Guerras cántabras

Coñécese como guerras cántabras ou guerras cántabro-astúrico-galaicas (29 a. C.-19 a. C.) aos enfrontamentos entre o Imperio romano e os distintos pobos ástures e cántabros que habitaban o territorio coñecido xa polos antigos romanos como Cantabri, ao norte na Península Ibérica.

Guerras Cántabras Bellum Cantabricum et Asturicum
Parte de Conquista de Hispania
Zona aproximada na que tiveron lugar as Guerras Cántabras.
Data 29 a. C.-19 a. C. Lugar Hispania (ver mapa de abaixo) Resultado Vitoria Imperial, conquista definitiva de Hispania
Belixerantes
Imperio Romano	Cántabros e ástures
Líderes
Octavio Augusto (29 a. C.-26 a. C.) Caio Antistio Veto (26 a. C.-24 a. C. Lucio Emilio† (24 a. C.-22 a. C.) Caio Furnio (22 a. C.-19 a. C.) Publio Silio Nerva (19 a. C.) Marco Vipsanio Agripa (19 a. C.)	¿Corocotta? (cántabros) ¿Gausón? (ástures)
Forzas en combate
Entre 70.000 e 80.000 homes	Entre 70.000 e 100.000 (baseado na poboación estimada)
Baixas
s/d	Eliminación de todos os cántabros en idade militar

Os enfrontamentos mantidos por Roma contra os diversos pobos do Norte hispano (cántabros e ástures principalmente) representaban a culminación da longa conquista da Península Ibérica. A resonancia destas guerras excedeu á de gran parte das emprendidas polo Estado romano ao longo da súa historia. A razón diso non hai que buscala no ámbito estritamente militar, senón no alcance político que se lle concedeu á conquista do Norte peninsular, única operación dirixida persoalmente polo emperador César Augusto.

"No occidente estaba xa en paz case toda Hispania, excepto a parte da Citerior, pegada aos riscos do extremo do Pireneo, acariñados polo océano."

Lucio Anneo Floro, historiador romano do século I

Así comeza Floro o seu relato para narrar os feitos acaecidos nunha contenda que fixo que o propio emperador romano César Augusto, abrise as portas do templo de Xano, en sinal de combate total, e desprazásese en persoa desde Roma ata terra de cántabros.

Contexto

Desde aproximadamente o ano 50 a. C., só os cántabros e os ástures mantiñan a independencia fronte a Roma, aínda que ocasionalmente se enrolaban nas tropas auxiliares romanas, como consta para o propio ano 50-49 a. C., durante as guerras civís, ao servizo de Pompeio. O resto dos poboadores da península xa foran sometidos, ou ben se uniran voluntariamente aos romanos.

Non é fácil precisar o escenario da contenda, pero hai datos que apuntan a que e no inicio estendeuse até terras ástures, polo menos durante os primeiros anos desta. Dous anos despois de comenzada, no 27 a. C. e en plena campaña militar, prodúcese un feito determinante. A Península Ibérica divídese en tres provincias, en vez das dúas que había até aquela. Hispania queda así dividida na Baetica, a Lusitania, de nova creación, e a Tarraconense. Este feito é de suma importancia para realizar unha contextualización xeográfica correcta.

A división prodúcese, precisamente, como consecuencia e no ecuador da guerra. Ao mesmo tempo, dáse a circunstancia de que Asturiae e Gallaecia (Asturias e Galiza) fican encadradas na provincia de Lusitania, mentres que Cantabria fica dentro da provincia Citerior, baixo o control directo do emperador César Augusto que se presenta, precisamente ese mesmo amo (27 a. C.), en terras cántabras. Este feito implica expresamente que Cantabria non se consideraba aínda unha terra pacificada e que, polo tanto, necesitaba tropas baixo o goberno do legatus augusti propaetore para ser pacificada. É máis, desde o ano 26 a. C., o historiador Floro só menciona a cántabros como contendentes e é a partir desta data cando Roma desprega todo o seu poderío militar na rexión.

Cantabria romana durante o período das Guerras Cántabras. O mapa sinala as fronteiras do territorio cántabro en relación coas provincias actuais así como as distintas tribos que o habitaban, os pobos veciños, cidades e accidentes xeográficos interpretados a partir de fontes clásicas.

En calquera caso, o teatro de operacións quedaría dividido en dous, con Asturias, León e zonas de Zamora e Galiza a un lado, e Cantabria, norte de Palencia e norte de Burgos a outro. Neste contexto, o escenario sería atendido independente e simultaneamente por dous legados diferentes, sendo o propio Augusto quen quedou co control da Guerra contra os cántabros que duraría sete anos máis.

Nese contexto histórico, os poboadores cántabros, polo oeste, chegaban até o actual Río Sella, hoxe en día territorio asturiano, baixando cara ao sur até as súas fontes no Val de Sajambre; polo sur sobresaía a cidade naturalmente fortificada de Peña Amaya (hoxe en día en terra de Burgos) e polo leste os seus límites chegaban até a ría de Oriñón, desembocadura do Río Agüera, entre as poboacións de Guriezo e Castro Urdiales, próximas ao actual límite con Biscaia, daquela territorio autrigón.

Antecedentes

As primeiras aparicións dos cántabros no contexto histórico das guerras de Roma en Hispania é moi anterior á das propias Guerras Cántabras, posto que os cántabros empregábanse como mercenarios en diferentes conflitos tanto dentro como fóra da península. Deste xeito, encontrámonos con que anos antes do inicio das Guerras Cántabras, o exército romano xa tiña coñecemento do carácter guerreiro dos pobos do norte da península. Existe constancia de que participaron na guerra dos cartaxineses contra Roma durante a segunda guerra púnica:

Xa para aquela atopábase prevido Aníbal, tendo sacado do noso país tropas para guarnecer puntos débiles de África, e traendo para acá outras hostes africanas ao mando do seu irmán Asdrúbal: reuniu ao mesmo tempo en Cartaxena un exército composto por máis de 100.000 soldados de infantería, 12.000 xinetes e 100 elefantes, atopándose entre aquelas tropas numerosos corpos de soldados españois asalariados, aos cales lles debeu algunhas das súas vitorias. Á cabeza desta xente, composta na súa maioría polos nosos sobrios, áxiles e infatigables peninsulares, lanzouse, no ano 537 de Roma, a levar a guerra ao corazón mesmo de Italia, moi contra a esperanza dos romanos que crían que ía circunscribirse á loita das comarcas de España e de Sicilia. No exército de Aníbal ocupaban o primeiro lugar entre a multitude hispana os entón indómitos cántabros, segundo o manifestan Silio Itálico (libro III), e Quinto Horacio Flacco (lib. IV, oda XIV).

Don Manuel de Assas. Crónica da Provincia de Santander. 1867.

Tamén parece constatada a súa intervención axudando aos vacceos da Meseta norte contra os romanos no ano 151 a. C. E así mesmo son mencionados de novo durante o sitio de Numancia:

Quinto Pompeio Rufo, pouco despois de ter tomado o mando da España Citerior, rompeu coa cidade de Numancia a paz estipulada nos tratados feitos con Tiberio Sempronio Graco, pretestanto que os numantinos lle deran asilo aos habitantes de Segeda que, en tempos de Viriato, auxiliaran a tan célebre caudillo español e tremendo inimigo do pobo romano. Os de Numancia, dirixidos polo valente e destro xefe Megara, defendéronse tan hábil e denodadamente, que Pompeio Rufo, concluído o período do seu mando, deixou en pé a guerra, e a Popilio á fronte do exército. Popilio continuou a loita, pero con tal desgraza, que se viu derrotado polos seus aguerridos e heroicos contendentes. Sucedeuno no mando o cónsul Caio Hostilio Mancino, quen sitiou Numancia, e despois de ter sufrido grandes perdas coas impetuosas saídas dos habitantes, tivo noticia de que os cántabros e os vacceos marchaban a socorrer aos da cidade. Sen atreverse a esperalos, fuxiu levantando sixilosamente durante a noite o seu campamento.

Don Manuel de Assas. Crónica da Provincia de Santander. 1867.

Tamén se cre que houbo presenza de guerreiros cántabros nas Guerras Sertorianas ou a súa intervención xunto aos aquitanos nas guerras contra Xulio César para defender as Galias. Segundo o propio testemuño de César, houbo tropas cántabras na batalla de Ilerda (Lleida) no ano 49 a. C.

Con todos estes antecedentes, os cántabros empezaban a soar xa en todo o Imperio romano. As tropas romanas chegaron a perder un estandarte, cousa inexplicable e unha das maiores humillacións para unha lexión nese período. Algúns historiadores romanos xustificaron esta campaña, non obstante, como resposta ás incursións que os cántabros realizaban nas terras da Meseta habitadas por pobos xa sometidos a Roma. Certamente parece máis probable que estiveran interesados nas riquezas minerais da zona (ouro e prata no país ástur, ferro, chumbo, magnetita, blenda e cobre no cántabro).

Como indicábamos anteriormente, na primavera do 26 a. C., o mesmo emperador en persoa, César Augusto, abriu as portas do templo de Xano (símbolo de estado de guerra) e dirixiuse a Hispania, establecendo a súa base de operacións en Segisama, actual Sasamón, (Burgos).

Exércitos e estratexias

Operacións militares romanas levadas a cabo durante a guerra nas dúas frontes contra cántabros (Bellum Cantabricum) e ástures (Bellum Asturicum).      Campaña de Décimo Xunio Bruto do ano 137 a. C.      Campaña de Xulio César do ano 61 a. C.      Campaña do ano 25 a. C.      Campaña do ano 26 a. C.

A primeira intervención importante de Roma contra os pobos do norte da Meseta foi no ano 29 a. C.; Statilio Tauro recibe de Augusto o título de imperator, por someter a cántabros, ástures e vacceos. Nos dous anos seguintes hai certas hostilidades, conseguindo Calvisio Sabino e o procónsul Sexto Apuleio os seus triunfos respectivos coas súas respectivas tropas. Pero estas vitorias deberon ser máis oficiais que reais, xa que os pobos do norte seguían sendo independentes; polo menos, os cántabros, que, segundo os textos máis antigos, eran os máis rebeldes. Isto motivou que o propio Augusto se trasladara a Hispania e á fronte dos exércitos iniciara a importante campaña do ano 26 a. C. contra os cántabros.

Segundo o historiador romano Dión Casio, a táctica de cántabros e ástures consistía nunha guerra de guerrillas, evitando a acometida directa sobre as forzas romanas conscientes da súa inferioridade numérica, o seu inferior armamento e a invulnerabilidade táctica das lexións romanas en campo aberto. O seu mellor coñecemento do territorio abrupto e montañoso permitíalles ofensivas rápidas e sorpresivas mediante o uso de armas arroxadizas, con emboscadas e ataques de gran mobilidade seguidos dun áxil repregue, que causaban graves danos nas forzas romanas e nas súas liñas de abastecemento.

Segundo quedou constancia por representacións en moedas e estelas, os cántabros manexaban con habilidade o armamento lixeiro e así o sinala o poeta Lucano cando di:

Cantaber exiguis et longis Teutonus armis.

O cántabro coas súas pequenas armas e o teutón coas súas longas armas.

Marco Anneo Lucano. Phars., VI, 259

Monumento ao cántabro en Santander.

Ían provistos con espada pequena, puñal, dardos ou xavelinas, lanzas, escudos redondos ou ovalados de madeira, petos de coiro ou liño, gorros de pel con tiras de nervios así como coa falcata ibérica e a bipennis, arma esta última que consistía nun machete de dobre fío claramente definitoria dos pobos do norte de Hispania. Non queda constancia do uso do arco ou da honda, aínda que é moi probable que as coñecesen e as empregasen.

Os cántabros eran hábiles á hora de montar a cabalo como se sabe polo feito de que algunhas das súas tácticas de cabalería pasasen a ser empregadas polo exército romano tales como o circulus cantábricus, consistente nunha formación de cabalería en semicírculo, e o cantabricus impetus, ataque frontal e masivo contra as liñas inimigas co fin de desfacelas, descritas por Flavio Arriano. A cabalería era moi importante para os cántabros, que se organizaban para loitar a pé e a cabalo. Representaba o 20 ou 25% das súas forzas, mentres que para os romanos era só un 10 a 14% do total do exército e posuía un papel secundario.

As forzas dos locais eran polo menos no principio da guerra comparables ás romanas, non se sabe exactamente cantos eran, aínda que os cálculos de Schulten son de 240.000 ástures, destes de 80.000 a 100.000 serían capaces de loitar. Os cántabros en cambio sumaban 160.000 a 200.000 persoas, dos que de 40.000 a 50.000 eran guerreiros.

Segundo as fontes, o exército romano dividiuse en dous, a maior parte atacaría aos ástures por ser máis numerosos, a menor aos cántabros. A calidade do inimigo cántabro foi tal que obrigou a Augusto a destacar no conflito a varias lexións en distintos momentos da contenda:

Guerra contra os cántabros

• Comandantes:
  Emperador Augusto (29 a. C.-26 a. C.)
  Caio Antistio Vetus (26 a. C.-24 a. C.)
  Lucio Emilio (24 a. C.-22 a. C.
  Caio Furnio (22 a. C.-19 a. C.)
  Publio Silio Nerva (19 a. C.)
  Marco Vipsanio Agripa (19 a. C.)
• Lexións:
  Legio IV Macedonica
  Legio I Augusta (tras unha derrota perdeu o seu nome "Augusta" no 19 a. C. polo de "Vernacula")
  Legio II Augusta
  Legio IX Hispana
  Legio XX Valeria Victrix (posiblemente chegou por mar desde Aquitania)
• Auxiliares:
  Ala Augusta
  Ala Parthorum
  Cohorte IV Thracum Aequitata
  Ala II Thracum Victrrix Ciuium Romanorum

Guerra contra os ástures

• Comandantes:
  Publio Carisio (29 a. C.-22 a. C.)
  Caio Furnio (22 a. C.)
• Lexións:
  Legio VI Victrix
  Legio X Gemina
  Legio V Alaudae
• Auxiliares:
  Ala II Gallorum
  Cohorte IV Gallorum

Tamén participou a mariña romana coa Classis Aquitanica, que chegou ás costas cántabras enviada desde Aquitania e desembarcou en Portus Blendium (Suances). Esta sería determinante na resolución do conflito posto que completou o cerco aos cántabros iniciado polas tropas desprazadas en terra. Calcúlase que, en total, o exército romano destacou uns 70.000 homes, aínda que estes cálculos varían segundo os autores, dado que o cálculo baséase en 5.000 homes por lexión. Incluso é probable que a cifra sexa superior aos 80.000 homes contando os auxiliares posto que, tras a reforma de Caio Mario, a lexión pasou a ter 6.000 soldados, aínda que se ben unha lexión, en época de Augusto, estaba oficialmente composta por 6.200 homes, por diversas circunstancias, a cifra acostumaba oscilar entre os 5.000 e os 8.000 soldados.

César Augusto.

No 25 a. C., Augusto entrega aos ástures de Brigantum o campamento de Asturica Augusta como recompensa pola súa axuda. Ademais reparte terras nas chairas para os aliados. Non obstante, os ástures uníronse posteriormente cos cántabros na defensa común. O emperador Augusto, un ano despois da súa chegada, tivo que retirarse a Tarraco, presumiblemente debido a unha enfermidade. A contenda durou máis de dez anos.

Estas e as campañas contra os ilirios no 35-33 a. C., foron as únicas que dirixiu persoalmente Augusto contra pobos bárbaros. Coa conquista efectiva de Gallaecia e Asturica, a guerra parecía acabada. Unha vez licenciados algúns dos soldados das súas lexións, Carisio fundou no mesmo ano 25 a. C. a colonia Emerita Augusta (Mérida), acuñando unha moeda conmemorativa da fundación e das súas vitorias do Norte.

No ano 24 a. C., os cántabros e ástures recomezan as hostilidades, se ben coas súas forzas gravemente debilitadas. Ese ano, o novo gobernador da Tarraconencese, L. Elio Lamia, levou a cabo unha cruenta represión contra estes pobos, xa que atacaran ás tropas romanas atraéndoas cunha emboscada baixo a promesa de provisións.

É substituído no ano 22 a. C. por Caio Furnio, quen nun principio se pareceu aos indíxenas, por ser pouco experto en cuestións militares. A nova acción parte dos ástures descontentos co control militar do gobernador da Lusitania e arrastran aos cántabros, que, nunha operación independente, son sometidos por Furnio. Posteriormente, este último debe acudir con axuda do legado da Lusitania para pacificar aos ástures.

Cronograma

Principais batallas

A maioría das batallas importantes foron libradas entre o 26 e o 22 a. C., sendo esta a época de maior intensidade da guerra. As principais batallas foron:

• Astúrica, primeira cidade ástur en importancia, conquistada no ano 26 a. C.
• Peña Amaya e Monte Bernorio, no ano 26 a. C. Augusto estaba ao mando dos romanos.
• Bergidum, cidade ástur, conquistada no 26 a. C.
• Bergida ou Vellica, gran batalla en Monte Cildá; Valberga (Riaño, León); ou a chaira de Mave (Palencia), no verán do 26 a. C.
• Lancia, na primavera do ano 25 a. C. Nesta batalla, un grande exército formado por ástures de diferentes tribos é derrotado.
• Sitio do Monte Vindio, no outono do 25 a. C. A maioría dos cántabros refuxiados nos riscos perecen de fame e frío ao chegar a neve.
• Aracillum, no inverno do 25 a. C., esta foi, probablemente a batalla máis importante das guerras cántabras, o castro, que ofreceu unha resistencia heroica, foi rodeado por tres campamentos e tomado por Antistio, con 5 lexións ao seu mando.
• Cerco do Monte Medulio, 22 a. C. Os galaicos rodeados por un cerco de 15 millas, prefiren a morte antes que a escravitude.

Finalización do conflito

As fontes clásicas sinalan a existencia dun estandarte utilizado polos cántabros. O actual lábaro cántabro sería unha interpretación moderna aproximada deste estandarte dado que non existe unha descrición inequivocamente exacta da súa forma nin das cores ou símbolos que contiña.

Follas e arilos do teixo europeo. Por Silio Itálico, Floro, Plinio e San Isidoro de Sevilla sábese que os cántabros suicidáronse con veleno extraído das follas desta emblemática árbore.

A diferenza doutros conflitos similares, o Imperio romano optou por non facer prisioneiros, o que supuxo a eliminación dos cántabros en idade militar. Segundo Dión Casio:

"Dos cántabros non se tomaron moitos prisioneiros; pois cando desesperaron da súa liberdade non quixeron soportar máis a vida, senón que incendiaron antes as súas murallas, uns degoláronse, outros quixeron perecer nas mesmas chamas, outros inxiriron un veleno de común acordo, de modo que a maior e máis belicosa parte deles pereceu. Os ástures, tan pronto como foron derrotados en asedios, e vencidos despois en batalla, non resistiron máis e sometéronse enseguida."

Dión Casio, historiador romano do século II

Era costume dos guerreiros cántabros o suicidio antes que a escravitude. Ben pola espada, ben polo fogo ou, principalmente, envelenándose con beberaxes feitas con sementes de teixo, árbore mítica celta, que levaban xa preparadas para o fin. Así o recolle Silio Itálico na súa descrición sobre os costumes dos cántabros alistados no exército de Anibal:

"O cántabro, invencible ante o frío, a calor e a fame, lévase máis que ninguén a palma en toda clase de traballos. Admirable o amor polo seu pobo! Cando a inútil idade senil comeza a encanecelo, pon fin aos seus anos, xa non aptos para a guerra, envelenándose co teixo. Para el é imposible vivir sen a guerra, pois toda a razón da súa vida pona nas súas armas, considerando un castigo vivir para a paz."

Silio Itálico (III, 326-331)

Estrabón dicía que desprezaban a morte e a dor, até o punto de seguir cantando os seus himnos de vitoria aínda despois de crucificados. Para eles, segundo Estrabón, morrer como guerreiros e libres era unha vitoria.

A guerra pódese dar por finalizada no 19 a. C., aínda que se teñen constancia de rebelións menores posteriores. A rexión foi devastada e os castros destruídos e incendiados, deportándose masivamente a poboación e trasladándoa ás chairas. Roma, ao igual que fixo con outros territorios, quixo impoñer as súas reformas. Non tivo demasiado éxito debido ao forte carácter do pobo cántabro. A pesar de ser masacrado e obrigado a baixar á chaira, os romanos tiveron que deixar dúas lexións durante uns sesenta anos máis (a X Gemina e a IV Macedonica).

Tras as guerras cántabras e o sometemento dos cántabros por Roma, as lexións romanas adoptaron deles a simboloxía solar de cruces gamadas e símbolos lunares, ou solares, tales como o lábaro cántabro (na imaxe) que portarían até 300 anos despois. O exército romano tamén copiou dos cántabros tácticas de cabalería como as que deu en denominar o circulus cantabricus e o cantabricus impetus, anteriormente mencionadas.

Evidencias arqueolóxicas

• Conxunto Arqueolóxico formado polos xacementos de La Espina del Gallego, Cildá, El Cantón e Campo de Las Cercas: o Castro de Espina del Gallego entre Corvera de Toranzo, Arenas de Iguña e Anievas ten 3,2 hectáreas. Foi unha fortaleza cántabra rodeada por tres murallas, a maior delas duns dous metros e medio de anchura. Nel apareceron as primeiras evidencias arqueolóxicas das Guerras Cántabras, así como dos campamentos romanos (Cildá, El Cantón, Campo de Las Cercas) que o asediaban.
• Castro de La Carisa, en Lena (Asturias)
• Serra das Médulas (León), un dos moitos posibles escenarios da batalla do Monte Medulio
• Castro de Prellezo
• Asedio do Castro de La Loma
• Campamento romano de Pisoraca
• Campamentos romanos de Castillejo e La Muela
• Castro de La Maza

Festividades

Existe varias festividades na Cantabria onde se representan estes eventos. Unha das máis importantes é a festa lúdico-cultural das Guerras Cántabras que se fai no municipio de Los Corrales de Buelna a última fin de semana de agosto e a primeira de setembro. A festa é de marcado carácter histórico, e a pesar de ser instaurada hai poucos anos, no 2001, asentouse e conta cunha participación activa de máis de 1.800 persoas, as cales se dividen en 13 tribos cántabras e 13 lexións romanas. Desta forma, representan o desembarco das lexións romanas en Santander, igualmente recrean unha voda cántabra e os campamentos de ambos bandos. Desde 2008 esta festividade está considerada de interese turístico nacional.

Tamén na antiga Asturica Augusta, actualmente Astorga, se recrean estes acontecementos, na chamada festa de "Ástures e Romanos", que ten lugar anualmente a última fin de semana de xullo, contando cun mercado ástur-romano, así como cunha recreación do campamento de ambos contendentes. Ademais desde hai algúns anos celébrase en Carabanzo o festival ástur-romano de La Carisa, onde se rememoran as guerras mantidas polas tribos locais coas lexións imperiais da Roma augusta no seu avance pola vía de La Carisa cara á Asturias Transmontana.

Véxase tamén

Bibliografía

• Peralta Labrador, Eduardo (2003; 2ª Edición). Cantabria: Real Academia de la Historia, ed. Los Cántabros antes de Roma. ISBN 84-89512-59-0. 
• Almagro Gorbea, Martín (1999). Las Guerras Cántabras. I Simposio sobre Guerras Cantabras, Ejercito Romano y Resistencia Indigena (en castelán). Santander: Fundación Marcelino Botín. ISBN 84-87678-81-5. 
• Cabria Gutiérrez, Juan Carlos (2000). Cantabria: Brenes XXI, ed. Estelas Cántabras: Símbolos de un pueblo. ISBN 84-607-1324-5. 
• Gallego Domínguez, Olga (1988). La organización administrativa territorial de la antigua provincia de Ourense a mediados del siglo XVIII. Serie: Boletín Auriense. Anexo 10 (en castelán). Ourense: Museo Arqueolóxico Provincial de Ourense. ISBN 84-505-7865-5. 
• González Echegaray, Joaquín (1999). "Las Guerras Cántabras en las fuentes". En VV.AA. Las guerras cántabras. I Simposio sobre Guerras Cantabras, Ejercito Romano y Resistencia Indigena (en castelán). Santander: Fundación Marcelino Botín. ISBN 84-87678-81-5. 
• Iglesias Gil, José M. (1974). Cantabria: Diputación Provincial, Institución Cultural de Cantabria del C.S.I.C., Instituto de Prehistoria y Arqueología Sautuola, ed. Onomástica prerroman a en la epigrafía cántabra. ISBN 0-8400-0402-8. 
• Linares Argüelles, Mariano; Pindado Uslé, Jesús; Aedo Pérez, Carlos (1985). "Guerra Civil en Cantabria". Gran enciclopedia de Cantabria (en castelán). Santander: Editorial Cantabria. ISBN 84-86420-00-8. 
• Maroñas García, Jesús J. (1999). Cantabria: Fundación Centro de Documentación Etnográfica (CEDESC), ed. Onomástica de Cantabria - Los Nombres de Persona Cántabros. ISBN 84-931031-0-1. 
• Peralta Labrador, Eduardo (2003; 2ª Edición). Cantabria: Real Academia de la Historia, ed. Los Cántabros antes de Roma. ISBN 84-89512-59-0. 
• Torres Rodríguez, Casimiro (1982). La Galicia Romana (en castelán). A Coruña: Fundación Barrié. ISBN 84-85728-13-0. 

Outros artigos

• Ceca de Lucus Augusti

Ligazóns externas

• Asociación Guerras Cántabras
• Guerras Cántabras (en castelán)
• Cronoloxía das Guerras Cántabras en Celtiberia.net (en castelán)
• Os formidables guerreros cántabros en Cantabriajoven.com (en castelán)