زبان یاقوتی

ساخا
Yakut
Саха тыла Saxa tila
زبان بومی در	روسیه
منطقه	جمهوری یاقوتستان
قومیت	995،686 مردم یاقوتستان (2010 census)
شمار گویشوران	964،330  (2010 census)
تبار	زبان‌های ترکی‌تبار ترکی سیبری شمالی ساخا
سامانه نوشتاری	الفبای سیریلیک
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	یاقوتستان (روسیه)
کدهای زبان
ایزو ۲–۶۳۹	sah
ایزو ۳–۶۳۹	sah
گلاتولوگ	yaku1245
Locations of Sakha (dark blue) and Dolgan (blue)

گستره جغرافیایی زبان یاکوتی (سرمه‌ای) و زبان دولگان (آبی)

جمهوری یاکوتیا بزرگترین جمهوری روسیه است که در خاور دور روسیه ، در امتداد اقیانوس منجمد شمالی ، با یک میلیون جمعیت واقع شده است.  سخا نیمی از مساحت منطقه فدرال خاور دور حاکم بر آن را شامل می شود و بزرگترین بخش کشوری جهان است که بیش از 3,083,523 کیلومتر مربع (1,190,555 مایل مربع) را پوشش می دهد.  یاکوتسک ، که سردترین شهر بزرگ جهان است،  پایتخت و بزرگترین شهر آن یاکوتسک می باشد.

زبان ساخا یا زبان یاکوتی(به یاکوتی: Саха тыла، تلفظ: ساخا تیلا) زبانی است از خانواده زبانی ترکی که با 964،330 گویشوَر در جمهوری یاکوتستان واقع در منطقه سیبری فدراسیون روسیه رواج دارد.

بر اساس تحقیقات به عمل آمده گفته می‌شود که اجداد ساکاها در جنوب جغرافیایی که امروز در آن زندگی می کنند، به عبارتی دیگر در اطراف دریاچه بایکال زندگی می‌کردند و از خطی شبیه به خط اورخون یا رونی استفاده می‌کردند، اما این سنت زبان نوشتاری زمانی که به شمال مهاجرت کردند بنا به دلایلی نامعلوم به نوعی قطع شد. احتمالاً پس از یک دوره طولانی "بدون نوشتار بودن"، اولین نگارش ساکاها هنگام ارتباط با دانشمندان غربی آغاز شد که سفرهای علمی تحقیقاتی مختلفی به سیبری انجام می‌دادند. این روند با قرن هفدهم مصادف بود و در این تاریخ بسیاری از فهرست‌های کلمات ساکا به الفبای لاتین و روسی ایجاد شد. در ادامه این امر، مطالعات علمی پژوهشی در مورد ترکی ساکا از اواسط قرن نوزدهم آغاز شد. پروژه الفبای ساکا برای اولین بار در سال 1917 بر اساس الفبای لاتین تهیه شد و کتاب الفبای این زبان در همان سال منتشر گردید. می توان گفت که ساکاها اولین جوامع ترک بودند که از الفبای لاتین استفاده کردند. در سال 1924 شورای زبان نوشتاری یاکوت تأسیس شد و در آن سال‌ها آموزش و پرورش در مدارس ساکا با کتاب های درسی تهیه شده به زبان ترکی ساکا آغاز گردید. در سال 1926 انتشارات یاکوتس تأسیس شد و بسیاری از کتاب های درسی اصلی و آثار ادبی ترجمه شده به ترکی ساکا منتشر گردید. در مارس 1929، با تصمیم دولت جمهوری خودمختار یاقوتستان وابسته به شوروی سابق، استفاده از الفبای مشترکی ترکی که بر اساس الفبای کریل توسعه یافته و در میان ترک‌های تحت حاکمیت شوروی سابق رایج شده بود، به طور رسمی به تصویب رسید. در نتیجه روند انتقال تمام ترک‌های ساکن در مرزهای اتحاد جماهیر شوروی به الفبای مبتنی بر حروف کیریل، ترک‌های ساکا نیز در سال 1939 الفبای جدید برگرفته شده از الفبای کریل را پذیرفتند که امروزه نیز از آن استفاده می‌کنند.

اگرچه ترک‌های ساکا زبان نوشتاری نوپاتری دارند، اما از نظر جمعیت و قدرت اقتصادی نسبت به سایر جمهوری‌های منطقه سیبری پیشرفته‌تر هستند. علاوه بر این، اولین سرشماری مدرنی که در سال 1897 در دوره روسیه تزاری انجام گرفت، نشان داد که مردمان "ساها یئری" در این تاریخ باسوادترین مردمان در منطقه بوده‌اند. ترک‌های ساکا از نظر حفظ زبان مادری خود و استفاده از این زبان در طیف گسترده‌ای از حوزه‌های کاربردی، جایگاهی غیرقابل مقایسه با سایر گروه‌ها در سیبری دارند. در واقع، در آثار مختلف به جای مانده از اواخر قرن 19 اشاره شده است که ترکی ساکا به طور گسترده توسط مردمان غیرترک نظیر روس ها و مردم بومی شمال سیبری نیز استفاده می شده است. به همین دلیل تا انقلاب اکتبر 1917 زبان عناصر قومی ساکن در منطقه "ساها یئری" به شکل دو زبانه و به عنوان ساکا - روسی ثبت شده است. به عبارت دیگر ساکا زبان اصلی مردم منطقه و زبان روسی زبان دوم آنان بود.

همانند دوره اتحاد جماهیر شوروی سابق، امروزه نیز ترک‌های ساکا در زندگی روزمره و نیز در امور آموزشی و مکاتبات رسمی از دو زبان ترکی ساکا و روسی به شکل توام استفاده می‌کنند. حتی اکثر مدارس فعال در داخل مرزهای خودمختار جمهوری ساکا یا همان یاقوت، فقط به زبان ترکی ساکا آموزش ارائه می‌دهند. همچنین می توان گفت ادبیات گسترده ای متشکل از آثار اصلی و ترجمه شده به این زبان نیز موجود است. علاوه بر این، آثار زیادی از زبان ساکا به زبان های مختلف دنیا ترجمه شده است. اما متاسفانه امروزه از آنجایی که زبان آموزش عالی، زبان روسی است و نیز تحت تاثیر شهرنشینی و صنعتی شدن، ترکی ساکا به تدریج در حال از دست دادن کارایی و اعتبار خود است. زیرا جوانان زبان روسی را از نظر پیشرفت علمی در آینده مفیدتر می‌بینند. برتری زبان روسی در دنیای مدرن باعث شده است تا از اواسط قرن بیستم به بعد ترکی ساکا تبدیل به زبان دوم منطقه شود. اگرچه جایگاه ترکی ساکا به عنوان زبان غالب در منطقه تضعیف شده است، اما استفاده گسترده از آن در تمام زمینه های زندگی، به ویژه در مناطق روستایی که ترک های ساکا به طور متراکمی در آن زندگی می‌کنند، موجودیت خود را حفظ می کند.1

وام‌واژه‌ها در زبان یاقوتی

بیش از ۲۵۰۰ واژه مغولی و تعداد کمی واژه مشترک با فارسی در زبان یاکوتی یافت می‌شوند. برخی از واژه‌های مشترک با زبان فارسی در سیبری یافت می‌شود برای نمونه واژه‌های فارسی خدا و چای در زبان های ترکی جنوب سیبری مانند زبان یاقوتی یافت می‌شود.

رده‌بندی

یاکوتی یکی از زبان‌های شاخه شمالی خانواده زبان‌های ترک‌تبار است. در این خانواده زبانهای شور، تووان و دولگان هم قرار دارند.

صامت‌ها

واج‌های همخوان یاکوتی

	دولبی	دندانی	لثوی	کامی	نرم‌کامی	چاکنایی
انفجاری	p	b	t	d		c	ɟ	k	g
خیشومی	m	n		ɲ	ŋ
سایشی			s			x	ɣ	h
کوبشی			ɾ
میانه‌ها				j، j̃
میانه‌ای کناری			l

مصوت‌ها

واج‌های آوایی یاکوتی

	کوتاه	دراز	دوگانه
بسته	باز	بسته	باز
جلو	لب‌گسترده	i	e	i:	e:	ie
لب‌گِرد	y	ø	y:	ø:	yø
عقب	لب‌گسترده	ɯ	a	ɯ:	a:	ɯa
لب‌گرد	u	o	u:	o:	uo

منابع

ویکی‌پدیای انگلیسی.