане и честно описал увиденное» (ռուսերեն). Sputnik Кыргызстан. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 6-ին.
  9. ↑ «География Кыргызстана - Kyrgyzstan Review». Kyrgyzstan Review (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 30-ին.
  10. ↑ «Климатический профиль Кыргызской Республики» (ռուսերեն). ПРООН в Кыргызской Республике. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 27-ին.
  11. ↑ «Ледники Кыргызстана». Информационный портал о Кыргызстане, новости Кыргызстана и туризма. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 5-ին.
  12. ↑ Anur Tour Uzbekistan. «Ледники Кыргызстана, Природа Кыргызстана, Интересные факты о Кыргызстане». www.tourstokyrgyzstan.com. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 5-ին.
  13. ↑ «Краткий статистический справочник «Кыргызстан» - Архив публикаций - Статистика Кыргызстана» (անգլերեն). stat.kg. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 13-ին.
  14. ↑ «Реки Кыргызстана». Информационный портал о Кыргызстане, новости Кыргызстана и туризма. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 2-ին.
  15. ↑ «Реки и озёра Киргизии :: Погода в Киргизии. Времена года в Киргизии» (ռուսերեն). kyrgyzstan.orexca.com. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 2-ին.
  16. ↑ «Реки Кыргызстана - Kyrgyzstan Review». Kyrgyzstan Review (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 2-ին.
  17. ↑ «Реки Кыргызстана» (ռուսերեն). www.advantour.com. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 3-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 2-ին.
  18. ↑ «Озёра Киргизии» (ռուսերեն). www.advantour.com. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 29-ին.
  19. ↑ Ч. Турдубаева, Н. Власова, Под редакцией А. Султанова (2017). «Статистический ежегодник Кыргызской Республики 2012-2016» (PDF). էջեր С. 30. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 21-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  20. ↑ Anarbaev et al, 2019. «Conservation Distribution and Conservation Status of Tien-Shan Brown Bear in the Kyrgyz Republic» (English). International Bear News. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 22-ին. Վերցված է 2021 թ․ օգոստոսի 25-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  21. ↑ «Особо-охраняемые природные территории» (անգլերեն). www.ecology.gov.kg. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ մայիսի 12-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 21-ին.
  22. ↑ (PDF) Rare-earth mineralization in Kyrgyzstan: Location patterns and development prospects
  23. ↑ «http://www.mfa.gov.kg/contents/view/id/90». www.mfa.gov.kg. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 7-ին. {{cite web}}: External link in |title= (օգնություն)
  24. ↑ «Рабочим, солдатам и крестьянам». www.hist.msu.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 4-ին.
  25. ↑ Советский Киргизстан в документах. 1917—1967. — Фрунзе, 1983. — С. 30—31. — 460 с.
  26. ↑ Чотонов Усеналы, Досбол Нур уулу История Отечества. — Бишкек, 2009. — С. 154. — 344 с. — ISBN 978-9967-428-81-2
  27. ↑ «Советские конституции. Хрестоматия. В 4 частях. Часть 1. Первые советские республики, 1918-1922 гг» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 14-ին.
  28. ↑ akipress. «На пути возрождения кыргызской государственности» (ռուսերեն). kghistory.akipress.org. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  29. ↑ «Попытка создания Горной Кыргызской области. — КиберПедия». cyberpedia.su. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  30. ↑ Большая советская энциклопедия. — 2-е изд. — М.: БСЭ, 1949—1960. — Т. 29. — С. 293.
  31. ↑ «Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 1». Конституция Кыргызской Республики. Министерство Юстиции Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 18-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 19-ին.
  32. ↑ 32,0 32,1 «Государственное устройство». Министерство иностранных дел Кыргызской Республики. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 6-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 6-ին.
  33. ↑ Владимир Банников (2015 թ․ նոյեմբերի 25). «Киргизия: президентская или парламентская республика?». News-Asia.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 19-ին.
  34. ↑ «Полный текст выступления Алмазбека Атамбаева на праздновании независимости Кыргызстана». 31.08.2016. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 23-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  35. ↑ «Раздел третий. Президент Кыргызской Республики. Статья 60. Статья 61. Статья 62. Статья 64». Конституция Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 19-ին.
  36. ↑ «Раздел четвёртый. Законодательная власть Кыргызской Республики. Статья 70». Конституция Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 19-ին.
  37. ↑ «Раздел шестой. Судебная власть Кыргызской Республики. Статья 93. Статья 96». Конституция Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 19-ին.
  38. ↑ «Раздел пятый. Исполнительная власть Кыргызской Республики. Статья 83. Статья 85». Конституция Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 23-ին.
  39. ↑ «Статистический ежегодник Кыргызской Республики /Под редакцией А. Осмоналиева/ Национальный статистический комитет Кыргызской Республики - Бишкек, 2016 474 страниц, на кыргызском и русском языках» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 19-ին.
  40. ↑ «Закон КР от 25 апреля 2008 года № 65 "Об административно-территориальном устройстве Кыргызской Республики"». cbd.minjust.gov.kg. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 21-ին.
  41. ↑ 41,0 41,1 41,2 «Демографический ежегодник Кыргызской Республики 2020». Национальный статистический комитет Киргизской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 19-ին.
  42. ↑ «Демографический ежегодник Кыргызской Республики - Архив публикаций - Статистика Кыргызстана». stat.kg. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2020 թ․ նոյեմբերի 7-ին.
  43. ↑ «Город Бишкек». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  44. ↑ «Город Ош». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  45. ↑ «Официальный сайт Президента Кыргызской Республики. Административно-территориальное деление». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
  46. ↑ «Чуйская область». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  47. ↑ «Иссык-Кульская область». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  48. ↑ «Таласская область». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  49. ↑ «Нарынская область». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  50. ↑ «Джалал-Абадская область». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  51. ↑ «Геральдика и символика в Кыргызстане. 3 марта 2015». Газета "Вечерний Бишкек". Վերցված է 2015 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  52. ↑ «Ошская область». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  53. ↑ «Баткенская область». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  54. ↑ «Глава 2. Вооруженные Силы, их предназначение и состав. Статья 6. Статья 10». Закон Кыргызской Республики "Об обороне и Вооруженных Силах Кыргызской Республики". Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
  55. ↑ «Раздел первый. Основы конституционного строя. Статья 14». Конституция Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 19-ին.
  56. ↑ «Democracy Index 2018: Me too? Political participation, protest and democracy» (PDF). The Economist Intelligence Unit (The EIU). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 10-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 25-ին.
  57. ↑ «Список установленных дипломатических отношений». Министерство иностранных дел Кыргызской Республики. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 19-ին.
  58. ↑ Кожемякин С. В. Внешняя политика Киргизии в зеркале интеграционных процессов в Центральной Азии // Постсоветский материк. — 2014. — № 1 (1). — С. 105.
  59. ↑ «Список политических партий - Министерство юстиции Кыргызской Республики» (ռուսերեն). minjust.gov.kg. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 4-ին.
  60. ↑ Бектанова А. К., Стамова Р. Д. Гражданское общество как реальная форма социального бытия в Кыргызстане // Альманах современной науки и образования. — 2017. — № 2 (116). — С. 17 — 18.
  61. ↑ e.V., Transparency International. «Corruption Perceptions Index 2017». www.transparency.org. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 22-ին.
  62. ↑ «ICT STATISTICS Home Page» (անգլերեն). www.itu.int. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  63. ↑ «Explore Economies» (անգլերեն). World Bank. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 19-ին.
  64. ↑ «Classement mondial de la liberté de la presse 2018 | Reporters sans frontières» (ֆրանսերեն). RSF. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 19-ին.
  65. ↑ «Freedom on the Net 2017: Manipulating Social Media to Undermine Democracy» (անգլերեն). freedomhouse.org. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  66. ↑ «The Global Enabling Trade Report 2016». Global Enabling Trade Report 2016 (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 10-ին.
  67. ↑ 67,0 67,1 «Национальный состав постоянного населения Кыргызской Республики на 1 января 2017-2021». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 11-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 4-ին.
  68. ↑ «Перепись населения и жилищного фонда Кыргызской Республики 2009». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 21-ին.
  69. ↑ «В Кыргызской Республике запрещены браки с участием несовершеннолетних лиц». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 20-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
  70. ↑ «The Global Competitiveness Report 2019» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  71. ↑ «Валовой внутренний продукт (млн.долларов США)». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  72. ↑ «Валовой внутренний продукт на душу населения (тыс.сомов)». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  73. ↑ «GDP, PPP (current international $) - Kyrgyz Republic» (անգլերեն). Всемирный банк. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  74. ↑ Колбаев, Болот (2019 թ․ հունիսի 19). «Сколько Кыргызстану быть в числе 50 беднейших стран мира?». Радио «Свобода». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  75. ↑ «Структура ВВП по видам экономической деятельности в текущих ценах (в процентах к итогу)». Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  76. ↑ «Киргизия в 2018 году увеличила добычу золота на 15,3%». MINEX Forum. Advantix Ltd. 2019 թ․ ապրիլի 15. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.(չաշխատող հղում)
  77. ↑ «Подстанция «Датка» введена в эксплуатацию». Радио «Свобода». 2013 թ․ հուլիսի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  78. ↑ 78,0 78,1 78,2 Ырысбек Улукбек уулу (2018 թ․ մայիսի 16). «Сколько Кыргызстан должен Китаю и на что брал кредиты». Радио «Свобода». Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  79. ↑ «ЛЭП «Датка-Кемин» за $400 миллионов пущена в эксплуатацию в Киргизии». ՌԻԱ Նովոստի. 2015 թ․ օգոստոսի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ մայիսի 23-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  80. ↑ «В 2018 году внешняя торговля выросла на 6.6%» (ռուսերեն). economist.kg. 2019 թ․ փետրվարի 13. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 13-ին.
  81. ↑ Турдиев Т. И. Эколого-экономические предпосылки развития органического сельского хозяйства в Кыргызстане // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 169
  82. ↑ Штолленверк Ф. Россия, Индия и Китай в Центральной Азии: к конфликту или к сотрудничеству // Центральная Азия и Кавказ. — 2011. — Т. 14. — № 2. — С. 13 — 14
  83. ↑ 83,0 83,1 Рыскулов И. А. Состояние и перспективы сотрудничества Кыргызстана с развитыми странами // Известия Санкт-Петербургского государственного экономического университета. — 2015. — № 4 (94). — С. 17
  84. ↑ Сариева Ш. К. Перспективы развития внутреннего туризма в Кыргызстане: возможности и реальность // Наука, новые технологии и инновации. — 2015. — № 3. — С. 115.
  85. ↑ «WHO/Europe | WHO Country Office». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ օգոստոսի 1-ին. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 19-ին.
  86. ↑ Сорочайкина Е. В. Особенности социализации современной молодежи в условиях формирования общества потребления (на примере Киргизии) // Актуальные вопросы общественных наук: социология, политология, философия, история. — 2015. — № 46. — С. 49
  87. ↑ 87,0 87,1 87,2 87,3 Абакирова Г. Б. Интеграционный процессы в вузах Кыргызстана // Евразийская интеграция: экономика, право, политика. — 2012. — № 12. — С. 133
  88. ↑ Турдиев Т. И. Об актуальных угрозах для экономической безопасности и устойчивого развития Кыргызстана // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. — 2014. — Т. 14. — № 8. — С. 163.
  89. ↑ «Уровень жизни населения Кыргызской Республики 2013-2017» (PDF). Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. 2018. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  90. ↑ Esen Arykbaev. «Общая информация об автодорогах Кыргызской Республики | Министерство транспорта и дорог кыргызской республики». mtd.gov.kg. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 13-ին.
  91. ↑ «МТАСК КР: В 2021 году будут завершены работы на эстакадных мостах и тоннелях республики». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 18-ին. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 13-ին.
  92. ↑ T.Y. Matkerimov, R.T. ճարտարապետաշինարարական համալիրի զարգացում։ - 2013. - No 1. - P. 465
  93. ↑ «Увеличение числа интернет-провайдеров в КР не повысило доступность Сети?». Радио Азаттык (Кыргызская служба Радио Свободная Европа/Радио Свобода) (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 24-ին. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 11-ին.
  94. ↑ «День Интернета: 99% кыргызстанцев охвачены мобильными сетями. Инфографика - Статистика Кыргызстана». www.stat.kg. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 21-ին.
  95. ↑ Фридман Э., Шэйфер Р., Антонова С. А. Два десятилетия репрессий: неистребимость авторитарного контроля над средствами массовой информации в Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ. — 2010. — Т. 13. — № 4. — С. 116
  96. ↑ Сатылканова А. Р. История становления общественного телевидения в Кыргызстане // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. — 2015. — Т. 15. — № 2. — С. 75
  97. ↑ Сатылканова А. Р. История становления общественного телевидения в Кыргызстане // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. — 2015. — Т. 15. — № 2. — С. 76.
  98. ↑ Сатылканова А. Р. История становления общественного телевидения в Кыргызстане // Вестник Кыргызско-Российского славянского университета. — 2015. — Т. 15. — № 2. — С. 77
 Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ղրղզստան» հոդվածին։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ղրղզստան&oldid=10170198» էջից