Edukira joan

Tamerlan

Aldatu loturak
Artikulu hau Wikipedia guztiek izan beharreko artikuluen zerrendaren parte da
Wikipedia, Entziklopedia askea

Tamerlan

Timuridoen dinastiako Emir

1370eko apirilaren 9a - 1405eko otsailaren 14a - Khalil Sultan (en) Itzuli →
Bizitza
JaiotzaShahrisabz, 1336ko apirilaren 9a
HeriotzaOtrar (en) Itzuli, 1405eko otsailaren 19a (68 urte)
Hobiratze lekuaGur-e Amir
Familia
AitaTaraghai
AmaTekina Khatun
Ezkontidea(k)Saray Malik Katun (en) Itzuli
Cholpan-Mulk Aga (en) Itzuli
Uljay-Turkan aga (en) Itzuli
Dilshad aga (en) Itzuli
Seme-alabak
LeinuaTimurid dynasty (en) Itzuli
Hezkuntza
HizkuntzakTxagatai hizkuntza
persiera
Middle Mongolian (en) Itzuli
Jarduerak
Jarduerakgudaria
Altuera1,72 metro
GraduaBaig (en) Itzuli
Mirza (en) Itzuli
Khagan
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioasunismoa
Find a Grave: 4440 Edit the value on Wikidata

Tamerlan[1] (persieraz: تيمور لنگ‎, Timür-i lang, «Timur herrena») edo Timur (persieraz: تیمور‎, Timūr, txagataiz: Temür‎ «burdina») Keshetik (Transoxiana) gertu jaioa (1336ko apirilaren 9a [25 Ša'bān, 736][Oh 1] - Otrar, Txinarako bidean, 1405eko otsailaren 17a [17 Ša'bān, 807]) konkistatzaile, buruzagi militar eta politiko turko-mongola izan zen[2], Asia Erdialdeko konkistatzaile nomada handienetako azkena. Tamerlanek Timurtar Inperioa sortu zuen, hedadura handiena bere agindupean lortu zuena, gaur egungo Afganistan, Iran, Irak, Kaukasia, Turkiaren zati bat eta Erdialdeko Asia hartuz. Komandante garaiezina, historiako lider militar eta taktiko handienetakotzat jotzen da, baita basatienetakotzat ere[3][4][5].​​​ Tamerlan artearen eta arkitekturaren mezenas handitzat ere hartzen da, Ibn Khaldun, Hafez edo Hafiz-i Abru gisako intelektualekin erlazionatu baitzen, eta bere erregealdiak pizkunde timurtarra ekarri zuen[3]:341–342 or..

Bi hamarkada pasatxoan, turko-mongol jatorriko musulman noble horrek Eurasiako zortzi milioi kilometro koadro konkistatu zituen[6]. 1382 eta 1405 bitartean, bere armada handiek Eurasiako kontinentea zeharkatu zuten, Delhitik Moskuraino, Erdialdeko Asiako Tian Shan mendikatetik Anatoliako Tauro mendietaraino, konkistatuz, birkonkistatuz, hiri batzuk suntsituz eta beste batzuk barkatuz, Tamerlanek Anatolian egindako kanpainek arriskuan jarri zuten existentzia. Tamerlanen ospea Europan zehar hedatu zen, non, mendeetan zehar, eleberrigile eta beldurgarria izan zen. Konkistek zuzenago erasandako herri batzuentzat, haien oroimenak, zazpi mende geroago, fresko dirau oraindik, dela Ekialde Hurbileko hirien suntsitzaile gisa, dela botere nomadaren azken buruzagi nagusi gisa.

1336ko apirilaren 9an, Transoxianako (egungo Uzbekistan) Barlaseko konfederazio nomadan jaioa, Tamerlanek Txagataiko mendebaldeko khanerriaren kontrola hartu zuen 1370erako. Handik abiatuta, kanpaina militarren buru izan zen Asiako mendebaldean, hegoaldean eta erdialdean, Kaukasian eta Errusiako hegoaldean, eta, ibilbidean, Urrezko Hordako khanak; Egiptoko eta Siriako mamelukoak; indarra hartzen ari zen Otomandar Inperioa, eta, Indian, Delhiko sultanerri berantiarra garaitu zituen, eta agintaririk boteretsuena bihurtu zen[7]. Konkista horietatik aurrera, Timurtarren Inperioa sortu zuen, baina hura hil eta gutxira zatitu zen inperioa.

Tamerlan izan zen Eurasiako estepako konkistatzaile nomada handienetako azkena, eta bere inperioak XVI. eta XVII. mendeetan ezarri zituen bolboraren inperio islamiarrak (hau da, otomandar, safavida eta mogol inperioak), egituratuagoak eta iraunkorragoak[8][9][10].​​​ Tamerlán turkiarren eta mongolen ondorengoa zen, eta, ziurrenik, haietako baten zuzeneko ondorengoa ez bazen ere, Gengis Khanekin arbaso komun bat zuen aitaren aldetik[11][12][13], nahiz eta autore batzuek iradoki duten haren ama Khanaren ondorengoa izan zitekeela. Argi zegoen Gengis Khanen konkistek bere bizitzan utzitako ondarea aldarrikatu nahi zuela[14].​ Tamerlanek mongolen inperioaren berrezarpena irudikatzen zuen, eta, Gerard Chaliand-en arabera, Gengis Khanen oinordekotzat zuen bere burua[15].

Beatrice Forbes Manz-en arabera, «bere korrespondentzia formalean, Tamerlanek bizitza osoan jarraitu zuen bere burua aurkezten txingisidarren eskubideen zaharberritzaile gisa». Iran, mameluko eta otomandarren aurkako kanpainak justifikatu zituen usurpatutako lurren gaineko mongolen kontrol legitimoa berrezartzeko[16]. Bere konkistak legitimatzeko, Tamerlanek sinbolo eta hizkera islamiarretan oinarritu zen, bere burua «Islamaren Ezpata» izendatu zuen. Hezkuntza eta erlijio erakundeen mezenas izan zen. Bere bizitzan zehar, Borjiginen ia buruzagi guztiak islamera bihurtu zituen. Tamerlanek modu erabakigarrian garaitu zituen Ospitaleko Zaldunak Esmirnako setioan, bere buruari «ghazi» (borrokalari) deituz[17].​ Bere erregealdiaren amaieran, Tamerlanek Txagataiko Kkanerriaren, Ilkhanerriaren eta Urrezko Hordaren soberakin guztien gaineko kontrol osoa irabazia zuen, eta, Txinan, Yuan dinastia berrezartzen ere saiatu zen.

Tamerlanen armadak multietnikoak eta beldurgarriak ziren Asian, Afrikan eta Europan[17], eta haien kanpainek arrakasta handia izan zuten[18]. Adituek uste dute haien kanpaina militarrek 17 milioi pertsona hil zituztela, hau da, une hartan munduko populazioaren % 5 inguru[19][20]. Konkistatu zituen eremu guztietatik, Khwarezm izan zen bere espedizioekin gehien sufritu zuena, hainbat aldiz altxatu baitzen haren aurka[21].

Tamerlan, Ulugh Beg sultan timurtar, astronomo eta matematikariaren aitona zen, Erdialdeko Asia gobernatu zuena 1411tik 1449ra, eta Baburren herenaitona (1483-1530), Mogol Inperioaren sortzailea, orduan Indiako azpikontinente ia osoa gobernatu zuena[22][23].​

Biografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Boterearen eskurapena

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Timurtarren inperioa.
Tamerlanen estatua, diru-paper uzbeko batean.

Turkiar eta mongol jatorriko noble musulman horrek Eurasiaren zati handi bat konkistatu zuen bi hamarkadetan. 1382 eta 1405 artean, bere armadak Delhitik Moskurainoko lurraldeak zeharkatu, eta konkistatu zituen, baita hiri asko suntsitu ere. Haren erasoaldien artean, aipatzekoa da Delhiko arpilaketa 1398an, eta Otomandar Inperioaren aurkako garaipena 1402an. Timurtarren Inperioa osatu zuen Asiako erdialdean (1370-1405), baita timurtarren dinastia ere, zeinak 1857 arte iraun zuen Indiako Mogol Inperioan. Hala ere, inperioaren handitasunak ez zuen fundatzailearen heriotza baino askoz gehiago iraun. Oinordekoek matxinaden aurka borrokatu behar izan zuten. Hauek izan ziren Tamerlanen lau semeak: Djahangir (1376an hila), Omar Xeikh I.a (1391an hila), Miran Xaa (1408an hila) eta Xaa Rukh. Nolanahi ere, zientziaren eta arteen garapena bultzatu zuten, eta Timurtar Pizkunde izeneko garaia eragin XV. mendean.

Timurtar, izan ere, mongoliar buruzagi nagusietako bat izan zen, Genghis Khanen parekoa. Haren eta haren ondorengoen garaian, munduko hiri ederrenetako bat izan zen Samarkanda, eta artea eta kultura loratu ziren Asiako erdialdeko lurretan. Indian, Persian eta Europan, ordea, musulman munduko hiri nagusietako batzuk gupida gabe suntsitu zituen mongol buruzagi ankerraren irudia zabaldu zen.

Mende eta erdi lehenago Gengis Khanek egin zuenaren oso antzera, boterearen metatze prozesu batek ahalbidetu zion, lehenik, bere tribuaren, barlasen, gaineko kontrola eskuratzea 1361ean, eta, gero, 1370ean, Amīr Husayn-ekin (batzuetan gatazkan eta aliatuta bestetan), Txagatai uluaren (Txagatairen —Gengis Khanen bigarren semea― ondorengoen khanerriari zegokion tribuen konfederazioa) gaineko boterea eskuratzea.

Bere boterearen oinarria eratuta, Suurgatmish izendatu zuen khan. Aipatzekoa da Tamerlan ez zela Khan Handiaren ondorengoen familiakoa, eta mongol Inperioaren tradizioak, Erdialdeko Asiako tribu nomada guztiek onartua, zioen Gengisen ondorengoek soilik eraman zezaketela khan titulua eta subiranotasuna gauzatu. Hala, Tamerlanek ez zuen inoiz erregetza titulurik hartu, eta, bere botere izugarria eta bere kontrolaren izaera autokratikoa gorabehera, murrizketa hori zehatz-mehatz errespetatu zuen, «amir» (komandantea) titulua soilik erabiliz, batzuetan «buzurg» edo «kalān» (handia) adjektiboekin apaindua. Bere posizioa indartzeko, beti, lerro gengistarraren sostengatzaile leialaren jarrera hartu zuen, khan txotxongiloak izendatuz eta haien izenean gobernatuz. Geroago, dinastia lerroko printzesa batekin ezkontzean, «güregen» (erregearen suhia) titulua eskuratu zuen. Hala ere, Gengis Khanen ustezko oinordeko genetiko bihurtu zen[6].

Ulusaren buru finkaturik, konkista-sail luzeari ekiten dio. 1370 [772] eta 1372 [773] bitartean, bi kanpaina egin zituen Mogolistanera (Tian Shan mendietatik iparraldera dagoen lurraldea, Balkhax eta Issyk-Kul-eko aintziren artean), eta Ferganako haran aberatsaren kontrola ziurtatu zuen. Hurrengo bi urteetan, Khwarezmeko Sufi dinastiaren aurkako kanpaina hasi zuen. 1380ra arte, Khwarezmen (Urgench hiria 1380an suntsitu zuen lehen aldiz) eta Mogolistanen zuen boterea sendotzeaz arduratu zen. Kanpaina horiek ia etengabe nahasten dira Sir Daria ibaiaren iparraldean hedatzen zen Horda Zuri eta Urdinarekin gatazkekin, hein batean, Tamerlanek Tokhtamixi, horda horren erregegaiari, babesa eman ziolako. 1381eko apirilean, Herat hartu zuen (gaur egun Afganistango lurraldea) eta, 1383ko amaieran, bere botere zuzena ezarri zuen. Hegoalderantz jarraitzen du Sistan konkistatuz eta Kandahar hartuz; mendebalderantz jiratzen da, eta, 1384-1385ean, Amīr Waliren aurka jotzen du Mazandaranen (Kaspiar itsasoaren hegoaldea, egungo Iran); Astarabad hartu, eta Tabriz eta Sultaniyan agintari lagunak jartzen ditu. 1385ean, Samarkandara itzuliko da.

Kanpaina handiak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tamerlan Inperioa.

1385-86ko neguan [787], Tokhtamix bere aliatu ohi eta babestuak Tabrizi eraso, eta arpilatzen du. Horrek 1386ko udaberrian [788] hasitako hiru urteko kanpaina pizten du Iranen, eta Tabriz berreskuratzen du. 1387ko azaroan [Dhu'l Qa'789], bere tropek matxinada bat ito dute Isfahanen, biztanleria sarraskituz. Bitartean, Tokhtamixek berriro eraso dio Kaukasori, 1387ko hasieran; Tamerlanen tropek garaitzen dute, eta, ondoren, Kara Koyunluren aurkako kanpaina darama aurrera, eta Kurdistan inbaditzen du. 1387-1388an [789], Tokhtamixek eraso egin, eta Transoxiana arpilatzen du. Ondorioz, Tamerlan eskualdera itzuli, eta, 1388-1389ko neguaren [790-791] eta udaberriaren artean, iparraldeko mugatik harago botako du.

Khidr Khwijak kontrolatzen duen Mogolistanen aurkako kanpaina pare bat egiten ari den bitartean (1389, 1390) [791, 792], Tokhtamixen aurkako erasoaldi baterako prestatzen ari da bere armada; garaian hark zuzentzen du Urrezko Horda. Negua Taxkenten igarotzen du, 1390-1391n [792], eta, 1391ko ekainaren 18an, [15 Rajab, 793] Tokhtamix garaitzen du Kondurtxa ibaian, Samara iparraldean. Behin eremuaren kontrola ziurtatuta eta eremu gehienak bere menpe jarrita (1391-1392an [794], bere biloba, Pīr Muhammad b. Jahāngīr, Kabuleko gobernadore izendatzen du, eta hego-mendebalderako kanpaina handi bat prestatzen du.

1392ko abuztuaren 5ean [15 Ramadān 794], Amu Daria ibaia (antzina Oxus izenez ezagutzen zena) zeharkatzen du bere bost urteko kanpainari hasiera emateko; muzafaridarrek garaitzen ditu 1393ko apirilean [795], Fars konkistatuz eta Irango mendebaldearen kontrola ziurtatuz. Handik gutxira, Muzafarida dinastiatik bizirik atera diren guztiak exekutatzen ditu [erreferentzia behar]. Lau hilabete geroago, Bagdad hartzen du Jalayirid dinastiako Ahmad sultana garaituz. Mendebaldeko Iran eta Anatoliako bi leinu turkomanoei, Ak Koyunlu eta Kara Koyunlu leinuei, mandatariak bidaltzen dizkie menpekotasuna adieraz dezaten, gero eraso egin eta Tigris eta Eufrates iparraldean dituzten lurralde gehienak bereganatzeko.

Tropek Mesopotamiako eskualdean kanpaina jarraitzen duen bitartean, 1395eko neguan [797], Tokhtamixek berriro eraso du Kaukason. 1395eko apirilaren 15ean [23 JumādāII, 797], haren aurkako kanpaina bat antolatu, eta garaitu egin du Terek ibaian. Tokhtamixen indarrak suntsitu ondoren, Tamerlanek aurrera egin du, Moskuraino, ibilbidean herriak arpilatuz, eta, 1396ko udaberrian [798], Darbanden zehar itzuliko da. Urrezko Horda ez da inoiz erabat suspertuko kolpe horretatik, eta Tokhtamixek, tronua galduta, mehatxu izateari utziko dio. Tamerlan astiro itzultzen da Samarkandara, bere iragaitea baliatuz agintari menderakaitzak zigortzeko.

Denboraldi batez, Samarkandan gelditzen da atzerriko enbaxadoreak hartzen eta jauregi eta lorategien eraikuntza bultzatzen[6].​ Baina, 1398ko udaberrian [800], berriro abiatuko da, oraingoan Indiarantz. 1398ko abenduan (Rabān' II, 801), Delhira iristen da, eta arpilatu, eta su ematen dio. Horren ondoren, eta Ganges ibaian zehar kanpaina labur bat egin ondoren, Samarkandara itzultzen da 1399ko udaberrian [801].

Samarkandan egonaldi labur bat egin ondoren, Amīrānshāh, Iran mendebaldeko gobernadorea, menderatu dutela jakin du. Hala, Tamerlan, 1399ko udazkenaren hasieran [802], martxan jarriko da berriro, bere espediziorik luzeenerako: «zazpi urteko kanpaina» deiturikoa. Kanpaina horretan, Georgiaren gaineko kontrola berrezartzen du, behin baino gehiagotan bere inperioak inbaditu duena, eta Bagdad eskuratzen du berriro (Ahmadek hartua zuena), suntsitu eta bertako biztanleak sarraskituz[6].​ Erasoaldia mendebalderantz jarraitzen du, Sirian mamelukoen aurkako kanpaina eginez eta Anatolian Qara Yusuf, Kara Koyunlu eta Ahmad errefuxiatuei babesa ematen die otomandarren aurka. Erasoaldi horren helburua ez dirudi lurraldeak batzea denik, indar erakustaldi bat egitea baizik. Horregatik, Siriako kanpaina laburra da; tropa timurtar indarrek hainbat hiri handi hartzen dituzte, hala nola Alepo, Damasko eta Himto (egungo Homs). Aleppo borrokarik gabe azpiratzen du, eta barkamena ematen dio, baina Damaskok eutsi egin du; arpilatzen du, eta bertako biztanleak sarraskitu[erreferentzia behar].

1402ko udaberrian, otomandarrei eraso egiten die, eta Ankaratik gertu garaitzen ditu, Bāyāzīd I.a sultana preso hartuz; bere bahitzaileek ongi tratatzen duten arren, handik hilabete gutxira hilko da. Erreskateak jasoz Anatoliako zenbait hirietan sarraskiak egin ondoren, Timür pozik geratzen da otomandar hegemoniari emandako kolpearekin, eta, 1404ko udaberrian [806], Samarkandara itzultzen da Anatolian administrazio iraunkorrik utzi gabe. Mazandaranen dagoela, bere meneko izandako Iskandar Shayki buru den matxinada larri bat itzaltzen du.

Azken aldia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tamerlanen irudia, Mijail Gueráasimovek berreraikia.

Samarkandan, Tamerlanek, «kurultai» handi bat burutzen du, 1402an hildako Muhmād Qan b. Soyurghatmish-en oinordeko izateko txotxongilo khan berri baten aukeratzea justifikatzeko. Bertara enbaxada ugari joaten dira, Txinakoa eta Gaztelako Henrike III.ak bidalitako Ruy Gonzalez de Clavijorena barne. Hiriburuan, hilabete gutxi batzuk igaro ondoren, balentriarik handienerako prestaketak hasten ditu: Txinaren aurkako kanpaina bat. Armada handi bat eta hornidura kopuru handiak biltzen ditu, eta, 1404ko udazkenaren amaieran [807], Otrarrerantz doa, negua bertan pasa asmotan. Han hil zen 1405eko otsailaren 17an [807], gaixotasun baten ondorioz.

Gorpua Samarkandara itzuli eta Gur-e Amirreko mausoleoan lurperatu zuten. Haren gorpuzkiak kriptan daude, Ulugh Beg bilobaren eta haren familiako beste kide batzuen gorpuzkiekin batera. Leku zehatza Mongoliako nefritazko hilarri handi batek markatzen du, inskripzio honekin: «Nire hilobitik altxatuko banintz, mundu osoa dardarka hasiko litzateke»[24]. Mijaíl Guerásimov buru zuen talde arkeologiko sobietar batek (М. М. Герасимов) 1941eko ekainaren 22an atera zuen bere gorpua hobitik. Haren eskeletoa berreraiki, eta herrena zela ikusi zuten; bere garairako bereziki altua eta sendoa (1,72 m altu), eta, gainera, ilegorria zela ere aurkitu zen[25][26].​​ Sobietarrek egindako ikerketen arabera, mongoloide eta kaukasoarraren nahastutako ezaugarriak zituen. Anekdota gisa, hobitik ateratzeko data, izan ere, bat etorri zen Alemania naziak SESBen inbasioaren hasierarekin.

Kronologia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Indiako eta Mongoliako lurraldeetatik, Mediterraneo aldeko lurretara zabaldu zen haren inperioa. Transoxianan (egungo Uzbekistan) finkatu zen barlas mongol leinuko kidea zen. Lang deritzoten persiar etsaiek, gudu batean hanka bat elbarritu zitzaiolako, eta izen hori zabaldu zen Europan zehar.

Soldadu mongol nomada batzuen buruzagi gisa hasi zen; 1364an, abentura eta gorabehera askoren ondoren, Ilias Khoja Transoxianako erregea menderatu zuen, eta, 1366-1370 bitartean, Mongol Inperioko khan nagusi bihurtu zen, Samarkandako hirian.

1370-1380 bitartean, Turkestan aldeko khanerriak menderatu, eta, Krimeako mongoliar agintarien laguntzaz, errusiarrei eraso zien. 1380an sartu zen Moskun, eta lituaniarrak garaitu zituen Poltavako guduan.

1383an, Persiako konkistari ekin zion. 1383-1385 bitartean, Khorasan eta Persiako ekialdea konkistatu zituen, eta, 1386-1394 bitartean, Farz, Irak, Azerbaijan, Armenia, Mesopotamia eta Georgia geratu ziren haren mendean. Urte haietan, Tokhtamix Krimeako mongoliar khana izan zuen arerio nagusi; 1391n menderatu zuen Tokhtamix, eta Moskuko hirian egon zen ondoren, urtebetez.

1398an, Indiari eraso zion bertako musulmanek hinduen aurrean toleranteegiak zirelakoan, eta, urte bereko abenduan, Delhiko hiria suntsitu zuen. 1399ko apirilean irten zen Indiatik, eta espedizio bat antolatu zuen Egiptoko mamelukoen eta Baiazid I.a otomandar sultanaren aurka. 1401ean, mamelukoak menderatu zituen Sirian, eta, urte berean, sakaila handia agindu zuen Bagdadeko hirian, bere aurka matxinatu zitzaiolako.

1402an hartu zuen Ankara, eta 1404an erretiratu zen Samarkandara, Bizantzioko enperadoreak eta Egiptoko sultanak men egin ondoren. Hiri hartara iritsi orduko hasi zen Txinako konkista prestatzen, baina gaixotu, eta hil egin zen. Gur-e Amir mausoleoan ehortzi zuten, Samarkandako hirian. Hil ondoren, seme eta biloba nagusien artean banatu zen haren inperio handia.

Balorazio historikoa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Tamerlanen erretratua, Gioviana sailekoa (1568).

Bere jarraitzaile nomaden leialtasuna mantendu eta irabazteko gai zen politikari eta estratega izan zen, baita egitura politiko jariakor baten barruan jarduteko, hura aldatu, eta armada erraldoi bat parekorik gabeko konkistetara eramateko gai ere. Eta erakutsi zuen, trebezia horiek konkista nomada gehienen aurretiko tribuen botere politikoaren aldeko borroken sotiltasunetatik sor daitezkeen arren, konkistatu zituen lur arabiar eta persiarretan gobernatzeko ere bereziki gai zela. Halaber, merkataritzaren eta nekazaritzaren balioaren ulermen argia erakutsi zuen, hiri setatiak zigortu eta gupidarik gabe menperatuak izan ziren hiriei erreskate hondagarriak ezarri bazizkien ere, eta haiek sustatzeko neurriak hartu zituen, bere tropak erabiliz suntsitu zituzten eremu eta hiriak lehengoratzeko. Finkatutako sinbolo kulturalak manipulatzen ere trebea izan zen, eraikin publikoen eraikuntzan erabiliz bere handitasuna erakusteko, eta erlijioa bere konkistak eta gobernua justifikatzeko erabili zuen[27].

Ez zekien irakurtzen ez eta idazten ere, eta, hala ere, bere garaiko istorioek arabiarren, pertsiarren eta turkiarren medikuntza, astronomia eta historiari buruzko ezagutzaren berri ematen dute. Bere gorteko kronikagileen istorioek beren gaitasun intelektualen aldeko irudia ematea espero daitekeen arren, gaitasun horiek gutxienez iturri independente baten bidez egiazta daitezke: Ibn Khaldunen autobiografia. 1400-1401ean, Damaskoko setioaren ondoren, Tamerlan aurkitu zuen, eta haren adimen nabarmena eta argudiatzeko zaletasuna nabarmendu zituen[28][29].

Lortutako boterea apartekoa izan arren, ez zuen lortu bizirik iraungo zuen gobernu egitura bat ezartzea. Hori, neurri batean, bere politika propioagatik izan zen, erantzukizunak ez zituelako bere ondorengoengan (timurtarrengan) ezta bere komandante militarrengan eskuordetu, aurkari potentzialak ez sortzeko beharragatik justifikatua. Hil zenean, bere biloba eta oinordeko hautatua, Pīr Muhammad b. Jahāngīr, ez zen gai izan bere eskubideari eusteko beste printze batzuen erronken aurrean, eta Tamerlanen ondorengoetako inork ez zuen lortu ez eta bere tropen erabateko leialtasuna. Ondorengotza-gerra luzea eta suntsigarria izan zen, eta dinastia, politiko eta ekonomikoki, ahuleziara eraman zuen.

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Euskaltzaindia. (2016-09-30). (PDF) 181. araua: Erdi Aroko pertsona-izenak. Iruñea, 16 or..
  2. ↑ (Ingelesez) «History of Central Asia | People, Culture, Religion, Countries, & Islam | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  3. ↑ a b Marozzi, Justin (2004). Tamerlane: Sword of Islam, conqueror of the world. HarperCollins.
  4. ↑ (Ingelesez) Meri, Josef W.. (2006). Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. Psychology Press ISBN 978-0-415-96690-0. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  5. ↑ (Ingelesez) «Timur | Biography, Conquests, Empire, & Facts | Britannica» www.britannica.com 2024-07-19 (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  6. ↑ a b c d «ELMUNDO.ES | SUPLEMENTOS | MAGAZINE 365 | Tamerlán, el sanguinario conquistador mongol de Samarkanda» www.elmundo.es (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  7. ↑ (Ingelesez) Shahane, Girish. (2016-12-28). «Counterview: Taimur's actions were uniquely horrific in Indian history» Scroll.in (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  8. ↑ Darwin, John (2008). After Tamerlane: the rise and fall of global empires, 1400–2000. Bloomsbury Press. pp. 29, 92. ISBN 978-1596917606
  9. ↑ Manz 1999, 1 orr. .
  10. ↑ Marozzi, Justin. (2006). Tamerlane : sword of Islam, conqueror of the world. Cambridge, MA : Da Capo Press ISBN 978-0-306-81465-5. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  11. ↑ Donald M. Seekins, Richard F. Nyrop (1986). Afghanistan A Country Study · Volume 550, Issues 65-986 (en inglés). The Studies. p. 11. ISBN 978-0160239298 – via University of California. «Timur was of both Turkish and Mongol descent and claimed Genghis Khan as an ancestor»
  12. ↑ International Association for Mongol Studies; Secretariat, Kokusai Kōryū Kikin; Unesco (2002). Eighth International Congress of Mongolists being convened under the patronage of N. Bagabandi, president of Mongolia (en inglés). OUMSKh-ny Nariĭn bichgiĭn darga naryn gazar. p. 377 – via Indiana University. «First of all, Timur's genealogy gives him a common ancestor with Chinggis Khan in Tumbinai – sechen or Tumanay Khan».
  13. ↑ (Ingelesez) Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Н. Багабандийн ивээлд болж буй Олон Улсын Монголч Эрдэмтний VIII их хурал (Улаанбаатар хот 2002.VIII.5-11): Илтгэлүүдийн товчлол. OUMSKh-ny Nariĭn bichgiĭn darga naryn gazar 2002 (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  14. ↑ Martin, Richard C., ed. (2004). Encyclopedia of Islam and the Muslim world. Macmillan Reference USA : Thomson/Gale ISBN 978-0-02-865603-8. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  15. ↑ Gérard Chaliand, Nomadic Empires: From Mongolia to the Danube translated by A.M. Berrett, Transaction Publishers, 2004. translated by A.M. Berrett. Transaction Publishers, p. 75. ISBN 076580204X. Limited preview en Google Libros. p. 75., ISBN 076580204X, p. 75., "Timur Leng (Tamerlane) Timur herrena izenez ezaguna (1336-1405) turkiar musulmana zen, bere arbasoen inperioa birsortu nahi zuena. Jenio militar bat zen; bere denbora librean, xakean jokatzea maite zuen bere taktika eta trebetasun militarrak hobetzeko. Eta botere absolutua egikaritu bazuen ere, bere buruari ez zion sekula emir baino deitu", "Timur Leng (Tamerlán) Timur, herrena (1336-1405) Txagataiko Umus-eko turkiar musulmana zen, eta Gengis Khanen oinordekotzat zuen bere burua".
  16. ↑ (Ingelesez) Manz, Beatrice Forbes. (1998-04). «Temür and the problem of a conqueror's legacy» Journal of the Royal Asiatic Society 8 (1): 21–41.  doi:10.1017/S1356186300016412. ISSN 1474-0591. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  17. ↑ a b Marozzi, Justin (2004). Tamerlane: Sword of Islam, conqueror of the world. HarperCollins. 91. or.
  18. ↑ Matthew White: Atrocitology: Humanity's 100 Deadliest Achievements, Canongate Books, 2011, ISBN 9780857861252, section "Timur"
  19. ↑ «The Rehabilitation of Tamerlane». Chicago Tribune. 17 de enero de 1999.
  20. ↑ (Ingelesez) Saunders, J. J.. (2001-03-29). The History of the Mongol Conquests. University of Pennsylvania Press ISBN 978-0-8122-1766-7. (Noiz kontsultatua: 2024-09-01).
  21. ↑ Barthold, V.V. (1962). Four studies on the History of Central Asia, vol. 1 (Second Printing, 1962 edición). Leiden, E.J.Brill. p. 61
  22. ↑ «Timur». Encyclopædia Britannica, Online Academic Edition. 2007.
  23. ↑ Beatrice F. Manz (2000). «Tīmūr Lang». Encyclopaedia of Islam 10 (2nd edición). Brill. Archivado desde el original el 7 de febrero de 2015. Consultado el 24 de abril de 2014
  24. ↑ Sánchez, Juan Pablo (2012). «Samarcanda. La legendaria capital del Imperio de Tamerlán». Historia National Geographic (Barcelona) (120): 68-75. ISSN 1696-7755
  25. ↑ (Ingelesez) Congress, United States. Congressional Record: Proceedings and Debates of the ... Congress. U.S. Government Printing Office (Noiz kontsultatua: 2024-09-02).
  26. ↑ (Ingelesez) Blanc, Pauline. (2009-10-02). Selfhood on the Early Modern English Stage. Cambridge Scholars Publishing ISBN 978-1-4438-1562-8. (Noiz kontsultatua: 2024-09-02).
  27. ↑ Manz 1989.
  28. ↑ Cfr. Ibn Khaldoun: Les prolégomènes(Muqaddimah), trad. de McG. de Slane, París: Imprimerie Impériale, 1863.
  29. ↑ Ezzeddine, Mohamed (5 de julio de 1995). «El Sueño de Tamerlán». Suplemento Panorama, El Correo. Consultado el 14 de mayo de 2011

Oharrak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Parentesi karratu arteko datak islamiar egutegiari dagozkie.

Bibliografia

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Iturriak

  • Manz, B.F.. (1989). The Rise and Rule of Tamerlane. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Grousset, R., The Empire of the Steppes - A History of Central Asia. New Brunswick: Rutgers University Press, 1970 (5.ª reimpr., 1997. Trad. de N. Walford del original francés ed. por Payot).
  • Marozzi, J. Tamerlane: sword of Islam, conqueror of the world, Cambridge (MA): Da Capo Press, 2006.
  • Adshead, S.A.M., Central Asia in World History, capítulo 5. Nueva York: St. Martin's Press, I993.
  • .

Bibliografia gehiago

  • Brion, M., Tamerlan, Paris: Albin Michel, 1999.
  • Kehren, L., Tamerlan - l'empire du Seigneur de Fer: Neuchâtel, La Baconnière, 1978.
  • González de Clavijo, R., Embajada a Tamorlán, edición, introducción y notas de Francisco López Estrada, Madrid: Castalia, 2005. ISBN 84-7039-831-8.
  • González de Clavijo, R., La route de Samarkand au temps de Tamerlan, Relato del viaje de la embajada de Castilla a la corte de Timur Beg (1403-1406) , traducida y comentada por Lucien Kehren. París: Imprimerie nationale, 2002.
  • Lamb, Harold, Tamerlán: El conquistador, México, D. F.: Ediciones Jasón, 1953. Título original de la obra en inglés: Tamerlán: The Earth Shaker. Traducción directa del inglés por Héctor Saldivar González. Impresora Galve.
Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Tamerlan Aldatu lotura Wikidatan
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Tamerlan&oldid=9901282"(e)tik eskuratuta