Cruz monumental

Cruceiro en Inglaterra, semellante aos galegos.

Cruceiro en Belles de Abaixo, Macenda, Boiro, Galicia.

Unha cruz monumental é unha cruz cristiá, normalmente de pedra, illada ou que forma parte dun calvario ou dun viacrucis. Desenvolvidas dende o século XI co abrollar da arte románica, as cruces monumentais acadan ou seu apoxeo no século XVI agás no caso dos cruceiros (chamados noutras linguas "cruces de encrucilladas": croix de chemins en francés ou wayside crosses en inglés) que acadan o seu apoxeo nos século XVIII e especialmente os calvarios e cruceiros máis elaborados (calvaires en francés) no XIX. Particularmente neste período, estas estruturas convértense en lugares de reunión para pregar nas festas relixiosas (coma o Corpus Christi, o mes de María ou o Venres Santo) ou para pedir a graza de Deus contra males de todo tipo (guerras, epidemias, incendios, secas…) En Galicia e Norte de Portugal son moi abondosas (entre 10.000 e 12.000 só en Galicia e uns 9.000 na Bretaña) e normalmente se erguían en encrucilladas e lugares nos que ás veces existían xa cultos pagáns á natureza, de aí a existencia de cruces semellantes noutras zonas da Europa atlántica con semellantes ritos ancestrais.

Historia

Estela gravada en Galicia.

Segundo os relatos en parte lendarios que aparecen a partir dos anos 350, uns dez anos despois da more de Constantino I o Grande converso ao cristianismo en 337, é santa Helena, a nai do emprerador, quen descubriu a verdadeira Cruz de Xesús no Monte Calvario (Golgotha) logo dunha peregrinación a Palestina en 326. Constantino fixo logo construír a primeira cruz monumental no bico do monte. San Xoán Crisóstomo, declarou que a cruz, logo dos suplicios que nela se sufriron, converteríase no máis santo dos emblemas de Cristo. Deste xeito a cruz converteuse no sinal do mundo cristián primeiramente coma cruz triunfal: sen o Cristo esculpido, xa que podía ofender a sensibilidade dos cristiáns.

Son os monxes irlandeses quen, no século VII son os primeiros en facer da cruz un verdadeiro monumento en forma de estelas gravadas, con forma de cruz celta (cruz grega cun círculo) a partir do século VIII e da crucifixión no século IX. Asistimos a unha multiplicación das cruces a partir de 1095, data na que o Concilio de Clermont establece que o dereito de asilo simbolízase nos cruceiros dos camiños, que Terán un rol duplo: de guía e de protección. No caso de Galicia, dende os principio do cristianismo procurouse unha sacralización dos lugares de culto pagán ou sospeitosos de ter tal culto tan abundantes en terras atlánticas. Con ese obxectivo colocáronse cruces sobre pedras con algunha simboloxía, sobre menhires, petróglifos ou pedras significativas, como sobre miliarios romanos,. En calquera caso, parece aceptarse unanimemente a teoría de Castelao de que os cruceiros galego-portuguese son unha creación gótica. A orixe dos cruceiros, tal como os entendemos hoxe, pode situarse na segunda metade do século XIV. O vandalismo (especialmente as guerras relixiosas iconoclastas ou a Revolución no caso de Francia), o paso do tempo, a intemperie e máis recentemente o tránsito rodado e a mecanización da agricultura, son responsábeis da forte diminución no número destes monumentos. Por outra banda estas cruces de pedra contan con figuras de protección, tanto en Francia (Tesouros Nacionais) como en Galicia (Patrimonio Cultural).

• 
  Cruceiro de San Roque, en Melide disque o máis antigo de Galicia, de estilo gótico do século XIV, sobre pedestal moderno.
• 
  Cruz grega con aro en Irlanda.
• 
  Cruceiro en Rúa de Francos, Calo, Teo, Galicia, do século XIV.
• 
  Estela gravada en Irlanda.

As diferentes cruces monumentais

Cruceiro en Causse du Larzac, Francia.

Podemos distinguir :

• Cruces de cristianización: cruceiros (cruces de camiños e de encrucilladas), cruces de mercados, de prazas, de pontes, de portos, de megalitos, de árbores, de igrexas (de adro), de fontes, de pozos etc. (as comúns en Galicia, Norte de Portugal, Francia e Illas Británicas).
• Cruces de culto aos mortos : cruces de cemiterios, de epidemias (« cruz de peste »), de naufraxios, de claustros, ou cruces de conmemoración: por unha morte brutal (que aínda se erguen nas estradas galegas), ou pola contra dunha vitoria militar…;
• Cruces de procesión : cruces de Ramos, do Santo Sacramento, os viacrucis, as cruces dedicadas ao culto dalgún santo;
• Cruces de peregrinación, que na maioría dos casos non marcan unha etapa, senón que chaman á esmola;
• Cruces de termo, que serven de límite ás entradas e saídas da vilas. Son as comúns en Cataluña, Aragón e Valencia;
• Cruces da xustiza ;
• Cruces de misión, común en lugares cristianizados.

Cruceiro

Artigo principal: Cruceiro.

Os cruceiros (cruzeiros en portugués) son cruces grandes de pedra, lisas ou con figuras esculpidas, sobre longas columnas asentadas nunha plataforma, que se sitúan principalmente nas encrucilladas, á beira dos camiños, nos límites das parroquias e nos adros das igrexas, moi comúns en Galicia, Norte de Portugal e Francia (principalmente na Bretaña). Nesta definición entrarían varias das cruces monumentais de Europa de fasquía semellante: as cruces galegas, portuguesas, bretoas (calvaires), así como moitas cruces de Francia, Alemaña e as Illas Británicas. Tamén atopamos exemplos moi illados de cruceiros en todo o norte de España.

• 
  Cruceiro en Santo Adrián de Calvos, Fornelos de Montes. É típico en Galicia erguer cruceiros tamén no adro das igrexas.
• 
  Cruceiro da capela de Santa Bríxida, en Saint-Thégonnec (Bretaña).
• 
  ’’Cruzeiro’’ en Constância, Portugal.
• 
  Cruceiro na Bretaña (Côtes D'Armor).
• 
  Cruceiro (croix de carrefour) do século XVI en Indre (parte central de Francia).
• 
  Cruceiro de Cervaña, Silleda, Galicia.
• 
  Cruceiro (bildstock) en Alemaña.
• 
  Cruceiro con capela en Porto do son, Galicia.
• 
  ’’Cruzeiro’’ en Setúbal, Portugal.
• 
  Detalle dun cruceiro na Bretaña.
• 
  Cruz en Sepúlveda, Segovia, España.
• 
  Cruceiro en Fornelos de Montes, Galicia.
• 
  Cruceiro na Bretaña.
• 
  Cruceiro en Novela, Santiso Galicia.
• 
  Cruceiro simple na Bretaña.
• 
  Cruceiro do Común, en Arantei, Galicia.
• 
  Cruceiro na Bretaña.
• 
  Cruceiro en raqueta do século XV feita en granito chamada Croix de Mons en Chalinargues (Cantal, Francia).

Calvario

Aínda que en francés calvaire é sinónimo de cruceiro, en galego adoita denominar a tríade de cruces: normalmente a central representa onde foi crucificado Xesús, e aos lados as dúas cruces dos pecadores. Na Bretaña adoitan compartir pedestal, ademais coma no caso do Cruceiro do Hío, o granito está moi traballado.

• 
  Calvario en Castro Barbudo, Galicia.
• 
  Detalle do calvario en Castro Barbudo, Galicia.
• 
  Calvario en Catoira, Galicia.
• 
  Calvario na Bretaña.
• 
  Calvario en Eslovaquia.
• 
  Calvario en Finisterre, Bretaña.
• 
  Calvario en Alemaña.
• 
  Calvario en Anceu (Galicia).

Cruz de mercado

Existen exemplos semellantes de cruceiros en Gran Bretaña en camiños ou tamén as típicas cruces que marcan nas prazas centrais das vilas onde se fai a feira chamadas market crosses (en inglés) ou mercat crosses (en escocés). En Escocia existen unhas 126, a maioría do século XVIII. En Inglaterra moitas veces son monumentos máis complexos semellantes aos cruceiros cubertos galegos e portugueses.

• 
  Cruceiro market cross en Bedale (Inglaterra).
• 
  Cruceiro en Escocia.
• 
  Mercat cross en Culross, Escocia.
• 
  Mercat cross en Cockburnspath, Berwickshire, Escocia.
• 
  Mercat cross de Airth, na parroquia de Falkirk, Escocia.

Perron

Artigo principal: Perron.

Chamadas perroen en neerlandés, son columnas de pedra, normalmente rematadas cun orbe (un globo cunha cruz), que se ergueron en cidades que pertencían ao antigo principado de Liexa, en Bélxica e Países Baixos (980-1795). As cruces-columnas simbolizan a liberdade e autonomía local.

• 
  O perron de Theux, Bélxica.
• 
  Perron en Maastricht, Países Baixos.

Cruz de termo

Artigo principal: Cruz de termo.

Unha cruz de termo (en lingua catalá: Creu de terme) é un tipo de fito ou marco chantado noutrora á entrada das vilas e cidades coma mostra de piedade do pobo e para o seu fomento entre os viaxantes (finalidade diferente á dos cruceiros). Atópase nalgunhas vilas de Cataluña, Aragón e Comunidade Valenciana. Consiste nunha cruz monumental, habitualmente de pedra, moi semellante aos cruceiros galegos sobre uns chanzos de planta circular ou poligonal sobre as que se ergue o fuste rematado en nó, broche ou chapitel, que sustenta a cruz de pedra labrada en cantaría.

• 
  Cruz de termo de Forès (Conca de Barberà, Tarragona).
• 
  Cruz de termo do antigo camiño Elx-Alacant.

Cruces cubertas

Son cruceiros e cruces de termo cunha especie de alpendre, normalmente a catro augas, sostido por catro piares. Constrúense a partir do século XV, maiormente de estilo gótico e renacentista, aínda que tamén atopamos exemplos barrocos. Atopamos exemplos no levante español (creus cobertes), Galicia e Norte de Portugal.

• 
  A Cruz Cuberta de la Selva del Camp, Tarragona.
• 
  Cruceiro da Santísima Trindade, século XV, Baiona (Pontevedra).
• 
  Cruceiro cuberto en Guimarães (Portugal) (Monumento á Batalla do Salado ou de Nosa Señora da Vitoria).
• 
  Cruz cuberta en Francia.

Viacrucis

Artigo principal: Viacrucis.

Viacrucis neste caso refírese ao conxunto de catorce cruces monumentais que representan os diversos momentos da Paixón de Cristo que sinalan o percorrido dun camiño e onde se adoita rezar ante cada unha delas en memoria do camiño que fixo Xesús Cristo polo Monte Calvario.. Adoitan colocarse nas subidas a montes onde existen santuarios.

• 
  Cruceiros do viacrucis do Casal, en Cuntis, Galicia
• 
  Cruz celta semllante as cruces maiores irlandesas do novo viacrucis do Monte Santa Trega, na Guarda, Galicia.
• 
  Cruces do viacrucis da igrexa de San Martiño de Pazó, Galicia.

Wayside crosses

Wayside cross é o termo empregado en inglés para se referir ás cruces de pedra á beira dos camiños (Croix de chemin en francés) e ás das encrucilladas (croix de carrefour), no que eles inclúen os cruceiros galegos, portugueses e bretóns, as cruces de termo aragonesas e os cruceiros alemáns e dos Alpes. Defínenos coma cruces nas interseccións de camiños, carreiros ou estradas (pero que tamén aparecen en campos e bosques) quepoden estar feitos en madeira, pedra ou metal e que adoitan ter a finalidade de protexer aos camiñantes e peregrinos de lugares perigosos (coma os cruceiros galegos). Tamén inclúe as cruces de conciliación ou (stone crosses), chantadas onde ocorreu unha desgraza, comúns de Centroeuropa, en Alemaña, Polonia e a República Checa.

• 
  Cruceiro en Bonn, Alemaña.
• 
  Cruceiro preto de Grod, Beinwil, Freiamt, Suíza.
• 
  Wayside cross entre Marburg-Bauerbach e Marburg-Schröck.
• 
  Cruz Wayside cross en Tschögglberg, Salten.

Cruces maiores

Artigo principal: Cruz maior.

As cruces maiores (High Crosses en inglés) son cruces de pedra das Illas Británicas normalmente moi decoradas que se chantaban en encrucilladas ou leiras. Moitas delas teñen forma de cruz celta cos típicos nós. Datan da época medieval temperá.

• 
  Cruz celta de Muiredach (en Monasterboice, Irlanda).
• 
  Cruceiro de Cadover, unha das cruces de Dartmoor (Dartmoor, Inglaterra).
• 
  Cruceiro de Saint Tola (Mosteiro de Dysert O Dea, Irlanda).
• 
  Pedra Kirkyard, Aberlemno, Escocia.
• 
  Cruceiro de Kilkieran .
• 
  Cruz celta cos típicos nós en Escocia, Ahenny High Cross, data do século VIII, IX.

Steinkreuze

As Steinkreuze (literalmente en alemán "cruz de pedra"; stone cross en inglés) son pequenas cruces monumentais de pedra que se achan en Europa Central e miden entre 80 a 120 centímetros de alto e 40 a 60 centímetros de ancho, normalmente labradas nun só bloque de pedra, normalmente de granito, arenita, calcaria ou basalto. Trátase das cruces ao ar libre máis antigas. Noutras zonas, coma na República Checa ou Polonia chámanlle a unhas cruces semellantes cruces da conciliación, xa que se erguen onde ocorreu algo malo.

Unha variante maior destas cruces, porén con elementos dos petos de ánimas son os Schaftkreuz (Shaft cross en inglés), co esteo máis longo e semellantes aos cruceiros galegos.

• 
  Steinkreuze en Saxon Weißig near Dresden with a carving of a crossbow
• 
  Steinkreuze no Alto Palatinado
• 
  Conciliation cross close to Růžová (Děčín District), Czech Republic.
• 
  Cruz de conciliación preto de Kleinrettbach, Alemaña.
• 
  Cruz de conciliación preto de Tver, Rusia.
• 
  Cruz de conciliación preto de Kijowice, Polonia.
• 
  Schaftkreuz en Alemaña.
• 
  A Schaftkreuz Poppenbecker de estilo gótico, en Alemaña.

Outras

Existen as cruces memoriais, para recordar algún evento, por exemplo unha peste, como as chamadas cruces de pestes (plague crosses) no Reino Unido, que non deixan de ser cruceiros. Tamén existen as cruces de cume, cruces nos cumes dunha montaña ou outeiro que marcan o bico do mesmo, normalmente marcan un fito ou logro. Tamén existen cruces de pedra en lugares como o Tirol ou o leste de Europa (Polonia, Ucraína, Romanía, Rusia...).

• 
  A Plague Cross de Ross-on-Wye, Herefordshire, Inglaterra, chantouse preto do lugar onde foron soterradas numerosas vítimas dunhas peste.
• 
  Cruces de naufraxios en Fisterra, Costa da Morte, Galicia.
• 
  Cruceiro funerario (‘’ croix hosannière’’) de Pérignac, Francia.
• 
  Cruceiro de cume en Santiaguiño do Monte, Padrón, Galicia.
• 
  Cruz en Alemaña.
• 
  Cruz de misión, en Francia
• 
  Cruz de pedra pequena en Francia.
• 
  Cruz de madeira en Tirol.
• 
  Cruz de 1472 en Francia.
• 
  Cruz de madeira en Italia.
• 
  Cruz de madeira ortodoxa na Ucraína.

Cruces monumentais contemporáneas

• 
  A cruz de cume maior de Europa, no bico Caraiman, Romanía.
• 
  Cruces de Poznan (Polonia) que conmemoran as protestas na cidade en 1956.
• 
  A polémica cruz do Castro de Vigo, Galicia, de época franquista.
• 
  Montecalvo, Italia.
• 
  Cruces no Parc Güell, Barcelona, Cataluña.
• 
  Cruz de San Xusto, no Camiño de Santiago.
• 
  Cruz de naufraxio en Punta Frouxeira, Valdoviño, Galicia.
• 
  A cruz do Valle de los Caídos, España, de máis de 150 metros de altura.
• 
  Cruceta del Vijía, Porto Rico.

Véxase tamén

• As cruces de pedra na Galiza
• As cruces de pedra na Bretaña