Měsačk

Měsačk
Kajkosće orbita
Wulka połwóska	384 400 km
Perigeum – Apogeum	363 300 km – 405 500 km
Ekscentricita	0,05490
Orbitowa přichilnosć	5°8'24"°
Sideriska perioda	27,3217 dnjow
Přerězna orbitalna spěšnosć	1,022 km/s
Fyziske kajkosće
Kategorija	Satelit zemje
Ekwatorowy – čopowy přeměr	3 474,6 ± 0,06 km × 3472 km
Masa	7,34×1022 kg
Přerězna hustosć	3,344 g/cm3
Ekwatorowe padowe pospěšenje na powjerchu	1,62 m/s2
Ćěkanska spěšnosć	2,37 km/s
Rotaciska perioda	29,53 dnjow
Přichilnosć rotaciskeje wóski	6,687°
Albedo	0,12
Kajkosće atmosfery
Temperatura na powjerchu; min. – srjedźna – maks.	396 K (123 °C); 196 K (-77 °C); 40 K (-233 °C)
Hłowne komponenty	Žana atmosfera
Stawizny a dalše

Měsačk (astronomiska symbol: ; łaćonsce: Luna) je jenički přirodny satelit zemje, a pjaty najwjetši satelit w słóncowym systemje.

Přerězna distanca mjez srjedźišćomaj zemje a měsačka je 384.403 km, něhdźe třicećikróćny přeměr zemje. Přeměr měsačka je 3.474 km, tróšku wjace hač štwórć přeměra zemje. To woznamjenja, zo wolumen měsačka je něhdźe 2 procentaj wolumena zemje, a přićahliwosć grawitacije na jeho powjerchu něhdźe 17 procentow tuteje zemje. Měsačk trjeba za dospołny wobběh wokoło zemje 27,3 dnjow (orbitowa perioda), a periodowe chabłanja w geometriji systema zemja-měsačk-słónco su zamołwite za měsačkowe fazy, kotrež so kóžde 29,5 dnjow (synodiska perioda) wospjetuja.

Měsačk je jeničke njebjeske ćěleso, ke kotrymž ludźo pućowachu, a na kotrymž ludźo přizemjachu. Prěni kumštny objekt, kotryž je grawitaciji zemje wućekny a blisko měsačka nimo lećeše, běše Luna 1 Sowjetskeho zwjazka; prěni kumštny objekt, kotryž trjecheše powjerch, běše Luna 2; a Luna 3 činješe prěnje fota ze zemje njewidźomneho boka měsačka. Tute podawki su so w 1959 wotměli. Prěnja swětnišćowa łódź, kotraž wuspěšnje mjechko přizemi, běše Luna 9, a prěnja swětnišćowa łodź bjez pilota, kotraž měsačk woblěći, běše Luna 10, wobě w lěće 1966. Projekt Apollo ze Zjednoćenych statow Ameriki běše jenička dotalna misija z wobsadku, za čas šěsć přizemjenjow mjez 1969 a 1972. Wuslědźenje měsačka přez ludźi skónči so z kóncom Projekta Apollo, hačrunjež někotre kraje plany připowědźichu, ludźi abo roboterowe swětnišćowe łodźe k měsačkej pósłać.

Pochad

Eksistuja rozdźělne teorije wo pochadźe měsačka. Wón je nic jenož mjeńši hač zemja, ale jara hinak. Zemja ma skalny powjerch z kapalnej wodu a jadro z kapalneho železa, štož skutkuje, zo zemja je magnetiska, měsačk wšak je cyle skalny. Faluje jemu powjerchowa woda, powětr, žiwjenje, magnetosfera a kontinenty. Wón je cyle mortwy swět bjez změnow, wothladajo wot wliwow meteoritow.

Dokelž wón je tak hinak, njeje měsačk jasnje na samsne wašnje kaž zemja nastał. Tuchwilu najbóle popularna teorija praji, zo zemja, hdyž je młoda była, bu přez wulki asteroid rozšćěpjena a z wulkeho krucha skały by měsačk nastał. Wšako měsačk je kaž skalny dźěl zemje. Samo nětko so měsačk jara pomału wot zemje wotsaluje.

Po druhej teoriji je měsačk njebjeske ćěleso, kotrež je zemja popadnyła. Ale fyzikaliski zakład za tajke popadnjenje jasny njeje.

Stawizny

21. julija 1969: astronawtaj Neil Armstrong a Buzz Aldrin ze Zjednoćenych statow Ameriki přizemištaj na měsačku a běštaj prěnjej čłowjekaj, kotrajž druhi swět wopytaštaj. Cyłkownje 12 ludźi přizemichu za čas tutoho a pjeć slědowacych lětow hač do lěta 1972.

Zajimawostki

Wot zemje hodźi so widźeć, kaž měsačk kóždy měsac štyri fazy přeběži. Fazy měsačka rěkaja: młody měsačk, přiběracy měsačk, połny měsačk a woteběracy (tež: stary) měsačk. Měsačk zawinuje přiliw a wotliw na zemi.

Dla někotrych geometriskich a orbitowych fenomenow tutón bok njeje cyle konstantny, je móžne widźeć wot zemje něhdźe 55 procentow měsačkoweho powjercha. Zbytk bě absolutnje njeznaty hač do 7. oktobra 1959, hdyž sowjetska sonda Luna 3 pósła prěnje fota zadnjeho boka. 10. nowembra 1966 sonda Lunar Orbiter wot Zjednoćenych statow Ameriki 1 pósła prěnje wobrazy, z wyšej kwalitu, z wokołoměsačkoweho orbita.

Žiwjenje?

Po aktualnym wědźe žane žiwjenje na měsačku njeeksistuje. Bjez powětra a kapalneje wody je wón jara žiwjenja njepřećelski wobswět.

Najwjetši dźěl antikskich towarstwow měchu měsačk jako bóh (Selene w grjekskej mytologiji, Luna w romskej mytologiji), a aktualni nowopohanojo praktikuja kult wo jón jako aspekt změnjaceje bohowki. Dokelž je druha najbóle widźomne njebjeske ćěleso a jeho fazow dla měsačk je baza wjacorych kalendrow, kaž tutón Židow a moslemow. W někotrych rěčach wšědny dźeń (póndźela) je po měsačku mjenowany, kaž na př. němsce Montag. W alchimiji a při woponach měsačk so z kowom slěbro asociěruje.