زبان سومری

سومری
eme-ĝir, eme-gi
زبان بومی در	سومر و اکد
منطقه	عراق (میان‌رودان)
منقرض‌شده	به‌طور مؤثر ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد منقرض شده است اما به عنوان زبان کلاسیک تا ۱۰۰ سال پس از میلاد مورد استفاده بوده است.
تبار	زبان منفرد
کدهای زبان
ایزو ۲–۶۳۹	[[ISO639-3:sux|sux]]
ایزو ۳–۶۳۹	sux
متنی سومری مربوط به سده ۲۶ قبل از میلاد

زبان سومِری زبان سومر باستان در منطقهٔ میان‌رودان جنوبی (بخشی از عراق کنونی) بود.

زبان سومری زبانی تک‌خانواده بوده است، بدین معنی که با هیچ زبان دیگری بستگی یا هم‌ریشگی ندارد.

سومری از هزارهٔ چهارم پیش از میلاد به عنوان زبان گفتاری به‌کار می‌رفت تا این‌که در اوایل هزارهٔ دوم پ.م. رفته‌رفته زبان اکدی که از خانواده زبان‌های سامی است، به عنوان زبان گفتاری جانشین آن شد. از نظر گونه شناختی این زبان با زبان‌های سامی فرق دارد.

با این حال، استفاده از سومری برای نوشتار (امور تشریفاتی و مذهبی) تا سدهٔ نخست ق.م. ادامه یافت. از آن پس تا سدهٔ ۱۹ میلادی و کشف رمز به دست زبانشناسان و دانشمندان غربی این زبان و یادگار آن به دست فراموشی سپرده شد. روابط دستوری در این زبان با «وند» هایی که به فعل اضافه می‌شوند تعیین می‌گردد و قیدها نیز به صورت «پی‌بست» در جمله می‌آیند. این پی‌بست‌ها به وسیلهٔ پیشوندهای متصل به فعل ارجاع داده می‌شوند. همچنین روابط دستوری در این زبان، کُنایی (ارگاتیو) و گسسته است و از این جهت، در ساختارهای کنایی بهترین بازدهی را دارد و در ساختارهای فاعلی- مفعولی بازدهی کمتری دارد.

مراحل

تاریخ سومری مکتوب را می‌توان به چند دوره تقسیم کرد:

• سومری باستانی – ق. ۲۹۰۰ قبل از میلاد تا حدود ۲۶۰۰ قبل از میلاد
• سومری قدیمی یا کلاسیک - ج. ۲۶۰۰ قبل از میلاد تا قرن ۲۱۰۰ قبل از میلاد
• نو سومری – ج. ۲۱۰۰ قبل از میلاد تا قرن ۱۷۰۰ قبل از میلاد
• پسا سومری – پس از پ. ۱۷۰۰ پیش از میلاد

سومری باستانی نخستین مرحله کتیبه‌های با محتوای زبانی است که از دوره سلسله اولیه از حدود ۲۹۰۰ پیش از میلاد تا ۲۶۰۰ پیش از میلاد به مدت سیصد سال آغاز می‌شود. این دوره پس از پیشا ادبی، که تقریباً از ۳۳۰۰ پیش از میلاد تا ۲۹۰۰ پیش از میلاد را در بر می‌گیرد، می‌شود.

اصطلاح «پسا سومری» به معنای زمانی است که این زبان قبلاً منقرض شده بود و توسط بین‌النهرینی‌ها تنها به عنوان یک زبان مذهبی و کلاسیک برای اهداف مذهبی، هنری و علمی حفظ شده بود. تاریخ انقراض به‌طور سنتی تقریباً به پایان سلسله سوم اور، آخرین ایالت عمدتا سومری در بین‌النهرین، در حدود ۲۰۰۰ پیش از میلاد می‌رسد. با این حال، این تاریخ بسیار تقریبی است، زیرا بسیاری از محققان ادعا کرده‌اند که سومری قبلاً در اوایل سده مرده یا در حال مرگ بوده است یعنی ۲۱۰۰ پیش از میلاد، در آغاز دوره اور سوم و دیگران باور دارند که سومری به عنوان یک زبان گفتاری در بخش کوچکی از بین‌النهرین جنوبی (نیپور و پیرامون آن) تا اواخر ۱۷۰۰ پیش از میلاد ادامه داشته. وضعیت زبان سومری میان سال‌های ۲۰۰۰ تا ۱۷۰۰ پیش از میلاد هر چه باشد، از آن زمان است که شمار بسیاری از متون ادبی و فهرست‌های واژگانی دوزبانه سومری-اکدی، به‌ویژه از مکتب کتاب‌نویس نیپور باقی مانده است. اسناد مکتب سومری از سلسله دریایی در تل خیبر در جنوب عراق یافت شد که برخی از آنها حاوی نام‌های سالی از دوران سلطنت پادشاهی با نام تاج و تخت سومری Aya-dara-galama است.

دسته‌بندی

سومری امروزه یک زبان ایزوله محسوب می‌شود. سومری زبانی پیوندی است و از زمان رمزگشایی آن موضوع وابستگی زبان سومری به طیف گسترده‌ای از زبان‌های پیوندی و غیرپیوندی دیگر بسیار بحث‌برانگیز بوده است؛ ولی به‌طورکلی پذیرفته شده است که زبانی جدا از دیگر زبان‌ها بوده است. سومری، به‌عنوان کهن‌ترین زبان نوشتاری، اعتبار ویژه‌ای دارد و به همین دلیل گاهی یک پیش‌زمینهٔ ملی و ناسیونالیستی و لذت اثبات دارد که به‌دلیل اثبات‌ناپذیری تقریباً درمیان زبان‌شناسان هیچ پشتوانه‌ای ندارد. برخی از خانواده زبان‌هایی که جهت خویشاوندی با سومری تاکنون مطرح شده‌اند:

• زبان‌های نوستراتیک (آلن بومهرد)
• زبان‌های دره-قفقازی (جان بنگستون)
• زبان‌های تبتی-برمه‌ای (جان براون)
• زبان‌های کارتولی (نیکولاس مر)
• زبان‌های موندا (دیاکونوف)
• زبان‌های اورالیک(سیمو پارپولا)
• زبان باسکی آلکسی ساهالا
• زبان دراویدی

همچنین پیشنهاد شده که سومری از کریول اواخر دوران پارینه سنگی ریشه گرفته است.

فرضیهٔ گسترده‌تری نیز وجود دارد که یک زبان نیاهندواروپایی پیش از سومری در میان‌رودان وجود داشته و برروی سومری تأثیرگذار بوده است.

تاریخ‌شناسی

یک لوح سنگی به زبان سومری

کلید خواندن خطوط میخی لوگوسیلابلی از سنگ‌نبشه بیستون به دست آمد، یک سنگ‌نبشته سه‌زبانه میخی که به زبان‌های فارسی باستان، ایلامی، و اکدی نوشته شده است. (به شیوه‌ای مشابه، کلید فهم هیروگلیف‌های مصری از سنگ روزتای دوزبانه و رونوشت [یا آوانوشت؟] ژان-فرانسوا شامپولیون در ۱۸۸۲ میلادی به دست آمد)

نمونه زبان

آغاز کتیبه انتمنای لاگاش

خود جمله‌ها:

I.1-7: ^den-lil₂ lugal kur-kur-ra ab-ba dingir-dingir-re₂-ne-ke₄ inim gi-na-ni-ta ^dnin-ĝir₂-su ^dšara₂-bi ki e-ne-sur
8-12: me-silim lugal kiš^ki-ke₄ inim ^dištaran-na-ta eš₂ GAN₂ be₂-ra ki-ba na bi₂-ru₂
13-17: uš ensi₂ umma^ki-ke₄ nam inim-ma diri-diri-še₃ e-ak
18-19: na-ru₂-a-bi i₃-pad
20-21: eden lagaš^ki-še₃ i₃-ĝen
22-27: ^dnin-ĝir₂-su ur-sag ^den-lil₂-la₂-ke₄ inim si-sa₂-ni-ta umma^ki-da dam-ḫa-ra e-da-ak
28-29: inim ^den-lil₂-la₂-ta sa šu₄ gal bi₂-šu₄
30-31: SAḪAR.DU₆.TAKA₄-bi eden-na ki ba-ni-us₂-us₂
32-42: e₂-an-na-tum₂ ensi₂ lagaš^ki pa-bil₃-ga en-mete-na ensi₂ lagaš^ki-ka-ke₄ en-a₂-kal-le ensi₂ umma^ki-da ki e-da-sur
II.1-3a: e-bi id₂ nun-ta gu₂-eden-na-še₃ ib₂-ta-ni-ed₂
3b: GAN₂ ^dnin-ĝir₂-su-ka 180 30 1/2 eš₂ niĝ₂-ra₂ a₂ umma^ki-še₃ mu-tak₄
3c: GAN₂ lugal nu-tuku i₃-ku_x(DU)
4-5: e-ba na-ru₂-a e-me-sar-sar
6-8: na-ru₂-a me-silim-ma ki-bi bi₂-gi₄
9-10: eden umma^ki-še₃ nu-dab₅
11-18: im-dub-ba ^dnin-ĝir₂-su-ka nam-nun-da-ki-gar-ra bara₂ ^den-lil₂-la₂ bara₂ ^dnin-ḫur-sag-ka bara₂ ^dnin-ĝir₂-su-ka bara₂ ^dutu bi₂-du₃

ترجمه:

I.1-7:انلیل پادشاه تمام سرزمین‌ها، پدر همه خدایان، با فرمان استوار خویش، مرز بین نینگیرسو و شارا را ثابت نمود.

۸–۱۲:مسلیم شاه کیش، به دستور ایشتاران، این زمین را اندازه می‌گیرد و یک سنگ (مرز) در اینجا بنا می‌کند.

۱۳–۱۷:اوش، فرمانروای اوما، مغرورانه عمل کرد.

۱۸–۱۹:او از سنگ (مرز) تجاوز کرد

۲۰–۲۱:و به سمت دشت لاگاش رژه رفتند.

۲۲–۲۷:نینگیرسو، جنگجوی انلیل، در دستور عادلانه خود، با اوما جنگ کرد.

۲۸–۲۹:به دستور انلیل او میدان نبرد خویش را به بیشتر از این گسترش داد.

۳۰–۳۱:و انباشته شد تپه‌های تدفین برای این در دشت

۳۲–۴۲:اناتوم فرمانده لاگاش، عموی انتمنا، فرمانده لاگاش، مرز را با انکاله ثابت کرد، فرمانده اوما.

II.1-3a:کانال (مرز) را از کانال نن به گودنا گسترش داد.

نامه فرستاده شده توسط راهب اعظم لوانا به شاه لاگاش (شاید اواکاگینا) اطلاعاتی از مرگ پسرش در جنگ در ۲۴۰۰ سال پیش از میلاد یافت شده در تلوح (گیرسو باستان)

3b: و ۱۲۹۰ متر از از جبهه نیگورسو به سمت اوما رفت.

3c:و آن را به عنوان یک منطقه بی صاحب بنیان گذاشت.

۴–۵:در کانال او سنگ (مرز جدید) محاط کرد.

۶–۸:او تعمیر کرد سنگ (مرز) را در مسیلیم.

۹–۱۰:او از دشت اوما رد نشد.

۱۱–۱۸:در کناره نینگیرسو او، او زیارتگاهی برای انلی ساخت، یک زیارتگاه نینهورساگ، یک زیارگاه نینگیرسو و یک زیارتگاه اوت.

برخی واژه‌ها

فهرست برخی از واژه‌های سومری:

سومری	پارسی
Aš	یک
Mìn	دو
Eš	سه
limmu	چهار
Ía/í	پنج
(aš, 'یک' + ía, 'پنج') Íaš	شش
(min, 'دو'+ ía/í, 'پنج') Imin	هفت
ussu	هشت
(limmu, 'چهار' + ía/í, 'پنج') Ilimmu	نه
þà, þù, a, u اغلب u نوشته می‌شود	ده
niš	بیست
pab, pap, pa	پدر، برادر، مرد یا رئیس
rìg	اسلحه
me-na-àm	چه وقتی؟
me-šè	کجا
àm	چه؟ کدام؟ کی؟ چه کسی؟
nu٬na	نه، خیر (علامت منفی)
ku, kua	ماهی
ú	غذا
a	آب
mu	سال
ta-àm	این چیست؟ (جمله سؤالی)
ge	دختر
géme	زن
kuš	پسر
nita	مرد
nu	آتش
li	درخشیدن
erim, érin, éren	سرباز
kug, kù	مقدس
en	آقا
áb	گاو
ñiš, ñeš	چوب
da , áþi, aþ, á	بازو
šilig, silig	ایست، توقف
gal, ñal	بزرگ
inch ,ISH	مکان، محل

جستارهای وابسته

• فهرست زبان‌های نابود آسیا
• فهرست زبان‌ها بر پای اولین روایت نوشته‌شده
• فرهنگ لغت سومری پنسیلوانیا
• ادبیات سومری
• نیا-فراتی

پیوند به بیرون

• سایت زبان سومری (به زبان انگلیسی)