Baldomero Espartero

Baldomero Espartero

Biografía
Nacemento	(es) Joaquín Baldomero Fernández-Espartero y Álvarez de Toro 27 de febreiro de 1793 Granátula de Calatrava, España (pt)
Morte	8 de xaneiro de 1879 (85 anos) Logroño, España
Ministro da Guerra
16 de decembro de 1837 – 17 de xaneiro de 1838 ← Francisco Ramonet Jaraba
Ministro da Guerra
29 de xullo de 1837 – 30 de agosto de 1837 ← Ildefonso Díez de Rivera – Evaristo Fernández de San Miguel →
Deputado no Congreso dos Deputados
Vicerrei de Navarra
Datos persoais
Outros nomes	Baldomero Espartero
Residencia	Logroño
Actividade
Campo de traballo	Militar e política
Lugar de traballo	Madrid
Ocupación	político, rexente, militar, soldado
Partido político	Partido Progresista
Membro de	Congreso dos Deputados de España Real Academia de Nobles y Bellas Artes de San Luis
Carreira militar
Rango militar	Capitán Xeneral do Exército
Conflito	Guerra da Independencia española primeira guerra carlista
Outro
Título	Prince of Vergara (en) Count of Luchana (en) Duke of Morella (en) Duque da Vitória (pt) Viscount of Banderas (en)
Cónxuxe	María Jacinta Martínez de Sicilia y Santa Cruz (1827–1878)
Irmáns	Francisco Fernández-Espartero y Álvarez de Toro
Parentes	Eladia Fernández de Espartero y Blanco, sobriña
Cronoloxía
2 de setembro de 1841	Confiscation of Espartero (en)
Premios
Cabaleiro da Orde do Vélaro de Ouro  Gran Cruz da Orde de Isabel a Católica
Sinatura
Descrito pola fonte	Svensk uppslagsbok Dicionario Enciclopédico Brockhaus e Efron Pequeno Dicionario Enciclopédico de Brockhaus e Efron

Joaquín Baldomero Fernández Espartero Álvarez de Toro, nado en Granátula de Calatrava, Cidade Real, o 27 de febreiro de 1793 e finado en Logroño o 8 de xaneiro de 1879, foi un militar e político español, Conde de Luchana, Duque de la Victoria, Duque de Morella, Vizconde de Bandras e Príncipe de Bergara.

Seu pai procurou para el unha formación cun destino eclesiástico, pero a Guerra da Independencia arrastrouno dende moi pequeno á batalla. Combatente en tres dos catro conflitos máis importantes da España do século XIX, foi soldado na guerra contra a invasión do francés, oficial durante a guerra colonial no Perú e Xeneral en Xefe na Primeira guerra carlista. Viviu en Cádiz o nacemento do liberalismo español, camiño que non deixaría endexamais. Home extremadamente duro no trato, valoraba a lealdade dos seus compañeiros de armas, tanto como a eficacia. Combateu en primeira liña, foi ferido en oito ocasións e o seu carácter altivo e esixente levouno a cometer excesos, en ocasións moi sanguentos, na disciplina militar. Convencido de que o seu destino era gobernar os españois, foi por dúas veces Presidente do Consello de Ministros e chegou a Xefatura do Estado como rexente durante a minoría de idade da raíña Isabel II. Foi o único militar español con tratamento de Alteza Real e, a pesar de todas as súas contradicións, soubo pasar desapercibido os últimos 28 anos. Rexeitou a Coroa de España e foi tratado como unha lenda dende moi novo.

Inicios

Menor de oito irmáns, era fillo dun carreteiro e pequeno empresario acomodado que proviña dunha liñaxe fidalga que se viñera a menos. Tres dos seus irmáns foron relixiosos e unha irmá monxa clarisa. En Granátula de Calatrava, recibiu clases de latín e humanidades. Cursou os seus primeiros estudos oficiais no Seminario de Almagro, onde residía un irmán dominico seu, e obtivo o título de Bacharelato en Artes e Filosofía. Almagro contaba coa súa propia universidade dende 1553 pola Real Cédula de Carlos I e era unha cidade moi activa e próspera. O seu pai desexaba para Espartero unha formación eclesiástica, pero o destino truncou esta posibilidade. En 1809 alistouse no exército para formar parte do levantamento do 2 de maio en Madrid contra a ocupación napoleónica. As universidades cerraran o ano anterior por Carlos IV e a propia Almagro foi fechada polos franceses.

Foi recrutado xunto a un numeroso grupo de mozos pola Xunta Suprema Central que se constituíra en Aranjuez baixo a autoridade do xa ancián Conde de Floridablanca, co fin de deter na Mancha ao invasor antes de que as tropas inimigas chegaran a Andalucía. Foi alistado polo Rexemento de Infantaría de Ciudad Rodrigo en calidade de Soldado Distinguido, grao que adquiriu polos seus cursos universitarios. Durante o tempo que estivo nas liñas da fronte na zona centro-sur de España, participou na Batalla de Ocaña, onde as forzas españolas foron derrotadas. De novo a súa condición de universitario permitiulle formar parte do Batallón de Voluntarios Universitarios que se agrupou ao redor da Universidade de Toledo en agosto de 1808, pero o avance francés levouno ata Cádiz onde cumpría a súa unidade funcións de defensa da Xunta Suprema Central. As necesidades perentorias dun exército case destruído polo inimigo obrigaron á formación rápida de oficiais que se instruíran na técnica militar. A formación universitaria previa de Espartero permitiu que o coronel de artillaría, Mariano Gil de Bernabé, o seleccionara xunto a outro grupo de mozos entusiastas na recentemente creada Academia Militar de Sevilla. O novo destino non evitou que participase dende o primeiro momento en batallas co inimigo durante a súa formación como cadete, e así consta na súa folla de servizos. Integrouse, xunto con outros 48 cadetes, na Academia de Enxeñeiros o 11 de setembro de 1811 e ascendeu a subtenente o 1 de xaneiro do ano seguinte. Suspendeu o segundo curso, pero ofrecéuselle como alternativa incorporarse á arma de infantaría, igual que outros subtenentes. Participou en destacadas operacións militares en Chiclana, o que lle valeu a súa primeira condecoración: Cruz de Chiclana.

Acurralado polos exércitos franceses dende 1810, foi espectador de primeira liña dos debatas nas Cortes de Cádiz na redacción da primeira Constitución Española, o que marcou a súa decidida defensa do liberalismo e o patriotismo.

Mentres a guerra tocaba a súa fin, estivo destinado no rexemento de Infantaría de Soria e en dita unidade desprazouse a Cataluña combatendo en Tortosa, Amposta e Xerta, até regresar con Rexemento a Madrid.

Camiño a América

Rematada a guerra, e desexoso de proseguir a súa carreira militar, alistouse en setembro de 1814 -ao tempo que era ascendido a tenente- no Rexemento de Estremadura, embarcando na fragata Carlota cara América o 1 de febreiro de 1815 para sufocar a rebelión independentista das colonias.

A corte fernandina conseguira desprazar a ultramar a seis rexementos de infantaría e dous da cabalaría. Ás ordes do xeneral Miguel Tacón y Rosique, Espartero quedou integrado nunha das divisións formadas co Rexemento de Estremadura que se dirixiu ao Perú dende Panamá. Chegaron ao porto de El Callao o 14 de setembro e presentáronse en Lima, coa orde de substituír o Marqués da Concordia como vicerrei do Perú polo xeneral Joaquín de la Pezuela, vitorioso na zona.

Os maiores problemas concentrábanse na penetración de forzas hostís dende Chile e Río da Prata ao mando do xeneral San Martín. Para obstaculizar os movementos, adicouse a fortificar Arequipa, Potosí e Charcas, traballo para o cal a unica persoa con coñecementos técnicos en todo o Exército do Alto Perú era Espartero, por ter dous anos de formación na escola de enxeñeiros. O éxito da empresa serviulle para o ascenso a capitán o 19 de setembro de 1816 e, aínda antes de cumprir u ano, o de segundo comandante.

Táctica militar

Tras o pronunciamento de Rafael del Riego e o xuramento da Constitución de 1812 polo rei, as tropas peninsulares en América dividíronse entre realistas e constitucionalistas. José de San Martín aproveitou este momento de división interna para continuar o avance, ante o cal un numeroso grupo de oficiais destituíu a Pezuela como vicerrei o 29 de xaneiro de 1821, nomeando no seu lugar ao xeneral José de la Serna e Hinijosa. Descoñecese con exactitude o papel que xogou neste movemento Espartero, aínda que a súa unidade se mantivo unida ao novo vicerrei. Sexa como fora, o que sería máis tarde Duque de la Victoria puxo moito empeño no sur do Perú e leste de Bolivia nun modo de combate singular caracterizado por escasas tropas e accións rápidas onde o coñecemento do terreo e a capacidade de aproveitar ao máximo os recursos a man eran determinantes. Este modo de operar será o que máis tarde se desenvolva na Primeira Guerra Carlista.

O "Cañón de la Colca" foi unha das localizacións empregadas por Espartero en Arequipa para consolidar as posicións das tropas realistas.

Os ascensos de Espartero por accións de guerra foron constantes. En 1823 era xa Coronel de Infantaría a cargo do Batallón del Centro do Exército do Perú. Cando o xeneral insurrecto Alvarado tratou de penetrar con forzas moi superiores polas fortificacións de Arequipa e Potosí, das que se sentía especialmente orgulloso Espartero, o xeneral Jerónimo Valdés non dubidou en encargar a este a defensa da posición de Torata, con apenas catrocentos homes, co fin de deter aos inimigos dende ela, ao tempo que Valdés organizaba unha trampa. Ao chegar os sublevados, Espertero mantivo durante dúas horas a posición causando importantes baixas e repregándose as ordes de Valdés de maneira ordenada, mentres este saía ao encontro do inimigo sen permitirlle avanzar e, nun erro do xeneral Alvarado ao despregar unha liña de fronte excesiva, Valdés lanzou un ataque dende o que desbaratou as pretensións de penetración. Tras a chegada de José de Canterac, o inimigo foi posto en fuga, sendo o batallón de Espartero un dos que perseguiu as forzas que fuxían por Moquehua e destacou por destruír por completo a chamada Legión Peruana. O xeneral Valdés dixo sobre Espartero:

"«Tiene mucho valor, talento, aplicación y conocida adhesión al Rey nuestro señor: es muy a propósito para el mando de un Cuerpo y más aún para servir en clase de oficial de Estado Mayor por sus conocimientos. Éste será algún día un buen general ...»"

A valentía de Espartero había que engadirlle o seu sangue frío e capacidade de engano do inimigo, infiltrándose entre os sublevados para logo arrestalos e, en xuízo sumarísimo, condenalos a morte e executalos. Este modo de proceder sería constante na súa carreira.

Fin da etapa americana e regreso a España

O 9 de outubro de 1823 o vitorioso comandante foi ascendido a brigadier outorgándoselle o mando do Estado Mayor do exército do Alto Perú. Tras finalizar labouras de control dor restos de insurxentes, La Serna enviouno á Conferencia de Salta como representante plenipotenciario do vicerrei para a firma do armisticio que permitise a extensión dos acordos cos insurrectos de Buenos Aires ao Perú. En Salta Espartero reuniuse co xeneral José Santos de la Hera , que actuaba en nome de comisarios rexios. Acreditado, Espartero comunicou a La Hera que o acordo non era posible pois as forzas inimigas carecían de toda capacidade operativa e non se sentía o vicerrei obrigado a outorgar máis que a xenerosidade coa que foran tratados. A actitude hostil de La Serna e o propio Espartero cara aos delegados en nome do rei Fernando interpretouse como un levantamento contra a coroa para algúns, ou como unha medida de contención das aspiracións independentistas para outros.

A figura de Espartero a esta idade foi tratada polo Conde de Romanones como:

"... de ojos claros, mirada fría ... sus músculos faciales no se contraían en momento alguno...»"

Batalla de Ayacucho

O fin do Trienio liberal e o retorno ao absolutismo volveron a dividir ao exército expedicionario. La Serna enviou a Espartero a Madrid co encrago de recibir instrucións precisas da Coroa, partindo para a capital dende o porto de Quilca o 5 de xuño de 1824 nun barco inglés. Chegou a Cádiz o 28 de setembro e presentouse en Madrid o 12 de outubro. Aínda que obtivo para o vicerrei a confianza da Coroa, non lle foi posible garantir os reforzos pedidos.

Enbarcou en Bordeos camiño de América o 9 de decembro, coincidindo coa perda do Vicerreinado do Perú. Chegou a Quilca o 5 de maio de 1825 sen novas do desastre de Ayacucho, e foi feito prisioneiro por orde de Simón Bolívar. Liberado, regresou a España cun numeroso grupo de compañeiros de armas.

Á súa chegada foi destinado a Pamplona e posteriormente fixou a súa residencia en Logroño, moi ao seu pesar. Alí casou o 13 de setembro de 1827 con María Jacinta Martínez de Sicilia, rica herdeira da cidade e grazas a cal se converteu nun facendado.

A pegada da experiencia americana

Aínda que non participou na Batalla de Ayacucho, -o que provocaba a súa furia ao serlle mencionado-, si que o fixo en moitos enfrontamentos e, de feito, el e moitos dos oficiais que o acompañaban serían coñecidos en España como Los ayacuchos, en lembranza do seu pasado americano e da influencia que sobre as súas ideas políticas tiveron outros militares liberais que participaron naquela guerra. A súa actividade na campaña americana foi febril e destacada polos seus coñecementos de topografía e construción de instalacións militares, a súa capacidade para actuar rápido e con pouco efectivos , a virtude de mobilizar con rapidez as tropas e a autoridade que lle recoñecían os soldados. Os méritos de guerra foron moi numerosos, aínda que fixo pouca mención deles en anos posteriores.

A guerra contra os carlistas

Artigo principal: Primeira Guerra Carlista.

Estatua ecuestre do xeneral Espartero en Madrid.

A pesar dos favorables informes dos seus superiores, de regreso á península tivo de levar a cabo funcións burocráticas e destinos menores, cousa que o irritaba. Aproveitou para ordenar a súa nova facenda construída pola fortuna herdada da súa dona, María Jacinta, e que consistía nin morgado e diversos bens vinculados onde se atopaban importantes leiras rústicas e urbanas e preto dun millón e medio de reais procedentes tamén dos beneficios dos investimentos que os titores da súa dona fixeran durante a minoría de idade desta.

En 1828 foi nomeado Comandante de armas e presidente da Xunta de Agravios de Logroño e despois foi destinado ao Rexemento de Soria destacado en Barcelona primeiro, e Palma máis tarde. Pero a historia quixo que se lle ofrecera unha oportunidade en forma de conflito civil.

Á morte de Fernando VII, Espartero apoiou a causa de Isabel II e da rexente María Cristina de Borbón fronte ao irmán de Fernando Carlos María Isidro de Borbón. Entre os cambios na dirección do Exército que a rexente María Cristina adoptou nos primeiros días de goberno para eliminar os elementos carlistas, Espartero foi nomeado Comandante Xeneral de Biscaia en 1834, baixo as ordes dun antigo xefe seu, Jerónimo Valdés, que o reclamara para o servizo en campaña. Participou así na fronte norte durante a Primeira Guerra Carlista, desempeñando un destacado papel, non sen antes ter posto en fuga distintas partidas carlistas en Ontinyent.

As súas primeiras medidas lembran moito á súa etapa americana. Á fronte dunha pequena división, ordenou a fortificación de Bilbao, Durango e Guernica para defendelas das incursións carlistas, e perseguiu as pequenas partidas que se formaban en diferentes puntos. A primeira operación de peso enfrontándose as tropas inimigas tivo como escenario Guernica en febreiro1834. Cercados os cristinos por unha columna de seis mil homes, Espartero liberou a cidade o día 24 con cinco veces menos forzas que os atacantes, o que lle valeu o ascenso a Mariscal de Campo.

A primeira derrota

En maio outorgóuselle a Comandancia Xeral de todas as provincias Vascongadas. A segunda grande acción que recibiu como encargo foi a mediados de 1835. O xeneral carlista Zumalacárregi conseguira agrupar as partidas de voluntarios nun exército ben organizado. Os cristinos, porén, pasaban por unha grave crise ao ser trocados os mandos en varias ocasións pola propia situación de conflitividade que vivía Madrid. Nestas circunstancias, Zumalacarregui emprendeu unha ofensiva que o levou a fixar posicións avanzadas en Villafranca de Guipúscoa, dominando así unha ampla zona de movementos. Espartero recibiu o encargo de Valdés de enfrontarse a Zumalacárregui, para o que contaba con dúas divisións e un batallón, máis outras dúas divisións que se aproximaban dende o val do Baztán. O 2 de xuño conseguiu sen esforzo situarse nun alto á vista de Villafranca, en camiño de Bergara. Asegurou as posicións á espera dos reforzos, pero non cambiou de parecer e dirixiuse a Bergara. Ao estar á vista do xeneral carlista Francisco Benito Eraso, este aproveitou a vulnerabilidade do batallón de retagarda para atacalo no seu repregue con pouco máis de tres compañías de infantaría. A impresión dos atacados foi que o groso carlista era numeroso e, pouco a pouco, estendeuse o pánico entre a tropa que chegou a fuxir de maneira desordenada cara Bilbao. Este foi o primeiro fracaso militar de Espartero, e a primeira vez na que se lle encomendaba un exército numeroso que debía de combater de maneira tradicional. As consecuencias da derrota foron moi graves, xa que os carlistas, con pouco máis de oitocentos homes, ocuparan, non só Villafranca, senón tamén Durango e Tolosa.

O desenvolvemento da guerra

Os éxitos carlistas colocaron a Espartero nunha situación propicia ao seu modo de combater: fortificacións illadas, poucos homes, cidades asediadas, terreos abruptos. Todo aquilo que lle lembraba os seus anos americanos.

A súa valentía foi incuestionable, pero tamén a súa crueldade e sacrificio de vidas humanas no campo de batalla en momentos críticos, como no Sitio de Bilbao, que conseguiu levantar, e na batalla de Mendigorria, onde os cristinos obtiveron a súa primeira grande vitoria na guerra. Espartero tivo que enfrontarse dende ese momento ao seu superior, Luis Fernández de Córdoba, nunha loita entre ambos por recibir méritos das accións de campaña.

Desenvolvemento do ataque á ponte de Luchana polas tropas de Espartero co apoio da armada británica e española. Gravado, reproducido como xilografía en Panorama Español, 1849.

En Bilbao de novo, cando catorce batallóns carlistas rodeaban a cidade o 24 de agosto de 1835, Espartero participou activamente no levantamento do cerco sen apenas esforzos. De camiño a Vitoria tras saír de Bilbao o 11 de setembro, batallóns carlistas opuxéronse ás súas unidades, polo que ordenou atacar contra eles perseguíndoos até Arrigorriaga, onde se atopou con importantes forzas carlistas que o obrigaron a retroceder cara a capital biscaíña. Neste repregue encontrou tomada a entrada a cidade, co cal recibiu ataques por todos lados. Acurralado, Espartero decidiu enfrontarse as tropas que na ponte sobre o río Nervión lle cortaban o paso, podendo cruzar ao fin camiño da cidade nunha brillante acción que lle valeu ao Cruz Laureada de San Fernando e a Gran Cruz de Carlos III,, ademais dunha ferida no brazo. Porén a súa desafiante capacidade, os seus mandos non o consideraban capaz de dirixir o groso dos exércitos cristinos dado o seu ímpeto aloucado e os seus reiterados actos de desobediencia aos seus superiores.

En 1836 o Exército do Norte quedou en mans do xeneral Lacy Evans, Luis Fernández de Córdoba como Xeneral en Xefe. Recibidas as ordes de atacar o inimigo en calquera situación de vantaxe, Espartero ocupou en marzo o porto de Orduña con forzas minguadas, gañando así unha vantaxosa posición para o exército, o que lle valeu unha nova Laureada de San Fernando e a posibilidade de efectuar unha nova acción días despois en Amurrio. Tras as accións coa III División ao abrir franco o paso a Biscaia, Fernández de Córdoba propúxolle, moi ao seu pesar, para o ascenso a Tenente Xeneral o 22 de xuño. Aínda lle permitiu a guerra obter acta de Deputado por Logroño ás Cortes Xerais nas eleccións celebradas o 3 de outubro de 1836 xunto con quen sería outro grande apoio para o liberalismo, Salustiano Olózaga. Aínda sería elixido noutras tres ocasións ao longo da súa vida, aínda que non ocupou endexamais o seu escano e renunciou en favor doutras provincias.

No verán Espartero caeu enfermo e desprazouse a Logroño para recuperarse. Os movementos liberais en toda España sucedéronse mentres descansaba. Os éxitos militares logrados catapultárono a ser nomeado Xeneral en Xefe do Exército do Norte e Vicerrei de Navarra en substitución de Fernández de Córdoba. O motín da Granxa de San Ildefonso que colocara á rexente na necesidade de abandonar o Estatuto Real de 1834 e de dar máis protagonismo aos liberais co restablecemento da norma constitucional gaditana favoreceu tamén o nomeamento.

O Xeneral en Xefe

Ao acadar o grao de Xeneral en Xefe fixo que o futuro Duque da Vitoria moderase a súa crueldade, limitase as súas accións e dedicase o seu tempo a reorganizar o exército isabelino que contaba con problemas graves: un, a necesidade de moverse por un territorio, o carlista, ben asentado, onde as forzas leais a María Cristina só contaban con algunhas grandes cidades e fortificacións, pero non de liberdade de movementos; en segundo lugar, a falta de recursos para equipar as tropas e a ausencia de disciplina interna.

Bilbao de novo

Case sen actividade bélica, os carlistas aproveitaron para reorganizarse e volveron a cercar Bilbao en 1836 con máis forzas e mellor organizados que na primeira ocasión. Dende o Ebro e sen empregar o camiño a Vitoria, Espartero dirixiu catorce batallóns camiño da capital biscaíña nunha viaxe lenta e tormentosa, concentrándose no val do Mena en novembro, dado que non dispoñía aínda de información suficiente sobre os posibles movementos dos inimigos. Finalmente, mentres a frota hispano-británica esperábao en Castro Urdiales, conseguiu chegar o 20 de novembro e embarcar o seu exército con trescentos xinetes máis, camiño de Portugalete, onde desembarcou o 27 de novembro. Tomou os altos de Barakaldo pero rexeitárono os carlistas no primeiro intento de entrar en Bilbao. Aínda que o 30 de novembro a maioría dos xenerais aconsellaron a Espartero a que abandonase o intento de levantar o sitio, decidiu non facer caso: ordenou construír unha ponte de barcas sobre o Nervión e o 1 de decembro o exército isabelino atopábase ao outro lado, debendo manter as posicións contra o incesante fogo inimigo. O segundo intento de levantar o cerco volveu a fracasar e a moral da tropa decaeu. Falto de diñeiro, que non chegou até mediados de mes, Espartero trazou un plan que lle permitiu atacar polas dúas ribeiras do Nervión a un tempo. O 19 de decembro, os canóns da Armada Española e inglesa apoiaron a operación de avance e a cidade foi liberada nunha acción meritoria, con Espartero enfermo e á cabeza, entrando pola ponte de Luchana o día de Nadal. Froito desta acción a raíña rexente outorgoulle o título de Conde de Luchana.

Especialmente satisfeito, emitiu un oficial segundo as súas instrucións o seguinte Oficio ao Goberno do que se extrae o seguinte:

" «... Las privaciones y sufrimientos de las tropas de mi mando han quedado recompensadas en este día. Ayer a las cuatro de la tarde dispuse la atrevida operación de embarcar compañías de cazadores que se apoderasen de la batería enemiga de Luchana. Al poco tiempo, aunque en medio de una terrible nevada, se ejecutó la operación con el éxito más feliz para la bravura y entusiasmo de aquellas, y eficaz cooperación de la Marina inglesa y Española. El puente quedó en nuestro poder; los enemigos lo tenían cortado; pero a la hora y media ya estaba restablecido. Los enemigos, reuniendo considerables fuerzas, acudieron sobre aquel punto: el combate se empeñó ya de noche: el temporal de agua, nieve y granizo, fue espantoso: la perda que esperimentó este ejército en las muchas horas de combate fue también de consideración. Los momentos fueron críticos; pero las cargas decididas á la bayoneta nos hicieron dueños de todas sus posiciones, haciendo levantar el sitio de esta villa, en la que he verificado hoya la entrada. Todas sus baterías, municiones é inmenso parque quedó en nuestro poder ..., Cuartel general de Bilbao 25 de diciembre de 1836. Excmo. Sr. Baldomero Espartero. Excmo. Sr. Secretario de estado y del despacho de la guerra.»"

Pasquín co texto íntegro do Convenio de Oñate que se imprimiu en 1839 para ser repartido por todos as frontes de batalla

Cara ao final da guerra

Artigo principal: Convenio de Oñate.

Despois de Luchana, a guerra tocaba a súa fin. As forzas leais a Isabel II eran superiores en número e capacidade operativa. Dende Bilbao, Espartero transladouse polo norte de Euskadi até Navarra, concentrou e organizou as tropas, dirixiuse ao Maestrazgo e viuse obrigado a enfrontarse coa denominada Expedición Real encabezada polo pretendente carlista, derradeiro intento deste para conquistar Madrid e de obter a vitoria na guerra. Espartero alcanzounos ás portas da capital, onde se librou a batalla de Aranzueque con vitoria do xeneral cristino. Éxito colocouno nunha posición dominante entre os liberais, pero tamén entre todos os cidadáns agradecidos por salvalos da entrada dos carlistas e provocar o derrubamento do exército inimigo. Os homenaxes e agradecementos públicos e privados convenceron a Espartero de que a popularidade obtida era unha equipaxe moi valiosa para acadar o poder político.

Entre 1837 e 1839, ao tempo que formou un goberno fugaz por falta de sostén parlamentario suficiente, derrotou ás tropas carlistas en Peñacerrada, en Ramales de la Victoria, -que se chamou Ramales de la Victoria dende entón-, e en Guadamino.

Fomentou a división entre os carlistas e firmou a paz, promovida moi activamente polo representante militar de Gran Bretaña en Bilbao, lord Jonh Hay, co xeneral carlistas Rafael Maroto mediante o Convenio de Oñate o 29 de agosto de 1839, confirmado coa aperta que se deron estes dou xenerais dous días máis tarde perante as tropas de ámbolos dous exércitos reunidas nos campos de Bergara, acto que se lle coñece con nome de Abrazo de Bergara. O final vitorioso da guerra valeulle o título de Grande de España e Duque de la Victoria, amén dos de Vizconde de Banderas e Duque de Moreli. Moitos anos máis tarde, o rei Amadeu I concedeulle tamén o de Príncipe de Bergara.

A firma do acordo de paz con Maroto foi contestada por moitos sectores carlistas, entre os que se atopaban o xeneral Ramón Cabrera que, refuxiado no Maestrazgo, plantou cara a Espartero até que foi derrotada coa conquista de Morella o 30 de maio de 1840, acción pola cal a Raíña Isabel lle concedeu o título de Duque de Morella e o de Vélaro de Ouro. A fuxida de Cabrera cara Cataluña coa maior parte dos restos do Exército do Norte sería perseguida por O'Donnell.

O político radical

Terminada a guerra, Espartero xa alcanzara a gloria e a fama entre todo o pobo e, o que é máis importante, no seo do exército. En agosto de 1837 uniuse ao Partido Progresista por rexeitamento á inestabilidade que propuñan os moderados. Os seus enfrontamentos con Ramón María Narváez viñan dende anos atrás, cando non se lle subministraban as mesmas tropas, material e fondos que ao Espadón de Loja.

As incursións de Espartero en política dende 1839 eran duramente contestadas pola prensa moderada. Consciente do seu poder e oposto conservadorismo de María Cristina, tras as revoltas de 1840 conseguiu ser nomeado Presidente do Consello de Ministros, pero os insuficientes apoios obrigarono a dimitir. Espartero lideraba sen oposición o Partido Progresista e necesitaba unha maioría suficiente nas cortes. O Motín de la Granja de San Ildefonso chamou a atención dos moderados sobre a fortaleza dos liberais e, polo tanto, do propio Espartero. Así, o enfrontamento coa Rexente acerca do papel da Milicia Nacional e a autonomía dos concellos, concluíu nunha sublevación xeneralizada contra María Cristina nas cidades máis importantes -Barcelona, Zaragoza e Madrid, as máis destacadas- e a renuncia e entrega por parte desta da Rexencia e custodia das súas fillas, incluída da raíña Isabel, en mans do xeneral.

Espartero rexente de España

Véxase tamén: Reinado de Isabel II de España#As rexencias de María Cristina e Espartero.

Espartero acadou a Rexencia mentres María Cristina marchaba cara ao exilio en Francia. Porén, o partido progresista atopábase dividido respecto a como ocupar o espazo deixado pola nai de Isabel II. Por unha parte, os chamados trinitarios, avogaban polo nomeamento dunha rexencia compartida por tres membros. Por outra banda, os unitarios capitaneados polo propio Espartero, mantiñan a necesidade dunha Rexencia unipersoal sólida. Finalmente Espartero foi elixido o 8 de marzo de 1841 Rexente único do Reino por 169 votos nas Cortes Xerais contra 103 que obtivo Agustín Argüelles. A fortaleza do xeneral permitiulle acadar a Rexencia non sen antes inimizarse cunha parte significativa do grupo progresista que vía no xeneral un autoritarismo latente.

O seu modo de gobernar ditatorial, personalista e militarista provocou inimizade con moitos dos seus partidarios. Esta situación de tensión interna entre os progresistas foi aproveitada polos moderados co levantamento de O'Donell en 1841 que se saldou co fusilamento dalgúns destacados e apreciados membros do exército como Diego de León. Con posterioridade, o alzamento de Barcelona en novembro de 1842 foi reprimido con dureza polo rexente ao bombardear a cidade o 3 de decembro con numerosas vítimas, sendo o preludio do fin da súa rexencia. O xeneral Prim sublevouse en Barcelona, e seguírono, entre outras cidades, Granada e Madrid.

Revolta en Barcelona contra a política fiscal de Espartero.

En 1843 viuse obrigado a disolver as Cortes, ante a hostilidade das mesmas. Narváez e Serrano encabezaron un pronunciamento conxunto de militares moderados e progresistas no que as forzas do Rexente pasáronse ás do inimigo en Torrejón de Ardoz.

Exiliado a Inglaterra

Tras fuxir por Cádiz, marchou cara ao exilio en Inglaterra o 30 de xullo. As novas autoridades ordenaron que, de ser atopado na península, fose "pasado por armas" sen agardar outras instrucións. Pero as manobras de Luis González Bravo e do propio Narváez contra os progresistas, en especial contra Salustiano Olózaga, fixeron que estes non tardaran en reclamar a Espartero, exiliado, o liderado dos liberais. En Inglaterra Espartero viviu unha vida austera, aínda que recibía constantemente agasallos da Corte británica e de toda a nobreza. Non perdeu de vista á política nacional e, sen dúbida, boa parte das accións civís e militares dos progresistas neste período contaron co seu beneplácito.

A Constitución de 1845 non asegurou a estabilidade política. Antes ao contrario, a distancia entre liberais e moderados agrandouse. Isabel II, aconsellada pola súa nai, tratou de achegar a Espartero outra vez á Coroa, sabedora de que, máis cedo que tarde, tería que contar cun home admirado polo seu pobo e de tan grande influencia. Entrementres, en Galicia os Mártires de Carral sublevábanse contra Narváez. Así, o 3 de setembro de 1847, o Presidente do Consello de Ministros, Joaquín Francisco Pacheco, deulle o Decreto polo que era nomeado Senador e, pouco máis tarde, embaixador plenipotenciario en Gran Bretaña. Era tempo de reconciliación.

Reconciliado coa Raíña

A vivenda de Espartero en Logroño. La Ilustración española y Americana. Madrid, 1879.

En 1849 foi restituído nos seus honores e regresou a España refuxiándose en Logroño, abandonando a vida pública. Reapareceu de forma esporádica xunto a Leopoldo O'Donnell despois da revolución de 1854, con quen compartiu o liderado político do chamado Bienio Progresista, anos no que foi novamente presidente do goberno.

Despois do retiro, sentiuse con forzas o Duque de la Victoria para esta nova chamada á responsabilidade pública, facendo aos seus concidadáns unha breve proclama:

«Riojanos: Me separo de Logroño, mi pueblo adoptivo, porque la patria y su libertad reclaman mi presenza en la invicta Zaragoza. Me llevo el grato recuerdo de siete años en que he sido vuestro conciudadano. Un solo encargo os dejo: Obedeced a la patriótica junta que ha sido instalada en este día, respectad sus disposiciones y conservad el orden, garantía segura del triunfo».

Pero o propio O'Donell terminou por desprazalo do poder co seu proxecto de Unión Liberal, tramando dende o seu posto de Ministro da Guerra canto conviña aos seus intereses. Espartero xa non era o home capaz de esgotarse até o extremo e comprendeu que a raíña Isabel colocara, segundo dicía Romanones, "dos gallos en el mismo gallinero", para manter a dous dos máis prestixiosos xenerais do seu lado.

Unha coroa para o militar

Cando foi destronada Isabel II pola Revolución de 1868, Joan Prim e Pascual Madoz ofrecéronlle a Coroa de España, cargo que non aceptou. Os anos deixaran unha gran pegada na súa persoa en non se vía con forzas para tan alto cargo. A cidadanía e boa parte da prensa liberal reclamaba ao vello xeneral octoxenario para ser proclamado rei. Panfletos, artigos -sobre todo nos diarios La Independencia e El Progreso- e incluso cancións con maior ou peor fortuna e gusto pedían nas grandes cidades que se lle ofrecera a Coroa ao Xeneral. Na primavera de 1870, unha comisión de Deputados viaxou camiño do retiro do xeneral en Logroño para pedirlle que aceptara o cargo. Portaban unha carta do de por aquelas Presidente do Consello, Joan Prim, na que se podía ler:

«Madrid, 13 de mayo de 1870. Serenísimo Señor: El Gobierno del Regente considera llegado el momento de dar una solución definitiva al momento que atravesamos. Los dignos ministros que componen el Gobierno que tengo el honor de presidir anhelamos el bien de la patria y la consolidación de sus libertades. Sabido es que al resolver la cuestión de Monarca amigos y apasionados de V.A. se acordaron de los servizos prestados a la causa constitucional por el pacificador de España. Para este caso, y, según lo he hecho autorizado por el Gobierno, como lo estoy en esta ocasión presente, en todas la candidaturas anteriormente iniciadas, con los respetos debidos, desearía saber si podría contarse con la aceptación de V.A. para Rey de España en el caso de que las Cortes Constituyentes y soberanas se dignaran elegirle. El Gobierno no patrocina ninguna candidatura, dejando a la Asamblea la más completa libertad. Tiene, sin embargo, el deber de evitar que las pasiones se agiten inútilmente si no hubiese de aceptar el candidato que las Cortes elijan. V.A. conocerá cuán elevado y patriótico es el pensamiento que, en nombre del Gobierno, me obliga a dirigir a V.A. esta carta, de la que es portador mi antiguo amigo y diputado a Cortes el Excmo. Sr. D. Pascual Madoz, quien ciertamente es una de las personas más adictas a V.A. Queda de V. A. con las más distinguida consideración, su afectuoso y muy respetuoso servidor, Firmado: El Conde de Reus. A.S.A. serenísima y capitán general del Ejército don Baldomero Espartero, Duque de la Victoria»

Joan Prim i Prats

A carta, pois invitabao a ser candidato, máis que a ser rei, coa prevención de que non se sublevase se non era elixido. Tal era o temor que o vello Capitán Xeneral aínda producía nas filas do exército. Enviou unha breve resposta negativa e cortés a Prim, e a Nicolás Salmerón que encabezaba a delegación parlamentaria expresoulle entre outras cousas

«...al trasmitir ustedes la expresión de mi gratitud al general Prim y demás amigos que en mi pusieron las miras con tan alto pensamiento, díganles de mi parte que la abandonen por completo y que alarguen el paso en el camino de la constitución monárquica del país. Que desistan de traer al solio español a ningún prícipe extranjero porque iso sería prolongar la peligrosa interinidad en que vivimos...»

Advertíalles así sobre o alcance funesto que podía ter para España unha monarquía estranxeira e a frustración que entre o pobo iso ía a xerar.

Morte do Xeneral

Pasou os últimos anos da súa vida na súa casa, rodeado do afecto dos seus paisanos, sendo referente de moitos políticos da época. A súa coñecida altanería deu paso a un home de estado, conselleiro para todos e que manifestou en cantas ocasións puido o seu desexo de que os problemas entre as distintas faccións políticas non se amañasen máis pola vía das armas. A morte da súa dona Jacinta sumiuno nun profundo pesar e xa non atendeu máis que ao seu propio final.

O seu testamento foi outorgado o 15 de xuño de 1868, apenas seis meses antes de morrer e pouco despois da morte da súa dona. Ao non ter fillos, Espartero nomeou herdeira universal á súa sobriña Eladia Espartero Fernández y Blanco, por quen sentía grande afecto. A herdanza, constituída por unha gran fortuna, ía acompañada de todos os títulos e honras. Ao resto dos sobriños e ao persoal da casa deulles mandas e legados e ao seu antigo axudante Luciano Murrieta, outorgoulle a espada que Bilbao lle regalara e a estatua ecuestre que lle regalou a cidade de Madrid, ademais doutras pertenzas militares menores.

Véxase tamén

Biografía

• Bermejo, Francisco. Espartero, hacendado riojano. Colección Logroño, núm. 24. Instituto de Estudios Riojanos. Logroño, 2000. ISBN 84-89362-77-7
• Burdiel, Isabel. Isabel II. No se puede reinar inocentemente. Edit. Espasa-Calpe. Madrid, 2004. ISBN 84-670-1397-4.
• Conde de Romanones. Espartero. El general del pueblo. Espasa-Calpe. Madrid 1932.
• Fernández Bastarreche, Fernando. El Ejército Español en el siglo XIX. Editorial Siglo XXI. Madrid, 1978.
• Gómez, Francisco Javier. Logroño histórico. Descripción detallada de lo que un día fué y de cuanto notable ha acontecido en la ciudad desde remotos tiempos hasta nuestros días. Logroño, 1893. Reeditado en edición facsímile polo concello de Logroño en 1998. Primeira reimpresión, 2000, ISBN 84-89362-42-4
• Pérez Galdós,Benito.España sin rey. Madrid, 1908.
• Gómez, Francisco Javier. Logroño histórico. Descripción detallada de lo que un día fué y de cuanto notable ha acontecido en la ciudad desde remotos tiempos hasta nuestros días. Logroño, 1893. Reeditado en edición facsímile polo Concello de Logroño en 1998. Primeira Reimpresión 2000 ISBN 84-89362-42-4
• Ruíz Cortés, F., e Sánchez Cobos, F., Diccionario Biográfico de Personajes Históricos del Siglo XIX Español. Madrid, 1998.
• Segundo Flórez, José. Espartero. Imprenta Sociedad Literaria. Madrid 1843.
• Journée de Torrejon D'Ardoz (Le 22 juillet 1843) par un espagnol. París 1843.
• Vida militar y política de Espartero. Imprenta de la Sociedad de Operarios del mismo Arte. Madrid 1844.
• Galería Militar Contemporánea. Sociedad Tipográfica de Hortelano y Compañía. Madrid 1846.
• La España salvada o Espartero en el poder Edición digitalizada del original. Imprenta de Domingo Ruíz. Logroño (sen data). h. 1840.
• Crónica de la provincia de Logroño de Gimenez Romera, Waldo. Madrid, 1867.