Gorri

**Gorria**
Kolore koordenatuak

Uhin-luzera		~625-740 nm
Maiztasuna		~480-405 THz
Hamaseitarra		#FF0000
RGB	(r, g, b)	(255, 0, 0)
CMYK^N	(c, m, y, k)	(0, 100, 100, 0)
HSV	(h, s, v)	(0º/360°, 100%, 100%)

Gorria giza begiak ikus dezakeen kolore espektroko lehen kolorea da, eta baita ostadarreko lehena ere. Argi bidez sortutako kolore sisteman (RGB) kolore primarioetako bat da eta RAL kolore sisteman gorriak 3001 eta 3099 artekoak dira. Batez besteko uhin-luzera 700 nm da eta maiztasun hori baino txikiagokoak infragorri izena hartzen dute eta ez dira ikusgai.

Gorria argiaren kolore primario gehigarritzat erabiltzen da, zian kolorearen osagarri RGB sisteman. Lehen, kolore primario kengarritzat jotzen zen eta horrela agertzen da batzuetan idazlan ez-zientifikoetan: lan horietan, berdea gorriaren gehigarritzat jotzen da, baina egun magenta hartzen da kolore primario kengarri hutsetik hurbilago (zian eta horiarekin batera) eta bera erabiltzen da inprimatzean.

Hizkuntza

“Gorri” hainbat esanahi eta esaera dituen euskal hitza da: zabalduena kolorea izendatzekoa da.

Etimologia

Adituen ustez,^[1]^[2] *gor erroa eta *-i partizipio-atzizkia bereizi behar dira hitzaren osaeran, inguruko erdaretako zenbait kolore-izenetan ere gertatzen den bezala (ikus gaztelaniazko morado edo frantsesezko rosée partizipioak). Ez da harritzekoa, kontuan hartuta adjektiboak sortzeko ohiko baliabidea dela partizipioena (ikus euskaran bertan hori eta zuri kolore-izenak).

Erroak lotura zuzena bide du egun ere erabiltzen den gor hitzarekin eta haren erreduplikazioa zatekeen gogor-ekin. Hala, eta hitz horren adiera guztiak kontuan hartuta, «gogor»-etik ustez gertu dagoen esanahi bat agian duela ondorioztatu dute hizkuntzalariek, eta handik, besteak beste, «(kolore) gogor, bizi» > «gorri» adiera. Gavelek tarteko «ihartua, lehorra» adiera proposatu zuen, eta hortik etor liteke «gauza ihartuen kolorea» > «gorria».

Gorri hitzaren esanahiak

Gorria, koloreaz aparte, hainbat esanahi dituen hitza da.^[3] Hona hemen haren esanahiak testuinguruaren arabera:^[4]

odol-kolore,
ezkertiar (politikan),
larri, estu (gorri ibili, gorriak ikusi, negu gorri, uda gorri),
biluzi, huts, soil (kale gorria),
arrain-sarda (arrain txikiekin erabiltzen da).

Kolorearen propietateak

Kolore psikologiko gisa: primarioa, beroa

Gorria lehen mailako lau kolore psikologikoetako bat da, horia, berdea eta urdinarekin batera. Gainera, kolore berotzat hartzen da, laranja eta horiarekin batera.^[5]

Kolore kengarri edo pigmentu kolore gisa: bigarren mailakoa

Kolorearen sintesi kengarriaren sisteman, koloreak pigmentuak edo tinduak (pinturak, koloratzaileak, tintak) nahastuz sortzen diren kolore primarioak ziana, magenta eta horia dira. Gorria, berdea eta urdina bigarren mailako koloreak dira sistema honetan, hau da, edozein motatako pigmentuekin lan egiten denean, bigarren mailako kolore bat lortzeko oinarrizko bi kolore nahastu behar dira (adibidez, gorria lortzeko, horia eta magenta nahastu behar dira).^[6]

Kuatrikromia bidezko inprimatze-prozedurak (adibidez, koloretako liburuak eta aldizkariak inprimatzeko erabiltzen dena) lehen mailako koloreak eta beltza erabiltzen ditu. Horregatik, kuatrikromian kolore bat zehazteko, bere konposaketan sartzen den lau kolore horietako bakoitzaren tinta-portzentajearen bidez egiten da. Gorria magenta eta horia nahastuz eratzen denez, kolore gorri biziz inprimatutako eremu bat C = 0 (% 0 zian), m = 100 (% 100 magenta), y = 100 (% 100 horia) eta k = 0 (% 0 beltza) edo CMYK izango da.

Osagarritasuna

Kromosintesi sistema honetan, gorriaren kolore osagarria ziana da.

Arte plastikoetako kolore kengarri gisa: primarioa

Denbora luzez, gorria lehen mailako kolore kengarritzat jo zen, izan ere, historian zehar gaiaren inguruko hainbat adituk kolore primarioen taldean sartu zuten. XII. mendean, adibidez, primario bezala gehien erabiltzen zen gorri mota gorrimina izan zen. Argiaren eta kolorearen inguruan Newtonek eginiko ikerketek hainbat teoria sorrarazi zituzten, baina, ez ziren guztiak zuzenak. XVIII. mendearen hasieran, pintura tratatu batzuek Newtonek sortutako kolorezko zirkulua margolaritzaren beharretara egokitu zuten, eta lehen hiru koloreak zirkulu newtoniarraren gorria, horia eta urdina ziren. Oinarrizko hiru kolore horiek gaur egun arte erabili izan dira.

Hainbat mendez pigmentuak garatuz eta koloreari buruzko ikerketak egin ondoren, egun, hiru kolore primario egokienak ziana, magenta eta horia direla uste da, baina artearen esparruan, arrazoi tekniko eta tradizionalengatik, oro har, "antzinako" primarioak erabiltzen jarraitzea nahiago da.^[7]

Osagarritasuna

Kromosintesi sistema honetan, gorriaren kolore osagarria berdea da.

Koloreak sortzea sistema gehigarriaren primarioetatik abiatuta. Gorria, berdea eta urdina nahastuz zian, magenta eta horia sekundarioak lortzen dira, eta beste kolore guztiak nahastuz.

Kolore gehigarri gisa: primarioa

Koloreak pigmentuen ordez kolore-argia nahastuz lortzen diren koloreen sintesi-sistema gehigarrian, gorria kolore primarioa da, berdea eta urdinarekin batera. Horrek esan nahi du kolore-argiarekin lan egiten denean, nahikoa dela hiru kolore horiek proportzio desberdinetan nahastea gainerako guztiak lortzeko. Tonalitate argiak eta ilunak sortzeko, argitasuna murriztu edo handitu egiten da.

Argi-koloreko sistema gehigarri hau monitoreek eta telebistek koloreak sortzeko erabiltzen dutena da. Sistema honetan, kolore bat bere osagai bakoitzerako zenbakizko balioekin deskribatzen da (gorria, berdea eta urdina), gorria "R" -rekin, berdea "G" -rekin eta urdina "B" -rekin adieraziz. RGB kolore ereduan, 0tik 255era bitarteko balioen eskala batean, gorri gehigarri hutsa R = 255 (gorriaren balio maximoa), G = 0 (berderik ez) eta B = 0 (urdinik ez) gisa adierazten da.

Gorri hau, ordenagailu pertsonalek, monokromia uztean, 1980ko hamarkadaren hasieran erreproduzitu ahal izan zuten lehen koloreetako bat izan zen.^[8]

Osagarritasuna

Kromosintesi sistema honetan, gorriaren kolore osagarria ziana da.

Gainontzeko kolore espektralen aldean, gorriaren espektroak uhin luzeren tarterik handiena du.

Espektro gorria

Gorri espektrala giza begiak hauteman dezakeen espektro elektromagnetikoaren argi gorriaren eremua da. Argi gorriaren uhin-luzera 645-700 nm ingurukoa da; gorria baino baxuagoak diren maiztasunak, eta, beraz, uhin-luzera luzeagoak dituztenak, infragorri deitzen dira eta ez dira ikusten. Kolore gorria giza begian dagoen argi frekuentzia baxuenari dagokio.^[9]

Espektro newtoniarrean eta ortzadarrean: lehen kolorea

Mendebaldean, ostadarraren kromatismoaren interpretazio tradizionalak zazpi kolore dituela dio. Azken batean, Newtonek argi ikusgarriaren espektroan banatu zituen zazpi koloreei dagozkienak dira. Testuinguru horretan, gorria espektro newtoniarreko zein ostadarreko lehen kolore ikusgarritzat hartzen da.^[10]

Uhin-luzera

Uhin luzeraren arabera, gorriari dagokion espektroa lau gunetan bana daiteke:

618 nm ingurutik 644 nm ingurura, laranja koloreko gorriz osatutako argi koloreko gradiente bat dago.
645 nm-tik 700 nm-ra, gorri bizi espektrala bereizten da.
700 nm-tik 780 nm-ra espektro ikusgarriaren muturreko guneetako bat dago, giza ikusmena gorria ikusteko gaitasuna pixkanaka galtzen ari da.
780 nm-tik 1050 nm-ra, giza ikusmenarentzat ikusgarria ez den espektro eremu bat da, baina, baldintza berezietan, bere kolore gorrixka ikus daiteke.

Gorri motak

Kolore gorriaren barietate ezberdinak daude tonu, kroma (saturazioa, intentsitatea edo koloreazioa ere deitua) edo arintasunaren (balioa, tonua edo distira) arabera^[11].^[12] Balio-aldaketei nabardurak ere esaten zaie, tonu gorria beltzarekin edo zuriarekin nahastutako beste barietate bat da.^[13]^[14] ^[15]

Izena	Hamaseitarra	RGB			HSV
Gorri	#FF0000	255	0	0	0°	100%	100%
Gorri estandarra	#E60026	230	0	38	350°	100%	90%
Okre gorria	#DC2339	220	35	57	353°	84%	86%
Gorrixka	#D22C21	210	44	33	4°	84%	82%
Bermiloi	#E62E00	230	46	0	12°	100%	90%
Bermiloi txinatarra	#B21A27	178	26	39	355°	85%	70%
Bermiloi holandarra	#E62E11	230	46	17	8°	93%	90%
Bordele	#6D071A	109	7	26	349°	94%	43%
Ardoa	#900020	144	0	32	346°	100%	56%
Karmina	#E51A4C	229	26	76	345°	89%	90%
Karmin estandarra	#D10047	209	0	71	340°	100%	82%
Karmin piktorikoa	#C30B4E	195	11	78	338°	94%	76%
Alizarina karmina	#A11C55	161	28	85	334°	83%	63%
Munsell gorria	#F2003C	242	0	60	345°	100%	95%
Korala	#E51D2E	229	29	46	355°	87%	90%
Eskarlata	#E30032	227	0	50	347°	100%	89%
Gobelino Eskarlata	#BD002F	189	0	47	345°	100%	74%
Mugurdi	#E61D52	230	29	82	344°	87%	90%
Granatea	#AA1C47	170	28	71	342°	84%	67%
Gorrimina	#AB2A3E	195	16	58	346°	92%	76%
Hematita gorria	#D4442F	212	68	47	8°	78%	83%
Gibela	#891E35	137	30	53	347°	78%	54%
Falun Gorria	#7C342B	124	52	43	7°	65%	49%
Gorri indiarra	#882D17	136	45	23	12°	83%	53%
Gorri persiarra	#CB1D11	203	29	17	4°	92%	80%
Gorri toskanarra	#79443B	121	68	59	9°	51%	47%
Gorri veneziarra	#6E433C	110	67	60	8°	45%	43%
Tomatea	#D5303E	213	48	62	355°	77%	84%
Gorri filipinarra	#C81023	200	16	35	354°	92%	78%
Angurri gorria	#C03E3E	192	62	62	0°	68%	75%

Gorria zientzian eta naturan

Ikusmena: gorria ikusten

Giza begiak gorri kolorea ari dela ikusten esaten da 625 eta 740 nanometro inguruko uhin luzera dituzten argi izpiak ikusten dituenean^[16]. Kolore espektroan gorria da uhin luzera handiena duena; hau da, giza begiak ikus dezakeen koloreen mugan dago. Gorria baino uhin luzera handiagoa duten eta espektroan ondoan dauden argi izpiei infragorriak deritze. Izpi hauek ikusezinak dira giza begientzat, baina bero gisa hauteman daitezke. Gorria kolore primarioa da RGB kolore ereduan.

Optikan, gorria argiak sortutako kolorea da. Ez ditu S eta M (Uhin luzera gutxiko eta ertaineko) zelula konoak pizten; baina, L (Uhin luzera handiko) erretina konoa desagertzen doan bulkada batekin pizten du.^[17] Primateek giza begiak identifikatu dezakeen kolore espektro oro ikus dezakete; baina beste motatako ugaztun batzuk, txakurrak adibidez, dikromazia dute, hau da, urdinak eta horiak ikus ditzakete baina gorriak eta berdeak gris ikusten dituzte. Zezenek adibidez, ezin dute zezenketariaren kapotearen kolorea ikusi, baina mugimendu bortitzek urduritu egiten dituzte.

Primateek gorria ikusteko gaitasuna daukate, alegia, teoria batzuen arabera fruta helduak eta fruta heldugabeak bereiztea du helburu. Gorria ikusteak aurpegi gorriak (gehienetan arriskutsuak) identifikatzeko gaitasuna ere eman du. Gainera, argi gorria gauean dugun ikusmena egokitzeko baliagarria da. Izan ere, erretinako makilak (argi gutxiko momentuetan ikusmena zaintzen duten zelulak) ez baitira argi gorriari sentikorrak^[18].

Argi gorria erabili daiteke ganbera ilun batean lan egiten denean, argi gorriak ez baitu film fotografiko eta paper berezi gehienak argitan jartzen. Hala ere, gaur egun ambar koloreko intentsitate baxuko argiak erabiltzen dira.^[19]

Kolorearen teoria

Kolorearen Teoria koloreen nahasketaren oinarrizko arau multzoa da eta koloreak sortzeko prozesua aztertzen du. Koloreekin lan egiten duten esparruetan erabiltzen da, adibidez margolaritzan, diseinu grafikoan, diseinu bisualean, argazkigintzan, inprentan eta telebistan. Argiarekin gorria, berdea eta urdina konbinatuz kolore zuria sortzen da; pigmentuekin, berriz, zian, magenta eta horia konbinatuz, kolore beltza sortzen da.^[20]

Koloreen nahasketa prozesua bi motatakoa izan daiteke: batetik, kolore primariotan oinarritutako kolore gehiketa egitea, argi bidez lortutako koloreen kasua, alegia; eta bestetik, bigarren mailako koloreen kenketan oinarritutako prozesua; adibidez, pigmentu bidez sortutako koloreen kasua.^[21] Koloreak sortzeko koloreen propietateak, sistemak eta espazioak kontuan izateko faktoreak dira.^[22]^[23]

Gorria zeruan: egunsentia eta ilunsentia

Egunaren azken eta lehenengo orduetan, zerua kolore gorri-hori-laranjaz tindatzen da. Zeruertzetik gertuago dauden uhinek, distantzia luzeagoa egiten dutelako, eta beraz, atmosferaren zati handiagoa gurutzatzen dute. Ondorioz, izpi horiek, partikula gehiagorekin egiten dute topo. Bi faktore hauek direla etangatik, uhin gorri zein horiak gehiago sakabanatzen dira zeruan zehar eta zerua gorri-hori-laranja ikusten dugu.

Egunean zehar uhin luzera laburragoa duten koloreak, (urdina eta morea), indar handiagoz sakabanatzen dira zerutik zehar (Rayleighen sakabanaketa), eta zerua urdin ikusten dugu. Egunsentian eta ilunabarrean, eguzkiaren argiak atmosferatik begietaraino egiten duten ibilbidea, luzeagoa da, eta osagai urdin eta berdeak ia erabat ezabatzen dira; beraz, uhin-luzera handiena duten uhinak, laranja eta gorriak, zerua estaltzen dute.^[24]

Hau dena hobeto ulertzeko, eguzki-argia ulertu behar dugu. Eguzkiaren argiari "argi zuria" deritzogu. Kolore hau, kolore multzo baten emaitza da, hau da, argi izpian dauden kolore sorta bateratzen direnean, argi zuria osatzen da. Kolore bakoitzak bere uhin-luzera eta frekuentzia-luzera dauka, uhin-luzera laburrena eta frekuentzia handiena bioletarena da eta uhin-luzera handiena eta frekuentzia txikiena duena aldiz, gorriarena.

Eguzki izpiek ur tantak pasatzean, adibidez, esfera txikiak osatzen direla ikusten dugu. Adibide honetan, ikus genezake izpi zuri hori sortzen dituzten kolore guztiak; kanpoko ertzean beti gorria den arku bat ikusten da, barrurantz, kolore guztiak dituen gama jarraitua aurkezten du, ordena honetan: agertuz; gorria, horia, berdea, urdina eta bioleta.^[25]

Ilunabarrean, Eguzkia zeruertzetik jaeisten ari denean, zeruan kolore odol-gorri hori aurkitu genezake, eguzkiak bidaltzen dituen argi-izpien, eta atmosferaren arteko interakzioeak, zeruan kolore hau ikustea eragiten duelako. Erreakzio hori, ordu-zehatz horretan gertatzen da, Eguzkiaren kokapenagaitik. Kasu honetan, ilunabarrean gertatzen dena hau da: Eguzkiaren kokapenagaitik, argi-izpi gorriak eta horiak egin behar duten ibilbidea luzeagoa da, eta izpien espektro gorri eta horiak (uhin-luzera handiena dutenak dira) gehiago sakabanatzen dira zerutik.^[26]

Eguzkia zerumugaren gainetik bat edo bi graduko angelu-distantziara dagoenean, ilunabarreko argiak zeruaren ertzera isurtzen du bere argitasuna. Pixkanaka-pixkanaka, distira horia argi gorri-laranja bihurtzen da, eta, azkenik, su koloreko argitasun distiratsua dago. Eguzkia zerumugaren azpitik bost gradu5° ingurura jaitsi denean, iristen da bere intentsitaterik handienera. Eguzkia jarri den tokiaren gainean, zeruertzetik, zerrenda gorri estu batek bananduta, zirkuluerdi bat ikusten da, kolorea aldatzen doana zaiona, purpura eta arrosaren artean. Momentu honi “sorginen ordua” deitzen zaio.

Egunean zehar zerua urdin ikusten dugu, eguzkialdean aldiz, kolore zuri eta gorri bat ikus genezake, horrela bakarrik heltzen direlako argi-izpiak gure begietara, ilunabarretan ordea, zerua kolore gorriz eta horiz betetzen da (uhin luzeko argi-izpiak atmosfera distantzia handiagoa gurutzatzean, gehiago sakabanatzen direlako), eta eguzkia desagerrarazten doala, zeruaren beste puntan, argi espektroaren kontrako kolorea ikusten da, morea eta urdina.

Aerosol-kopuru handia dagoenean (atmosfera-hautsa), egunsentiko eta ilunabarreko argia bereziki gorria da. Oro har, presio atmosferiko handiak daudenean gertatzen da (antizikloia), airean hauts-partikulen kontzentrazio handiagoa baitago presio handietan. Zerumuga zabala bada, itsasoan adibidez, egunsentia eta ilunabarrak argiagoak izaten dira.^[27]

Itsasaldi gorria

Itsasaldi gorria itsasoaren kostaldean edota estuarioetan jazotako mikroalgen (zehazki dinoflagelatuak) pilaketa da, itsasaldiekin batera mota ezberdinetako alga kopuru handiaren etorreraren ondorioz sortua (milimetro kubiko bakoitzek milaka eta miloika zelula). Itsasaldi gorria itsas ingurunean sortutako hainbat baldintzen ondorioz, tartean alga gorriak, ura gorritzen duen fenomenoa da, eta toxina kopuru handien pilatzea ere eragiten du.^[28]

"Itsaldi gorria", kasu batzuetan, algen ugaritze bat eragiten duelako deitzen da horrela, urak tonalitate gorrixka batez tindatzea lortzen duena, mikroorganismo hauetako batzuek dituzten pigmentuen ondorioz. Hala ere, gertaera hauei, alga loratze kaltegarriak (FANs) deitzen zaie, askotan, ez baitute koloraziorik uren aurrean. Uretako ingurunean sortzen diren ingurumen-faktoreen kopuru altu baten ondorioz, gertaera horiek askotan kaltegarriak izaten dira beste organismo batzuentzat, baita gizakiarentzat ere. Batzuetan, termino hau modu okerrean erabiltzen da mikroalgen edozein ugalketa masiborako.^[29]

Mikroorganismo planktoniko hauen kontzentrazio altuak, toxinak sortzen dituztenak, galera ekonomikoak eragiten ditu akuikulturarentzat. Izan ere, toxina horiek animalia-baliabideetan (adibidez, organismo iragazleetan) duten bioakumulazioa maila aski altuetara irits daiteke, gizakiek irensten dituztenean kaltegarriak izan baitaitezke, eta, horrela, arazo ekonomikoak, ekologikoak eta sozialak sortzen dira arrantza-eremuan.^[30]

Itsaldi gorriek ondorio garrantzitsuak dituzte itsas inguruneetan, askatzen dituzten toxinen kontzentrazio handia dela eta. Alga hauetan aurkitutako toxina talde garrantzitsuenak honako hauek dira: toxina amnesikoak, toxina paralizatzaileak eta toxina gastrikoak.^[31]

Itsaldi gorria fenomeno natural bat da, planktonaren zenbait osagairen kontzentrazioa handitzeagatik bereizten dena. Ingurumen-baldintza jakin batzuen pean, organismo fitoplanktonikoen gehikuntza gehiegizkoa gertatzen da (bereziki dinoflagelatuak), loraldia, alga-loratzeak edo "Bloom" bezala ezagutzen dena, uraren kolorazioan aldaketa handiak eraginez, eguzkiaren argia harrapatzen duten pigmentuak dituztelako. Pigmentu horiek kolore gorri, hori, berde, kafe edo konbinaziokoak izan daitezke, ohikoena kolore gorrixka delarik, hortik datorkio deitura.^[32]

Astronomia

Kolore gorria ez da bakarrik ikusgai Lurrean, baizik eta unibertso osoan zehar dagoen kolorea da.^[33] Hauek dira gizakiek unibertsoan zehar aurkitu dituzten elementu gorriak:

Marte

Marte, Eguzkitik hasita, laugarren planeta da Eguzki-sisteman. Erromatar mitologiako Marte gerra-jainkoaren izena jarri zitzaion, gaueko ortzian ageri duen gorritasuna zela eta. Horregatik, Planeta Gorria ere deitzen zaio. Itxura hori bere azaleko burdin oxido gorrixkak ematen dio, eta begi hutsez ikus daitezkeen gorputz astronomikoen artean bereizgarria egiten du.^[34]

Gorriranzko lerrakuntza

Astronomian, gorriranzko lerrakuntza objektu batek igorri edo islatzen duen erradiazio elektromagnetikoa (argi ikusgaia) espektru elektromagnetikoan gorrirantz alderatzen denean gertatzen da. Argi iturri bat ikuslearengandik aldentzen ari bada, orduan gorriranzko lerrakuntza gertatzen da. Aldiz, argi iturri hori ikuslearengana hurbiltzen ari bada, orduan, urdineranzko lerrakuntza da gertatzen ari dena. Honek uhin elektromagnetiko guztientzat balio du eta Doppler efektuak azaltzen du.^[35]

Jupiterren Orban Gorri Handia

Orban Gorri Handia Jupiter planetako ekaitzik handiena da, baita planetako atmosferaren xehetasunik ezagunena ere. Ekaitz handi baten erakoa, duela 350 urte ingurutik existituko litzatekeen zurrunbilo erraldoi bat da, bere inguruan, 700 kilometro orduko haizeak izateagatik bereizten dena. Bere tamaina, Lur planetaren diametroaren bi eta erdi halako sartzeko adinakoa da. Zurrunbiloak, erloju orratzen aurkako zentzuan biratzen du. Kolorez zein bizitasunez asko aldatzen da. Batzuetan, kolore gorri bizi eta nabarmengarri bat izaten du, eta, beste batzuetan, ia ikusezin bihurtzerainoko bezain zurbil bihurtzen da.^[36]

Jupiterren Orban Gorri Txikia

Orban Gorri Txikia 2006 urtean Jupiterren atmosferan Orban Gorri Handiaren ondoan agertu zen ekaitz erraldoi bat da. Orbanaren kolore gorrixkak planetaren barne atmosferako gasak atmosferan igotzen direnean eta eguzkiaren erradiazioaren efektuak jasaten dituztenean sortu daiteke. Infragorriekin neurtzerakoan, Jupiterren orban gorri handia zein txikia, hodei nagusien gainetik daudela ematen du.

Erraldoi gorriak

Erraldoi gorria, masa baxu edo ertaineko (8-9 eguzki masa baino gutxiagokoa) izar mota bat da. Sekuentzia nagusiaren etapan, fusio nuklear bidez hidrogenoa helio bihurtuz kontsumitu ondoren, bizirik gabeko heliozko nukleoaren inguruko oskol batean hidrogenoa erretzen hasten da. Honek, lehen eragin bezala, izarraren bolumena handitzea dakar, eta bere azaleraren hoztea; honen ondorioz, bere kolorea gorrixka bihurtzen da. ^[37]

Supererraldoi gorriak

Astronomian, supererraldoi gorri I. argitasun klaseko eta K edo M espektro motako izar supererraldoiei deitzen zaie. Euren bolumenari dagokionez, unibertsoan existitzen diren izarrik handienak dira (Eguzkia baino 200 eta 2.600 aldiz handiagoak), hala ere, ez dira masiboenak. Bere izenak adierazten duen bezala, euren azalera gorri kolorekoa eta pixka bat iluna da. Behin sekuentzia nagusiko fasean nukleoan hidrogenoa agortu ondoren, helioaren fusio fasean supererraldoi gorri bihurtzen dira. Izar hauek ez dira beroenak, aldiz, erlatiboki, hotzenen artean daude. Tamainan azkar txikitzen ari direnez, izarra baino askoz handiagoa den azal batez inguratuta daude. ^[38]Betelgeuseren azala, izarra baino 250 aldiz handiagoa da. Antares, Betelgeuse, VY Canis Majoris eta UY Scuti dira supererraldoi gorri ezagunenetakoak.^[39]

Nano gorriak

Hertzsprung-Russell diagramaren arabera, nano gorri bat sekuentzia nagusiko izar txiki eta (erlatiboki) hotz bat da, K berantiar edo M espektro motakoa. Mota honetakoak dira izar gehienak, euren masa eta diametroa gure eguzkiarenaren heren bat baino gutxiago dira (0,08 eguzki masatik behera izanez gero nano marroi deritzo), eta azaleko tenperatura 3.500 kelvin baino gutxiagokoa da. Barne tenperatura ere nahiko baxua da eta energia erritmo motelean sortzen da, hidrogenoa fusio nuklear bidez helio bihurtuz protoi-protoi katearen bidez. ^[40]Ondorioz, izar hauek argi gutxi igortzen dute, eta kasuren batzuetan eguzki argitasunaren 10.000rena baino ez da. Nano gorri handienak ere, gure eguzkiaren argitasunaren %10a baino ez du. Nahiz eta, galaxiako izar motarik arruntenak izan, bere argitasun baxuaren ondorioz, Lurretik bat bera ere ez da begi hutsez ikusten.^[41]

Pigmentu eta tinteak

Pigmentu (edo koloregai) bat kolorea aldatzen duen material bat da, xurgatzen duen argia uhinen arabera eskaintzen duena. Organikoa nahiz inorganikoa izan daiteke. Prozesu kimiko hau, fluoreszentzia, fosforeszentzia eta lumineszentziaren beste forma batzuen ezberdina da. Pigmentuek ez dute argirik isurtzen. Material askok uhin-luzera jakin batzuk xurgatzen dituzte. Nahiz eta ez egon oso zehaztua kolore emaileen eta pigmentuen arteko bereizketa, sintesi bidez lortzen diren pigmentu organikoei kolore emaile deitzen zaie. Bada biak bereizteko erabiltzen den bereizketa bat: zuntzei eta oihalei kolorea emateko erabiltzen diren gaiak kolore emaileak dira, eta pintura, plastikoetan eta zeramiketan erabiltzen direnak pigmentuak. Pigmentuak pintura, tinta, plastikoa, ehunak, kosmetikoak, elikagaiak eta beste produktu batzuk koloreztatzeko erabiltzen dira. Normalki kolorea emateko erabiltzen diren material hauek hauts gisa erabiltzen dira. Hauts hauek itsaskorra den material batekin batera ematen dira. Batzuk materialari sendotasun eta erresistentzia emateko ere erabiltzen dira. Zink oxidoa, adibidez, pigmentu zuria da, eta gurpil pneumatikoak gogortzeko erabiltzen da.

Laka gorria

Laka gorria, edo "Lac rojo" ere deitua, pigmentu gorri garrantzitsu bat izan zen arte errenazentista eta barrokoan. Zeharrargia zenez, laka gorriaren geruza finak sortu edota kolore ilun opakuago baten gainean esmaltatu ziren, bereziki, kolore sakonago edo kolore biziago bat sortzeko.^[42]

Bermiloia edo okre gorria ez bezala, (mineralez eginak), lakaz egindako pigmentu gorriak, tinta organikoak (intsektuz edo landarez eginak), eta klariona zuria nahastuz egiten dira. Laka gorria, ezkata intsektuek, bereziki Indiako Laccifer lakcak, gordetzen duten kolore gorri iluneko substantziarekin egin zen. Karmina lakua Erdialdeko eta Hegoaldeko Amerikako indipikondoaren kukurutxak zapalduz egina zegoen, Kermes lakua eskala ezberdineko intsektu batetik zetorren, (kermes vermilio), Mediterraneoaren inguruko haritzetan hazten zena. Beste lakau gorri batzuk, madrid arrosa eta txingar zuhaitzaren landareekin eginak izan ziren.^[43]

Aintzinako pigmentu gorriak XVI. mendeko veneziar margolarien paletaren zati garrantzitsu bat izan ziren, bereziki Tizianorena, baina garai guztietan erabili ziren. Laku gorriak tindu organikoz eginak zirenez, iheslariak izatera jotzen zuten, ezegonkor bihurtuz eta eguzkiaren argitan jartzen zirenean desagertuz.

Pigmentu gorriak

Hematita, edo burdin minerala, okre gorriaren kolore gorriaren iturria da.^[44]
Labar okre gorriak Frantziako Roselló ondoan. Okre gorria, hematitaz tindatutako buztinez osatua dago. Historiaurreko labar-pinturetan gizakiak erabilitako lehen pigmentua izan zen.
Mineral zinabriarra, merkurio minerala, bermiloi kolorearen iturria da. Erromatar garaian, zinabriar gehiena Espainiako Almadengo meategietatik zetorren, non meatzariak preso eta esklabo izaten ziren. Merkurioa oso toxikoa da, eta meategietan lan egitea heriotza zigorra zen meatzarientzat.
Pigmentu bermiloi, zinabrioz egina. Hau izan zen Ponpeiako horma-irudietan erabilitako pigmentua, Txinako laka Song dinastiatik koloreztatzeko.
Rubia tinctorumen sustraiek, edo landare eroenak, antzinatik XIX. mendera arte erabilitako tindu gorririk ohikoena sortu zuten.
Berun gorria, minio bezala ere ezaguna, antzinako greziarren garaitik erabili izan da. Kimikoki berun tetroxidoa bezala ezagutzen da. Erromatarrek berunezko pigmentu zuria txigortuz prestatu zuten. Erdi Aroan eskuizkribu argiztatuen tituluak eta dekorazioa egiteko erabiltzen zen.
Dragoi-odola erretxina gorri distiratsu bat da, hainbat landare-generotako espezieetatik lortzen dena: Kroton, Dracaena, Daemonorops, Calamus rotang eta Pterocarpus. Erretxina gorria, antzinaroan, medikuntza, intsentsu, tinte eta berniz bezala erabiltzen zen Italian biolinak egiteko.
Espainiar Mexikoko (ezkerrean) indipikondoaren kukurutx zapaldua izan zen errenazimenduko jantzietan erabilitako kolore gorrixka sakona egiteko.
Karmin-estraktua, intsektu kukurutxak eta haritz bizien izerdiaz elikatzen diren beste ezkata batzuk birrinduz egina. Kermes ere deitua, Erdi Arotik XIX. mendera arte erabili zen tindatze gorri bat egiteko. Orain jogurta eta beste elikagai batzuk koloratzeko erabiltzen da.
Albura-zuhaitza, Indian, Malaysian eta Sri Lankan jaioa, eta geroago Brasilwoodeko zuhaitz lotua (hemen erakusten dena), Hego Amerikako kostaldekoa, brasildar pigmentu gorri eta tindu ospetsu baten iturria izan ziren. Egur gorria hautsetan ehotu zen eta soluzio alkalino batekin nahastu zen. Brasilak bere izena eman zion Brasilgo nazioari.
Alizarina. Lehen tindu gorri sintetikoa izan zen, 1868an kimikari alemaniarrek sortua. Landarerik zoroenean bikoiztu zuen kolorantea, baina merkeagoa eta iraunkorragoa izan zen. Sartu ondoren, landarerik zoroenaren tindu naturalen ekoizpena ia amaitu egin zen.

Laserrak

Laser argi-izpi «koherenteak» (maiztasun bereko uhinak eta beti fase berekoak direnak) sortzen dituen argiaren anplifikazio-sistema da^[45]^[46]. Argi-izpi hauek material gogorrenak eta beroaren kontrako erresistentzia handiena dutenak desegin ditzakete. Laserraren abantaila nagusia da, beste argi igorpenen ondoan, zuzentasuna edo puntu jakin batera zuzentzeko duen gaitasuna, baita koherentzia edo fase berean irautea ere. Argi-izpien maiztasuna oso zehatza da, eta ondorioz barne-interferentziak saihesten dira, eta igorpen garbia lortzen da^[47].

Kolore espektroaren zona gorrian argia ematen dituzten laserrak 1960. urtetik, errubi laserra sortu zenetik, erabili dira. 1962an helio-neon laserra sortu zen. Bi laser mota hauek asko erabili dira hainbat esparrutan, hologrametan edo hezkuntzan adibidez. Helio-neon laser gorriak komertzialki erabili ziren LaserDisc irakurgailuak (DVDaren hurrengoak izango zirenak) produzitzeko.

Gaur egun, erraz eros daitezke inolako kaltea sortzeko gai diren laser erakusleak. Potentzia handiko bertsio eramangarria, oso erabilgarria da zenbait esparrutan. Duela gutxi 671nm-ko diodoa duten estatu solidoko laserrak (DPSS ingelesez) merkatuan sartu dira. Laser hauek partikula-irudi abiadura neurketan, Raman-en espektroskopioan eta holografian erabiltzen dira^[48].

Gorri kolorearen uhin luzera oso garrantzitsua izan da laser teknologian, hasieran, laserrak argi gorriarekin esperimentatzen hasi ziren (CD irakurgailuak adibidez) baina orain laser gorrien ordez laser urdinak erabiltzen dira, beharrezkoa den espazioa txikiagoa baita (Blu- Ray irakurgailuak adibidez).

Harri bitxiak

Harribitxien kolorea bakoitzak dituen mineralen araberakoa da, eta, aldi berean, mineralen kolorea haien konposizioaren osagai diren elementu kimikoekin lotuta dago. Mineral ilunetan burdina eta magnesioa ugariak dira, eta kolore argiko mineralak berriz, silizioa, oxigenoa, aluminioa, sodioa eta potasioa bezalako elementuekin lotuta daude. Kuartzoa harrietan oso ugaria den mineral bat da, silizioz eta oxigenoz osatuta dago batez ere; zuria edo gardena izaten da gutxi gorabehera puru dagoenean, baina kolore ugari hartzen ditu ezpurutasunak dituenean (burdinak kolore gorria, morea edo horia eman diezaioke). ^[49]^[50]

Arroken kolore gorri eta horiak burdin mineralen presentziarekin lotuta egon ohi dira (pirita, kalkopirita, hematiteak, etab.). Kromo elementuari esker mineralek kolore gorrixka edukitzen dute, eta hau, metal bezala erabiltzen da proportzio handi batean. Kromoa altzairu herdoilgaitzen osagai nagusia da. Kromoan oinarrituta sortu diren beste hainbat pigmentu daude, adibidez, pigmentu gorri ilun gisa erabili daitekeen kromo gorria. Kromo gorria, berun(II) hidroxiloa da azken finean, (PbCrO₄·Pb(OH)₂). Metalen formazio garrantzitsuenetan erabilia izan den beste pigmentu bat zink kromatoa izan zen, gaur egun zink fosfatoaz ordezkatua izan dena. Aurrez tratatutako aluminiozko hegazkinen hezurduretan azido fosforikoaren disoluzioa ez erabiltzeko, margo-urdin bat sortu zuten. ^[51]Margo hori, funtsean, zink tetroxikromatoa da, polibinil butiralezko disoluzio batean disolbatuta. Margo hori erabili ondoren, % 8a azido fosforikoa den disoluzio bat aplikatzen da. Margo horren osagai garrantzitsu bat azkar oxidatu daitekeen alkohol bat zela ondorioztatu zuten. 10-15 µm-ko geruza fin bat ipintzen zen, denborarekin horitik berde ilunera igarotzen zena. Mekanismo zuzenaren inguruko zalantzak daude oraindik. Kromo berdea, urdin prusiarra eta kromo horiaren arteko nahasketa bat da, kromo oxido berdea, kromo(III) oxidoa izanik.^[52]

XVIII. mendean, Mendebaldea kromo-mineralak pigmentu bezala izan zezakeen erabileran atentzioa jartzen hasi zen. 1761eko uztailaren 26an, Johann Gottlob Lehmannek, Ural mendietan dagoen Beryozovskoye meategietan laranja-gorri koloreko mineral bat aurkitu zuen, Siberiako berun gorria izena jarri ziona. Baina, gaizki identifikatu zuen mineral hau. Izan ere, selenioz eta burdinez osatuta zegoela bistaratu zuen, eta margoetan pigmentu gisa propietate oso erabilgarriak zituen gorri koloreko berun mineral bat aurkitu zuen. Pallasen aurkikuntzaren ondoren, Siberiako berun gorriaren erabilera pigmentu bezala eskualde guztian zehar zabaltzen hasi zen.^[53]

1794. urtean, Louis Nicolas Vauquelinek Krokoita mearen laginak jaso zituen. Krokoita azido klorhidrikoarekin nahastean, kromo trioxidoa (CrO₃) ekoitzi zuen. 1797an Vauquelinek ikatzezko labe batean kromo trioxidoa berotuz gero, kromo metalikoa isolatzea posible zela aurkitu zuen. Horren ondorioz, Vauquelin da kromoaren aurkitzailea. Vauquelin errubi eta esmeralda bezalako harribitxietan kromo aztarnak aurkitzeko gai izan zen.^[54]

Hauek dira harrabitxi gorri nagusiak:

Agata gorria

Kolore bakarreko agata gorria aurkitzea arraroa da, baina bandadun agata gorria, berriz, nahiko arrunta da. Agata gorri gehienek, gorriaz gain, beste kolore batzuk erakusten dituzte patroietan, hala nola, grisa, urdina, beltza eta zuria. Kolore bakarreko agata gorrizko harribitxi solidoak, askotan, tindatu egiten dira kornalina harria imitatzeko. Bandak dituen agata kuartzo kaltzedoniaren barietate bat da. ^[55]Oso harri baliotsua da, eskuragarria, iraunkorra eta moldakorra delako. Agata kolore eta patroi barietate zabal batean aurkitu daiteke, gorri tonu argi eta ilun, hori, laranja eta urdina barne. Kolore gorria lortzeko agata asko tindatzen diren arren, beste harribitxi mota askok ez bezala, tindatua izanak ez du bere balioan eragiten. Harribitxia tindatua izan den detektatzea oso zaila da.^[56]

Almandina granate gorria

Almandina granatea harribitxien granate familiakoa da.^[57] Granate taldeak harribitxi mota ugari biltzen ditu; silikato konplexuen familiakoak dira, konposizio kimiko ezberdinekin baina antzeko egitura kristalinoekin. Almandina granate guztien artean ohikoena da eta sarri granate gorri klasikoa bezala ezagutzen da. ^[58]Almandinazko granatea kolore gorri bikainarekin aurki daitekeen arren (gehienak marroi-gorri ilun, gorri laranjatu eta gorri purpurak), granate harribitxiak oso gutxitan aurkitzen dira forma garbian, eta normalean beste granate mota batzuen trazak edukitzen dituzte, esesartina edo grosularita kasu. Beste granate batzuk bezala, almandina oso ezaguna da bere gogortasun bikainagatik (7-7.5 Mohs eskalan) eta distira eder bat ematen duen errefrakzio indize altuagatik.^[59]

Andesine-labradorite gorria

Andesine-labradoritea nahiko harribitxi berria da eta askotan kolore gorri ikusgarriarekin aurkitzen da. Laranja edo berde eta hori trazak edukitzen ditu eta eguzki harriaren edo labradoritearen antzeko metalezko disdira bat du, hortik datorkio izena. Irisazioaren bidez, andesina-labradoritek, ikusmen-angeluaren arabera, hainbat kolore-gama erakuts ditzake. Harribitxia, lehen aldiz, 'Andesina' bezala saldua izan zen, Andeetako mendietan aurkitu zela uste zelako.^[60] Harribitxiaren benetako konposizio kimikoaren eta andesinaren jatorriaren aurkikuntza zirraragarria egin zenean 'andesine-labradorite' bezala berrizendatua izan zen. Izen komertziala oso onartua izan da, baina askotan "andesina" bezala ezagutzen da, beste izen batzuez gain "Labradorite gorria" eta "Kongoko eguzki harria" bezala.^[61]

Apatita gorria

Apatita harri bitxi interesgarri eta herrikoia da, oso desiratua bere kolore bizi ugariengatik, gorri dardaratia, urdin elektrikoa eta berdea barne. Apatita gorria kolore arraro eta ezezagunenetako bat da, alegia, errubiaren antzeko gorri distiratsua eduki dezake. Harrigarria bada ere, apatita gure hortz eta hezurren material berak osatzen du; kaltzio fosfatoak. Beste harribitxi mota askorekin alderatuta oso gogorra ez izan arren (5 Mohs eskalan) bere gogortasuna turkesa, lapislazuli eta opaloaren antzekoa da. Apatita normalean ez da tratatzen. Apatita harribitxi bakan batzuek “chatoyancy” katu begia erakuts dezakete. Apatitaren prezioak nahiko eskuragarriak dira orokorrean, baina, harribitxi garbi handiak garestiak izan daitezke, bereziki 5-10 kilate baino gehiago pisatzen duten kolore saturazio bikaineko piezak.^[62]

Bixbite gorria

Esmeralda berdea tradizionalki berilo familiako harririk ospetsuena den arren, berilo gorria da arraroena. Berilo gorria merkataritzan bixbite bezala ezagutzen da, baina, bere bitxitasuna dela eta, ez da oso ezaguna. Esmeralda "4 harribitxi nagusien" taldekoa den arren, berilo gorria munduko harribitxi mota arraroenetakotzat hartzen da, baita baliotsuenetakotzat ere. Bixbita aleak kilate bakoitzeko milaka eurotan saldtzen dira, baina oso gutxitan aurkitzen dira kilate bat baino gehiago pisatzen dutenak. Bixbiteak, nagusiki, Estatu Batuetatik ateratzen dira Utah-ko hego-mendebaldean dagoen “Harribitxi Meategien Lagunarte”-tik. Urtean 5.000 eta 7.000 kilate artean ekoizten dituzte eta berilo gorria "Esmeralda gorri" gisa merkaturatzen dute. Berilo gorri edo bixbite bezala merkaturatzen diren harribitxi batzuk pezzottaita dira, beste harribitxi gorri arraro bat, baina pezzottaita ez da bixbite gorri beriloa bezain baliotsua.^[63]

Kornalina gorria

Kornalina kaltzedonia marroi, gorri eta laranja koloreko kuartzo mota bat da. Harribitxirik zaharrenetako bat da eta antzinako Erroman sarri erabiltzen zen zigilu edo zigiluzko eraztunak egiteko. Kornalina naturala nahiko arraroa denez, merkatuan saltzen diren kornalina ugari benetan agata tindatuak dira. Kornalina gorrixkarik ilunena askotan 'sard' izenarekin merkaturatzen da. Uste zenez, Kornalina kornel gereziaren kolorearen omenez izendatua izan zen. Karnalina harribitxia idazkera erlijioso askotan aurkitu daiteke, judu, kristau eta islamiar idazkietan barne. Izan ere, harribitxi islamiar garrantzitsuenetako bat da, 'aqiq' edo 'aqueek' bezala ezagutzen dena. Esaten denez, Mahoma profetak harri abisiniar bat zeukan zilarrezko eraztun bat zeraman eskuineko eskuan, harri hori kornalina zela uste zen. Ali-k kornalina harribitxi bat erabili omen zuen etsaiengandik eta zorigaitzarengandik babesteko.^[64]

Zinabrio gorria

Zinabrio gorria ezaugarri gemologiko oso ezohikoak dituen mineral koloretsu bat da. Zinabrioa antzinatik ezaguna izan da eta antzinako erromatarrek pigmentu eta merkurio iturri bezala erabili zuten. Hego Amerikan eta Txinan ere apaingarri gisa erabiltzen zen. Hala ere, oso biguna denez (2-2,5 Mohs eskalan), ez da maiz bitxigintzarako erabiltzen, aldiz, bildumagileek erosten duten harria da. Izan ere, bere bitxitasun eta propietate ezohikoek harri bitxi eta mineral kolekzionistak erakartzen dituzte. Zinabrioak errefrakzio indize altua du eta oso trinkoa da. Grabitate-tasa espezifikoa 8.1ekoa da; zinabrioa baino dentsitate handiagoko mineral gutxi daude.^[65]

Koral gorria

Koral gorria bereziki ezaguna eta oso bilatua den harri preziatua da, bere kolore eta distira biziengatik. Harribitxi organikoen taldeko harria da, perla, anbar eta anmolita ere barne hartzen dituena, eta antzinatik apaingarri bezala erabilia izan da. Koral gorriko harribitxi gehienak corallium rubrum-en barietateak dira, kolore arrosa edo gorriko koral espezie oso bereziak. Corallium rubrum-a batzuetan "koral noble" gisa ezagutzen da eta bitxigintzan koralik desiragarrienetako bat da. “aingeru larruzko” koral ezaguna ere koral nobleen artean sartzen da, eta hau, arrosa edo izokin koloreko koral preziatuaren barietate bat. Korala osatzeko milioika urte behar direnez, koralezko harribitxiak bereziki arraroak eta baliotsuak dira. Gaur egun eskuragarri dauden koral gorri gehienak tindatutakoak edo imitaziozkoak dira. Koral gorria "Karbunkles" izenarekin ere aurki daiteke, adiskidetasunaren ikur ziren kaboxoi granate gorriei erreferentzia egiteko erabiltzen den hitz zaharkitu bat da. Koral gorria jyotish harri garrantzitsu bat ere bada, astrologia hinduan bereziki aipatua. Jyotish antzinako hindu eta asiar diziplina bat da, mineralogia, planeta zientzia eta gemologia uztartzen dituena.

Diamante gorria

Diamante gorriak munduko harribitxirik arraroenak eta baliotsuenak dira. Enkanteetan ale finenak kilate bakoitzeko milioi bat euro baino gehiagotan saltzen dira. Ezagutzen den diamante gorririk handiena Moussaieff diamantea da (5,11 kilate) eta Amerikako Institutu Gemologikoak (GIA) izendatu zuen. Diamante gorriaren kolore harrigarria ez dute ezpurutasunek eragiten, harribitxi gorri gehienetan gertatzen den bezala, baizik eta bere kolore bakarra kristalezko burdin sareen barruan sortutako akats mikroskopikoen emaitza zuzena da. Diamantearen ezaugarriak direla eta, diamante gorria egokia da bitxigintzako edozein diseinutarako. Material naturalik gogorrena den arren (10 Mohs eskalan), kontuz ibili behar da kolpe gogorrak saihesteko, kolpe bakar baten bidez erraz zatitu baidaiteke.^[66]

Su-opalo gorria

Su-opaloa Mexikoko opalo-barietate ezohiko bat da; hori argi, laranja distiratsu eta gorri kolorekoak izan daitezke. Beste opalo barietate arrunt eta preziatu batzuk bezala, su-opaloaren harribitxi kalitatea silizio dioxidoarekin hidratatua dago. Alegia, ura, su opaloaren konposizioaren %3 eta %10 artean dago eta kasu batzuetan % 21a. Ur asko duenez, harribitxi mota hauskorra da, baina kontu handiz erabiliz gero harribitxi harrigarriak egin daitezke. Kolore gorri bizia, gardentasun bikaina eta disdira bizia duten piezak oso baliotsuak izan daitezke eta kilate bakoitzeko ehunka euro eska ditzakete. ^[67]

Jaspe gorria

Kuartzoaren familia handiko beste harri ezagun bat jaspea da, bere izena grezieratik jasotzen du ("harri zikindua"). Jaspe harribitxiak patroi eta kolore ugaritan aurki daitezke, gorria, marroia, laranja, horia eta grisa barne. Kolore bakarreko jaspea nahiko arraroa da, harri bakoitzaren ehuneko hogeia beste materialek osatzen baitute. Honen ondorioz, jaspe harribitxi ia guztiak kolore askotakoak dira, marrak, orbanak edo sugar antzeko patroiak edukitzen dituzte. Jaspe harria, orokorrean, kaltzedonia barietatetzat hartzen da, baina, bere egitura granulatu bakarra dela-eta kuartzoen taldean sailkatu eta banandua izan da. ^[68]

Malaia granate gorria

Malaia granatea piropo eta esesartina nahasketa batez osatutako granate barietate hibridoa da. Hala ere, kolore ugari ditu: melokotoi arrosa argi eta iluna, hori-laranja eta gorri-laranjak. Malaia granatea granate familiako harri arraroenetako bat da. Malaia granatea Afrika ekialdean bakarrik aurki daiteke; Tanzania eta Kenyako Umba haranetan zehazki. Lehen aldiz aurkitu zenean, meatzariek granate esessartita edo rodolita mota bat zela pentsatu zuten. Bietako bat ere ez zenez, sarritan alde batera botatzen zen. Beranduago, "malaia" izena eman zitzaion, "prostituta" edo "outcast" hitzetik eratorritako hitza. Harribitxia aurkitu eta merkatuan sartu zenetik gaur egungo granaterik ezagunenetako bat bihurtu da, bitxigileek eta harribitxien bildumagile pribatuek asko bilatzen baitute.

Pezzottaita gorria

Pezzottaita harribitxien aurkikuntza berrienetako bat da, eta munduko harribitxirik arraroenetako bat ere bada, grandideriterekin batera. 2003 amaieran, Nazioarteko Mineralogia Elkarteak harribitxi mota ezberdin bat bezala ofizialki onartu zuen. Pezzottaita, benetan arraroa den arren, ez da bixbita bezain arraroa edo baliotsua, horregatik, berilo bixbita bezala merkaturatzen diren harri asko berez pezzottaita harribitxiak dira. Lehen aldiz aurkitu zenean bixbita zela pentsatu zen. Pezzottaita litiozko materiala da eta bixbita ez bezala (kristal trigonalekin eratzen dena), pezzottaita kristal hexagonalekin osatzen da. Pezzottaita, Federico Pezzotta italiar mineralogista gazteren omenez izendatua izan zen, gaur egun Milango Historia Naturaleko Museo Zibikoan mineralogia zaindaria dena.^[69]

Piropo granate gorria

Piropo granatea granate gorriaren barietaterik ospetsuena da. Kolore gorri ilun bereizgarri eta erakargarriak errubi kolorearen antza du. Baina, errubia ez bezala, piropo granatea oso garbia eta inklusiorik gabea da. Piropo granateak distira bizia du bere errefrakzio indize altuagatik. Granate harribitxi guztiak bezala, oso iraunkorra eta eguneroko bitxigintzan erabiltzeko bezain gogorra da (7tik 7.5era Mohs eskalan). Piropo harribitxi handiak prezio eskuragarrietan aurki daitezke. Antzinako garaietan, granateak gaua argitzen zuela eta izpiritu gaiztoak saihesten zituela uste zen.^[70]

Rodolita granate gorria

Rodolita granatea granate hibrido baliotsu bat da, piropo eta almandina nahasketa batez osatua. Granate rodolitak beste granate gorri barietate gehienak baino kolore argiagoa izateko joera du eta, horregatik, errubiarekin erraz nahas daiteke. Kolorerik ezagunena eta gutiziatuena bioleta eta gorriaren nahasketa da, merkataritzan “granate mugurdi” kolore bezala ezagutzen dena. Rodolita purpura-gorrixka da baliotsuena; ale garbi handiak zatituz gero kilate bakoitza ehunka eurotan saldu daiteke. Gaur egun eskuragarri dauden rodolita granate gehienak Tanzania edo Mozambiketik datoz, baina munduko beste toki batzuetan ere daude: Brasilen, Txinan eta Ipar Carolinan (Estatu Batuetan). Harribitxi granate guztiak bezala, rodolita granatea ez da tratatzen edo hobetzen.^[71]

Errubi gorria

Errubia gorri edo arrosa koloreko harribitxia da. Korindoi mineralaren (aluminio oxidoa) barietate bat da eta kromo elementuari esker dauka kolore gorrixka. Mohsen gogortasun sailkapenean 9.0ko balioa du. Harribitxi nagusien artean dago, amatista, zafiro, esmeralda eta diamantearekin batera.

Harribitxi garesti eta arraroenetako bat da, diamantea baino askoz arraroagoa, batez ere, gorri bizi eta garbia duten piezak. Errubi baten kalitatea bere koloreak, mozketak eta argitasunak baldintzatzen du, eta ezaugarri hauek, kilate pisuarekin batera, bere balio eta prezioari eragiten diote. Errubi baliotsuenak odol gorri deritzogun gorri tonu distiratsua daukatenak dira.

Gaur egun, mundu osoko herrialdeetatik ateratzen dira errubiak, besteak beste, Birmaniatik, Afrikatik, Mozambiketik, Madagaskarretik eta Groenlandiatik. Errubi gehienak tratu egiten dira kolorea eta argitasuna hobetzeko, baina tratatu gabeko errubiak ere aurki daitezke. Orratzen antzeko errutilo inklusiorik gabeko errubi batek harria tratatua izan dela adieraz dezake. Munduko errubi baliotsuena “Egunsenti Errubia” deitzen da.

Espesartine granate gorria

Espesartine granatea granateen familiako harria da. Granate espesartine kolorerik ezagunena gorri-laranja distiratsu bat da, merkataritzan askotan “laranja mandarina” bezala ezagutzen dena. Espesartine gorri-laranja distiratsua granaterik ezagunenetako bat bihurtzen ari da, bere gogortasunagatik (7.5 Mohs eskalan) eta bere distira nabarmenagatik (bere errefrakzio indize altuaren ondorioz). Inklusioak dira bitxi koloretsuak interesgarriak egiten dituenak. Duela gutxi Namibian aurkitu zuten arte espesartine granatea nahiko arraroa zen. Iraganean, granateak adiskidetasun-harribitxi gisa erabili izan dira eta askotan adiskidetasunaren erakusgarri gisa trukatzen dira, lagunak berriro elkartuko direla ziurtatzeko.^[72]

Espinela gorria

Espinela gorria harribitxi berezia da, eta turmalina eta granatearekin batera, bitxigintzako harribitxirik ezagunenetako bat bihurtu da. Mendeetan zehar, sarri nahastu izan zen errubi gorriarekin. Adibidez, 352,5 kilateko Timur Ruby ospetsua da, gaur egun Ingalaterrako Royal Crown Jewel Collection-en parte dena. Espinela gorri hau munduko errubirik handiena zela uste zen 1851 arte, baina azkenean Espinela bezala identifikatua izan zen. Nahiz eta espinela gorria errubia baino arraroagoa izan ez da hain baliotsua. Bere izenaren jatorria ere, spinel, anbiguoa da. Ez da ziurra grezierazko "txinparta" hitzetik eratortzen den, edo latinezko "arantza" hitzetik eratortzen den. Normalean gorritzat hartzen den arren, espinela beste kolore eder askotan aurki daiteke, arrosa, purpura, laranja eta urdina barne. “Mahenge espinela” bezala ezagutzen den arrosa laranja koloreko barietatea eta Birmaniako espinel-arrosa bizia harri preziatuen artean kolorerik ikusgarrienetakotzat hartzen dira.^[73]

Granate izar gorria

Granate izarra beste granate mota arraro eta ezohikoa bat da, Idaho-n (AEB) eta Indian bakarrik dagoena. Orokorrean, lau izpiko izar bat erakusten du, errutilozko inklusio lerrokatuen ondorioz, baina ale arraro batzuk 6 izarretako izarrak erakusteagatik ezagutzen dira. Harribitxien banatzaile askok, Idahoko granate izarrek, bakarrik 6 aldeko izarra erakuts dezaketela diote, baina hau egiaztatzea zaila da. Asterismoa (izar efektua) erakusten duten granate barietateak almandina eta granate piropo eta almandina nahasketen hibridoak dira. Granate izarreko harribitxiak, oro har, opakuak dira eta kolore marroi-gorri ilunekoak edo gorri-beltz kolorekoak izan daitezke. Baina, material onenek kolore gorri ikaragarria izan dezakete, granate piropo garden edo almandinazko ale fin batenak bezalakoa. Krisoberiloa eta beste izardun harribitxi batzuk ez bezala, granate izar gorrian chatoyancy efektua ikusteko argiztapen egokia behar da.

Errubi izar gorria

Errubi izarra errubi gorriaren chatoyancy barietate bat da. Sei aldeko izar baten formako asterismoa erakusten du harriaren azalean zehar, eta angelu ezberdinetatik mugitzen eta begiratzen denean distiratzen duela dirudi. Efektu optiko bitxi eta nabarmen honen arrazoia, errubiaren barruan angelu egokian orientatutako kristal errutilozko inklusioak dira. Munduan harribitxi mota gutxi batzuk baino ez daude fenomeno hau erakusten dutenak, zafiro izarra, granate izarra, ilargi-harri izarra eta kuartzozko harribitxi barietate batzuk, kuartzo limoia eta kuartzo arrosa kasu. Korindoiaren barietatea denez, beste korindoi harribitxi batzuk bezain gogorra eta iraunkorra da. Errubi izarra harri opakua denez (nahiz eta zenbait ale finagok zeharrargitasuna erakuts dezaketen), beti chatoyancy efektua maximizatzeko mozten da.^[74]

Eguzki-harri gorria

Eguzki-harria gema kalitateko feldespato plagioklasa bat da, eta hematitazko inklusioek sortzen duten distiragatik ospetsua da. Disdira gorria ohikoena da, distira hori, laranja eta urreztatuekin batera; distira urdin eta berdeko efektuak arraroenak dira. Izardun eguzki-harriak ezagunak dira, baina oso gutxitan aurkitzen dira. Eguzki harriaren zati nagusia, marroi-laranja-gorri kolorekoa da, bere izenak erakusten duen bezala. Eguzki harrizko deposituak Indian, Kanadan, Madagaskarren, Norvegian eta Errusian daude.

Topazio gorria edo topazio inperiala

Topazio gorria oso arraroa da, eta topazio barietate baliotsuenetakotzat hartzen da. Topazio laranja-arrosa eta gorriari, sarritan, "topazio preziatua" deitzen zaio. Topazio preziatu desiragarriena 'topazio inperial' izenarekin merkaturatzen da. Topazio inperialak kolore ezberdinak izan ditzake, kolore parametroak ez baitaude oso ondo definitutak. Iraganean, 'Inperial' izena laranja eta laranja-gorriko topazioentzat bakarrik erabiltzen zen, baina, gaur egun, topazio inperiala, topazio horia eta urre-koloreko laranja deskribatzeko ere erabil daiteke. Topazio garbia, berilo hutsa edo korindoia bezala, guztiz gardena eta koloregabea da. Topazio harribitxi batzuk arrosa-gorri kolorea edukitzeko tratatu daitezke, baina tratatu gabeko topazio arros-gorri naturala arraroa da, eta, horregatik, topazioaren kolore barietate bilatuenetako bat da. ^[75]

Turmalina gorri eta errubelita

Turmalina gorria, turmalinen artean, kolore bilatuenetako bat da. Turmalina kolore ugaritan aurki daiteke, koloregabetasunetik hasi eta beltzeraino. Turmalinazko harri gorriak, sarri, "errubelitazko turmalina" bezala merkaturatzen dira, bereziki kolore biziak dituzten piezak. Errubeliten turmalina gorri-gorritik gorri distiratsura alda daiteke, eta gorri-purpuratik gorrira. Arrosa koloreko turmalina gorri gehienak manganesoz koloreztatuak daude, beste batzuk litioz ere koloreztatuak egon daitezkeen arren. Arrosa-gorri koloreko turmalinazko kristal askok irradiazio prozesu natural baten bidez lortzen dute beren kolorea. Bi kolore eta kolore anitzeko turmalinak oso ezagunak dira, batez ere berdegunedun turmalina gorria. Hauek 'sandia turmalina' izenez merkaturatzen dira^[76]

Zirkoi gorria

Zirkoia ez da harri oso ezaguna, eta askotan zirkonia kubikoarekin nahasten da (diamante artifizialeko simulatzaile bat). Hala ere, zirkoia harribitxi naturala da eta gaur egungo harri garrantzitsuenetako bat da. Zirkoi gorriak zirkoi naturalen artean (berdearekin batera) kolorerik arraroenetako bat du, kolorerik gabeko harri zuriak baitira ohikoenak. Zirkoi urdina zirkoi kolore barietaterik ezagunena da, baina modu naturalean ekoizten ez den zirkoi kolore bakarra ere bada. Zirkoi gorri garbia nahiko arraroa da eta, gehienak, tonu arrosa dute. Zirkoia lurrean ezagutzen den mineralik antzinakoena da, ilargia bera baino zaharragoa dela deskubritu zen. Zirkoiak birrefringentzia gogorra erakusten du, eta harria mozterakoan bi aurpegiko itxura izan dezake. Birrefringentzia horren ondorioz, harria ardatz optikora behar bezala bideratu behar da. Zirkoia nahiko gogorra da (6.5-7.5 Mohs eskalan) eta iraunkorra, bitxigintzarako oso erabilia bihurtzen duena.

Landareak

Lore gorriak ospe eta onarpen handieneko loreen artean daude.

Maila sozial eta sinbolikoan, pasioarekin eta emozio indartsuekin lotzen dira, baita edertasun naturalarekin ere. Horregatik, lore gorri bat oparitzeko testuingururik onenak bikote-maitasunarekin, loturarekin, pasioarekin eta sedukzioarekin lotutakoak dira.

Zalantzarik gabe, lore gorriak dira ezagunenak, merkaturatuenak eta lore bat oparitu edo jaso nahi duten guztiek nahi dituztenak. Kolore horretako lore askoren edertasun natural eta distiratsuagatik gertatzen da hori:

Daliak

Erdialdeko Amerikan jaioak, Mexikon batez ere, Dalia bere edertasun apaingarriagatik nabarmentzen den lore bat da.

Lorearen landareak, kamote formako sustraiak ditu, jangarriak eta sendagarriak direnak. Lorea kapitulu formakoa da, erdiko diskoa gorri eta horia delarik. Gorri eskarlata koloreko petaloak ditu, lore bakoitzeko 500 baino gehiago izatera irits daitezkeenak, eta ilara sinple, bikoitz eta anitzetan taldekatzen direnak.

Tamainari dagokionez, daliek 5-30 zentimetroko diametroa izan dezakete. Bere hibridazioak, gaur egun, kolore guztietako daliak egotea ahalbidetu du, urdina eta berdea izan ezik, ohiko kolorea, gorria den arren.

Txileko jazminak

Txile, Mandevilla laxa edo Dipladeniako jazminaren loreak tubularrak dira eta bost petalo dituzte, kolore ezberdinekoak izan daitezkeenak, zuritik gorrira, arrosa tonu ezberdinetatik pasatuz. Oso usaintsuak dira eta uda hasieran loratzen dira. Bere balio estetikoak, bere zuhaixkaren igokari izaerarekin batera, loreak eta landare osoa hormak edo pergolak estaltzeko erabiltzea eragiten du.

Gerberak

Gaur egungo merkataritzarako garrantzitsuak diren lehen loreen artean dago. Gerberek kapitulu handia eta korola bilabiatuak dituzte ezaugarri, eta horiek, gorri tipikoaz gain, horia, zuria, laranja eta arrosa izan daitezke.

Landare apaingarrien genero bezala, gerbera, Hego Afrikan jaiotzen da, bere landaketa, Erdialdeko Asiara, Hego Amerikara eta Ozeaniara hedatzen den arren, non espezieak bertan sartu ziren.

Ezpeta-lore

Lore gorrien artean, ezpeta-lore edo gladiolak ere nabarmentzen dira, Iridazeoen familiakoak diren landareen loreak, euren ikusgarritasuna eta sigi-sagakoak izateagatik bereizten direnak.

Perigonioa sei tepalo hedatuk osatzen dute, subigualak eta erreboiloak, eta oinarrian elkartzen dira, espeziearen menpean nabaritasun handiagoa edo txikiagoa duen hodi bat sortuz. Era berean, gladiola-loreak landarearen hostoak baino luzeagoak diren galburu luzeetan jartzen dira.

Tulipak

Herbehereen eta Turkia eta Iran bezalako beste nazio batzuen ikurra, tulipak, ia beti, tente dauden lore aktinomorfoak dira, batzuetan, pendulu eran ematen diren arren.

Oinplanoko zurtoinen muturrean, batetik hirura bitarteko zenbaki batean jarrita daude, eta bere perigonioa kanpatua da. Tepalo askez, desberdinez eta gehienbat zabal eta inbrikatuez osatua dago.

Tulipak dira zuzeneko eguzkiari hobekien eusten dioten lore gorridun beste landare batzuk, dosi handiak behar baitituzte ondo garatzeko. Hauek, gaur egun, kolore eta konbinazio anitzetan existitzen dira, baina, hala ere, aipagarrienetako batzuk, lore gorridun tulipak dira.

Mitxoleta

Bere berezko edertasunagatik, mitxoleta, greziarrek, Afroditaren loretzat hartzen zuten, maitasunaren eta ederraren jainkosa.

Lore aktinomorfoak, pedunkulatuak eta terminalak dira, hau da, bakartiak loratzen diren zurtoinean, eta, gainera, kapulu esekiak dituzte.

Petalo iheskorrak eta noizbehinka inbrikatuak, amapolek, gorriaz gain, beste kolore batzuk izan ditzakete, eta euren laborantza, Europa, Asia eta Ipar Amerikara hedatzen da.

Mendiko krabelinak

Mendiko krabelinak gladiolo espezie bat dira, Afrika iparraldean, Europa hegoaldean eta Asia mendebaldean jatorria dutenak. Beraz, bere loreek gladioloen funtsezko ezaugarriak dituzte, nahiz eta generoan bere usain handiagatik nabarmentzen diren.

Orokorrean, lore hauek ikusgarriak direla esan daiteke, panikulaz edo tontor laxoz pedunkulatuak, eta gutxi gorabehera horzdunak egon daitezkeen ertzekin.^[77]

Anthurium edo Lore gorrien anturioko landarea

Anthurium, maitasunaren lorea ere deitua, Latinoamerikan jatorria duen landare tropikal bat da, bere izenak, izatez, espezie ugari hartzen dituelarik(Anthurium scherzerianum, Anthurium andreanum eta Anthurium crystallinum).Bere loreak haragitsuak dira eta kolore gorri distiratsukoak, bere berde hosto ilunekin kontrastea egiten dutenak. Zurtoinak 50 cm-ko altuera izan dezake, eta barnealdeko oinplano oso ezaguna da. Tenperatura egonkorra eta beroa behar du, inoiz ez da 15 °C eta 18 °C artean jaitsiko, eta zainketa egokiak eginez gero, lorea urte osoan mantenduko da. Eguzkiaren argi bizia zuzenean jasotzeaz saihestu behar da, eta substratuari eta hosto hezeei eustea gomendagarria da, haien gainean ura hautseztatuz, putzurik egin gabe.

Guzmania

Belardi iraunkor honek Amerikan ere du jatorria, Erdialdeko Amerikatik Peruraino. Gehienez 35 cm-ko altuera du eta hostoak arrosetan daude. Bere loreak, gorri bizi edo laranjazko brakea artean hazten dira, lorea bera edo gehiago bezain deigarriak direnak

Guzmania barnealdeko landare gisa erabiltzen da, klima oso leunetan bizi ez bada behintzat, eta kolore gorri bizia lortzeko argi asko behar duen landarea da. Hezetasun handia ere behar du, baina inoiz ez putzurik, eta ahula da izozteen aurrean.

Vriesea (lumak bezalako lore gorriak dituen landarea)

Vriesea, indiar luma ere deitua, infloreszentzia liraina sortzen duten barneko landare deigarrien genero bat da, hain zuzen ere, hegazti luma baten forma gogorarazten duena. Bere lorea, landarearen hostoak baino dezente gorago hazten da, honela, edozein lorategi edo espaziotan nabarmentzen delarik. Landare tropikala da, ez du 16 °C-tik beherako tenperaturarik onartzen, eta 20 °C inguruko klima egonkorrak behar ditu. Loratzeko eguzki-argi egokia ere behar du, eta, landare tropikal asko bezala, ur-lainoztatzeak behar ditu hezetasun-maila egokia mantentzeko.

Irasagar japoniarra

Chaenomeles japonica izen zientifikokotzat duena, zuhaixka hostogalkor hau 2 metroraino haz daiteke. Oso labore erraza da, ez da oso zorrotza, oso landatarra eta gogorra baita.

Irasagar japoniarra heskaiak osatzeko erabil daiteke, eta udaberrian, udazkenean eta neguan loratzen da, beraz, lorategi bat edertzeko gaitasuna duen landare bakan horietako bat da, garai hotz betean loreen kolore biziekin.

Berbena

Erdialdeko Amerikako eta hegoaldeko landare hau urte askoz bizi daiteke, baldin eta hotzetik salbu mantentzen bada. Bere sendabelar propietateengatik eta kolore biziko loreengatik ezaguna da, tonu ugaritan agertzen direnak, gorria euren artean.

Lore gorridun edo beste kolore batzuetako berbena barnealdeko nahiz kanpoko landarea da, bereziki klima epel edo tropikaletan, eta ez du zaintza handirik behar. Berbenak eguzkiarekiko esposizio neurritsua behar du, eta oso erraz ugaltzen da, bai hazien bidez, bai aldaxken bidez.

Kamelia (lore gorri handiak dituzten landareak) Landare mota honek lore gorri handi eta ikusgarriak sortzen ditu, beste kolore batzuetakoak ere badauden arren, eta oso ezagunak dira euren edertasun dotoreagatik.

Kameliak jatorriz Asiakoak dira, eta 10 metroraino irits daitezkeen zuhaitz eta zuhaixkak dira. Bere loreek kolore espektro zabal bat estaltzen dute, gorria euren artean. Barrualdean, berogailuetatik urrun dauden kokapen freskoak behar dituzte. Argi natural asko behar dute, eta ur epelez eta karerik gabe ureztatzea eskertzen dute. Iturriko ura erabili behar izanez gero, ozpin pixka bat gehitzea gomendatzen da.

Malba Zuria

Sasi hibiskoa ere deitua, zuhaixka hau oso erabilia da lorezaintzan, kanpoaldean markoak eta banaketak sortzeko. Jatorriz Hego Amerikakoa da, eta 3 metroraino iristen da. Lore gorriak edo zuriak sortzen ditu, irekitzen ez diren petaloekin, eta, horregatik, ingelesez hibisko loti deitzen zaio. Urtearen zati handi batean loratzen da, eta landatzean garrantzitsuena haizetik babestuta mantentzea da. Tenperatura baxuen aurrean erresistentzia handia du, ia 10 °C-ra arteko izozteak jasaten dituelarik.

Flamboyan (lore gorriko zuhaitza)

Delonix regia, Llamaren Zuhaitza bezala ere ezaguna, lorezaintzako zuhaitz tropikal ezagunenetako bat da. Bere arrakasta, bere lore gorri eta handi deigarrien ondorio da, horiek edo laranjak ematen dituen barietate bat ere badagoen arren. Udaberrian loratzen da, zuhaitza bost urte dituenetik aurrera, eta kontuz ibili behar da landatzeko kokapena aukeratzean, sustraiak oso inbaditzaileak baitira. Erabilgarria da landare apaingarri gisa eta lurzorua inguruan beste landarerik gabe mantentzen duelako. 8 metrorainoko garaiera du eta zuzeneko eguzki-eragina behar du.

Krabelin gorriak

Krabelinak mundu osoko lorerik ezagunenetakoak dira eta kolore askotakoak daude. Zuria, horia eta arrosa bezalako soilguneetatik hasi eta krabelin gorriak bezalako biziagoetaraino. Gainera, loreetan kolore bat baino gehiago duten krabelin espezie batzuk daude, Indietako krabelina kasu.

Hibiskoa edo arrosa txinatarra Hibiskoa, zuzeneko eguzkiarekiko erresistenteena den landareetako bat da, eta, beraz, beste landare askorekin batera aurkituko duzu, eguzkiarekiko erresistenteak diren loreak dituen lorategiko landareei buruzko Ekologia Berdearen bilduma honetan.

Hainbat herrialdetan izen ezberdinez ezaguna; arrosa txinatarra, marpazifiko, papo, hibisko, kardinal edo musu-lorea, lore handi, indartsu, gorri eta usaingabea da.

Labore eta hibridazio ugarien ondorioz, gama kromatiko zabal batean daude, lore gorriak, arrosak, zuri puruak, laranjak, horiak eta abar izan ditzake, eta guztiak dira handiak eta ikusgarriak. Nahiko handia egin daiteke eta eguzki asko behar du; beraz, kanpoan eguzki- eta itzal-eremu batean izatea gomendatzen da, eguzkiarekin kontaktuan egoteak gehiegi ez kaltetzeko.

Era berean, gaur egun arrosa txinatar bikoitzak ikus daitezke, hau da, loreak bere forma natural eta jatorrikoan duen petalo bikoitzarekin.

Arrosa gorriak

Arrosak lorerik ezagunenetakoak dira herrialde guztietan. Eta horien barruan oso ezagunak dira gorriz, zuriz eta arrosaz, nahiz eta horiz, laranjaz edo izokinez ere badiren, baita urdina eta berdea bezalako beste tonu artifizial batzuetan ere.

Pazko lorea edo poinsettia (hosto gorri eta berdeak dituen landarea)

Hau da Gabonetako protagonista nagusia. Oso ohikoa da poinsettia bat, Gabonetako landare bat edo Pazko lore bat oparitzea edo erostea garai honetan izateko, oso tonu berde eta gorri apaingarriak baititu. Bere loreak gorriak eta horiak dira erdian.

Jende askok ez dakiena da landare hau urte osoan egoera ezin hobean egon daitekeela eta ez dela Gabonetan edukitzeko bakarrik.

Ipomea Quamoclit edo cundeamor lore gorriekin

Cundeamor, Ipomea edo Ipomoea landare igokaria da. Hostoak berde biziak dira eta izar edo kanpai formako lore gorriak dituzte. Nahiz eta gorriak ohikoenak izan, badira kolore zurikoak ere, arrosa-kolorekoak eta purpurazkoak. Metro 1 eta 3 metro arteko altuera izatera irits daiteke, eta bere loreak handiak dira, 3 cm eta 4 cm arteko luzera eta 2 cm-ko diametroa izan dezaketelarik.^[78]

Hostoen kolorea

Udazkeneko hostoen gorria antozianina izeneko pigmentuek sortzen dute. Kolorazio hori defentsa-mekanismo baten ondorioa da, alegia, loreak eta frutak argi ultramoretik (UV) babesteko eta, propietate antioxidatzaileak dituenez, erradikal libreak ekoiztea saihesten du. ^[79]

Ez dira hostoetan agertzen hazkuntza denboraldi osoan zehar. Uda amaieran garatzen diren hostoaren zelulen izerdian eta landarearen barruan zein kanpoan gertatzen diren eragin askotako interakzio konplexuen emaitza da. Antozianinaren sorrera eguzki argiaren eraginez gertatzen den azukreen deskonposizioaren araberako prozesua da, hostoaren fosfato maila murriztu egiten baitu.

Udako hazkunde denboraldian, fosfatoa maila altuan egoten da eta hau oso garrantzitsua da klorofilak egiten duen azukreen deskonposizioan. Baina udazkenean, fosfatoa beste produktu kimiko eta mantenugai batzuekin batera, hostotik landarearen zurtoinera mugitzen da. Hori gertatzen denean, azukrea deskonposatzeko prozesua aldatu egiten da eta, ondorioz, antozianina-pigmentuak sortzen dira. Alegia, zuhaitz batzuetan, hostoen klorofila degradatzen denean, koloregabeak diren flabonolak (flabonoide mota bat) antozianina gorri bihurtzen dira. Oxigeno atomo baten galeran bakarrik datzan transformazio kimiko honek eragiten du udazkeneko zuhaitzen kolorea. ^[80]

Prozesu hau gertatzen denean, argia zenbat eta distiratsuagoa izan, orduan eta handiagoa izango da antozianinen ekoizpena eta kolore biziagoa izango du. Udazkeneko egunak argitsuak eta freskoak direnean, eta gauak hotzak (baina ez izoztuak) direnean, hostoen kolorazio distiratsuenak garatzen dira.

Eskualde epeletako zuhaitz-espezieen %10 inguruan antozianinak dituzte, nahiz eta eremu jakin batzuetan ugaria izan, Ingalaterra Berrian adibidez, zuhaitz-espezieen %70ek sor dezakete pigmentua. Udazkeneko basoetan, astigarretan, haritzetan, egur garratzean, tupeletan, gereziondoetan eta kakiondoetan agertzen dira. Pigmentu hauek, askotan, karotenoideen koloreekin konbinatzen dira, zur gogorreko espezie askoren laranja indartsu, gorri sutsuak eta brontze tipikoak sortzeko. Antozianinek hosto batzuen ertzak koloreztatzen dituzte udaberriaren hasieran kukuluetatik hazi ahala. Fruta arruntei ere kolorea ematen diete, hala nola ahabiei, sagar gorriei, gereziei, mugurdiei eta aranei.^[81]

Antozianinak hostoak babesten ditu senesentzia prozesuan eta mantenugaiak garraiatzeko eraginkortasuna areagotzen duela uste da. Izan ere, kolore aldaketa, zuhaitzek negua iritsi baino lehen hostoak eta lurra ahalik eta hoberen mantentzeko egiten da. Lurzoruaren kalitatea zenbat eta okerragoa izan, zuhaitz batek orduan eta ahalegin handiagoa egingo du hostoen mantenugaiak berreskuratzeko, eta gero eta gorriagoak izango dira. Ondorio horretara iritsi zen Emily Habinck, Ipar Carolinako Unibertsitatekoa. Altitude garaietan, lurrak mantenugai gutxiago ditu eta hostoak gorri distiratsuak bihurtzen dira. Lurra ontasunez betea dagoen altitude txikiko lautadan, berriz, udazkeneko hostoak horitu egiten dira. "Hitz gutxitan esanda: hosto bat zenbat eta gorriagoa izan, orduan eta elikagai gehiago birziklatuko du", azaltzen du Habinckek.^[82]

2001ean, William Hochek, orain Montanako Estatu Unibertsitatean lan egiten duenak, hostoetako pigmentuak eguzki-izpietatik babesten dituela esan zuen. Alegia, hostoak zuhaitzetan denbora gehiagoz mantentzen laguntzen ditu, horietatik elikagai gehiago bildu ahal izateko. Fotosintesia zailagoa bihurtzen da klorofila deskonposatzen den heinean, eta hostoak eguzkiaren kaltearekiko sentikorragoak bihurtzen dira. Hochek egindako ikerketan, antozianinak sortu ezin zituzten zuhaitzekin frogak egin zituen. Argi distiratsu eta tenperatura hotzaren eraginpean zeudenean, hostoak berdeak zeuden bitartean erori ziren. Zuhaitzak ez baitira negurako nitrogenoa biltzeko hain eraginkorrak.^[83]

Barazki eta fruituen kolorea

Barazkien koloreek informazio asko ematen dute haien onurei eta ezaugarriei buruz. Barazkiek eta frutek, fitokimikoak direla-eta jasotzen dute beren kolorea. Gorria, hain zuzen ere, likopeno izeneko lipodisolbagarria den karoteno mota bati esker da, eta hau, gaitasun antioxidatzaile handia duen pigmentu bat da. Barazki gorriak koipeekin batera jatea garrantzitsua da, horrela, gorputzak barazkiaren propietate eta onura guztiak errazago xurgatu ahal izango baititu.^[84]

Beste fruta eta barazki askok bezala, gorriek antioxidatzaile ugari dituzte. Izan ere, likopenoa dute, eta hau, antioxidatzaile boteretsuenetako bat da. Ikerketen arabera, elikagai hauek bularreko, prostatako, biriketako, urdaileko eta umetokiko lepoko minbizitik babesten laguntzen du. Fitokimiko honen beste ezaugarrietako bat, gaixotasun eta arazo kardiobaskularretatik babesteko duen gaitasuna da.^[85]

Barazki gorriak kontsumitzearen beste abantailetako bat, gure zelulak erradikal libreetatik babesten laguntzen dutela da, tabakoarenak barne. Gainera, zahartze goiztiarra atzeratu dezakete. Era berean, barazki eta fruta horiek duten likopenoak sistema immunologikoaren funtzionamendu egokia estimulatzen du. Elikagai hauek kontsumitzearen beste abantailetako bat zera da, DNAn izan daitezkeen kalteetatik prebenitzen gaituela. Era berean, barazki gorrien beste onuretako bat odoleko zirkulazioa hobetzea da.^[86]^[87]

Fitokimika gorriek, gainera, arazketa-efektua dute, eta horrek gorputzeko toxikoak desagerrarazten laguntzen du. Eguzkitik ere babesten eta aldartea hobetzen laguntzen dute. Beste onuretako bat da, gure tentsio arteriala erregulatzen laguntzen dutela eta hipertentsioa duten pertsonentzat onuragarria dela. Gainera, fruta eta barazki gorriak kontsumitzean, gernu-hodiko infekzio eta arazoei aurre egitea lortzen da. Beste abantailetako bat burdinaren xurgapena hobetzen dutela da, eta honek, anemiari aurre egiteko aproposa dela adierazten du. Halaber, asma kasu batzuek barazki eta fruta gorrien kontsumoa dela eta hobera egin dutela egiaztatu da.^[88]^[89]

Hauek dira barazki eta fritu gorrien adibide batzuk:

Tomatea

Tomatea barazki mota bat da, tomateraren fruitua. Munduko labore garrantzitsuen artean dugu tomatea. Kontsumoaren arabera, bi tomate mota bereiz daitezke: %75 kontsumo freskorako (entsaladarakoa) eta %25 industrian prozesatzeko (kontserbak egitekoa). Espainiarrek ekarri zuten Europara. Mexikotik Iberiar Penintsulara XVI. mendean iritsi zen. Europan Italian erabili zen lehenengo aldiz jangai gisa 1550.aren inguruan. Gatza, piper beltza eta olioz lagunduta jaten zen. XX. mendearen ia hasiera arte toki askotan pozoitsua zela kontsideratzen zen.

Bere konposaketaren %92 ura da eta proteinak %1 soilik. Energia-kopuru txikia du: 100 g-ko 17 kilokaloria. 100 gramo tomatetan, 17 miligramo C bitamina, 1,2 miligramo E bitamina, eta 1.715 mikrogramo karoteno biltzen dira. Likopenoa zelula karotinoide bat da, kolore gorria duen konposatu kimiko bat, karotenoaren antzekoa, tomatearen pigmentu edo klorofilaren barruan dago eta kolore berezia ematen dio. Likopenoa oxidazioaren kontrakoa da. Gorputzean erradikal askeek sortarazten dituzten estres oxidatzaileei aurre egiten die eta, bide batez, zelulak babesten ditu.^[90]

Piper gorria

Piperra (Capsicum generoa) landare angiospermo eta dikotiledoneoa da, sukaldaritzan aintzat hartua. Jatorria Amerikako lurralde tropikal eta subtropikala dute, eta solanazeoen familiako piperrak barne hartzen ditu: pipermina, piper gozoa eta abar. Lineok sailkatu zuen 1753an, eta latinezko capsŭla (kaxa, euskaraz) hitzetik datorkio izena, haziak kaxa antzeko zorro batean baitaude. Amerikan eta Asian ez bezala, Europako sukaldaritzan gehien erabiltzen den barietatea ez da mina izaten. Piper berdea (heldugabea) eta gorria edo horia (heldua) baliatzen dira gehien, bai eta birrindua ere, piperrautsa.^[91]

Erremolatxa gorria

Erremolatxa gorria (Beta vulgaris var. rubra) Amaranthaceae familiako landare belarkara da. Beta vulgaris espeziearen barietate bat da, azukre-erremolatxa, itsas zerba eta zerba bezala. Landare hau bi urterokoa da gehienetan, nahiz eta iraunkor gisa ere joka dezakeen. ^[92]1-2 metroko zurtoinak ditu, eta horien gainean 5-20 cm-ko bihotz-formako hostoak (barietate landuetan handiagoak izan ohi dira). Loreak buru trinkoak osatuz ekoizten ditu, eta txikiak dira, 3-5 mm-ko diametrodunak, berdeak edo tindu gorrikoak, bost petalodunak. Haizearen bidez polinizatzen dira. Fruituak hazi gogorren mordo gisa sortzen ditu.^[93]

Errefaua

Errefaua edo errefautxoa (Raphanus sativus) Brassicaceae familiako landare belarkara da. Ur asko duenez, errefaua kaloria gutxiko jakia da. Uraz gain, karbohidratoak eta zuntza dira bere osagai nagusiak. Bitaminei dagokienez, C bitamina eta folatoak dira aipagarrienak. Mineral ugarienak, aldiz, potasioa eta iodoa dira. Halaber, kaltzio eta fosforo nahiko du eta magnesioa, maila urriagoan.^[94]

Arabarba

Arabarba (Rheum rhabarbarum) poligonazeoen familiako landare belarkara eta bizikorra da, jatorriz asiarra dena. Bere sustrai eta errizomak medikuntzan libragarri modura erabili izan dira.

Britainia Handia eta Frantzian arabarba oso ezaguna da. Hostoen pezioloak baino ez dituzte erabiltzen. Hostoen linboek azido oxaliko gehiegi dute eta toxikoak dira. Arabarbaren pezioloekin marmelada eta pastelak egiten dira. Benetako fruitua ez izan arren, sukaldaritzan horrela erabiltzen dute.^[95]

Tipula gorria

Tipula edo kipula (latinetik: cepula "tipula txikia"), Allium cepa L., landare belarkara biurtekoa da, Alliaceae familiakoa (nahiz eta batzuetan Liliaceae familian sailkatu den). Bizi-zikloaren lehenengo urtean erraboila eratzen da eta bigarrenean loraketa gertatzen da. Tipularen erraboila landarearen hostoen oinalde lodituek eratzen dute, zeinean hosto bakoitzak geruza bat eratzen duen. Erraboiletik irteten dira hostoen luzapenak (filodioak), lurretik kanpo irteten direnak eta fotosintesia egiteaz arduratzen direnak.^[96]

Tipularen erraboila (berau ere "tipula" deitua) sukaldaritzan erabili da antzinatik. Asiaren ekialdean hasi zen hazten (Brontze Aroko Txinan aztarnak daude duela 7.000 urtekoak) eta Mediterraneo inguruan, antzinako egiptoarren artean erabiltzen zen. Tipula jaki preziatua zen antzinatean ez bakarrik zaporeagatik, baita irauteko duen gaitasunagatik ere.^[97]

Patata gorria

Patata edo lursagarra (Solanum tuberosum) barazki borobila da, azal marroixka eta mami horixka eta haritsua duena. Amerikatik ekarri zuten espainiarrek Europara.

Landarea urterokoa da, hosto-zatitua, lore zuri edo moreak ematen dituena. Landare horren lurpeko zurtoinetako sustrai mamitsua, barazki gisa erabiltzen dena, janari gisa oso erabilia da. Lurpeko zurtoinez gainera agerikoak ere izaten ditu patatak; mordoan hazten dira hauek eta 50 cm inguru luze egiten dira. Hostoak arrautza egiturakoak eta banakako gingilez osatuak ditu, kolorez berde ilunak; lorea, berriz, zuria edo morea izan dezake, eta zurtoinen puntetan kokatua. Biribila, mamitsua eta hazi askokoa izaten du fruitua, kolorez berde argia edo horixka.

Patatik glukosa atera daiteke, zelulosa ere bai. Zelulosarekin filmak ikusteko zeluloidea ere egiten da.^[98]

Angurria

Angurria edo sandia (Citrullus lanatus) Citrullus generoko eta KucKrbitazeo familiako landare-espezie bat da. Bere fruitua 25 cm-ko diametroa izan dezakeen esfera-elipsoide formakoa da. Azala, berde-zuri kolorekoa eta zurruna da; mamia, berriz, gorri edo hori kolorekoa eta bigunagoa da. Mamia jan daiteke eta zapore gozoa du. Normalean gordin kontsumitzen da. Angurriak urez, bitaminez eta mineralez hornituta dagoen jakia da. Hala ere, kaloria gutxiko elikagaia da.^[99]^[100]^[101]

Marrubia

Marrubiak zenbait landare-espezie herrestariak dira. Basokoak mailukiak ere deitzen dira euskaraz. Fragaria generokoak dira, lurrin hitzarekin erlazionatuta (fraga latinez), oso landuak bere fruitu jangarriarengatik. Barietate komerzializatuenak hibridoak dira. Ohikoena Fragaria x ananassa edo baratze marrubia da bere fruituaren handitasunaren ondorioz.

Fruitutik jaten dena eterio bat da, gorri kolorezkoa, gozoa eta lurrintsua. Lore-zoruaren lodiunea da eta bere funtzioa dela landarearen egiazko fruituak hartzea. Eterio bakoitzean, 150 eta 200 hazi daude hartuta.^[102]

Mugurdia

Mugurdia edo masusta-gorria (Rubus idaeus) rubus generoaren espeziea da, Europan eta iparraldeko Asian jatorria duena. Mugurdia oso erraza da landatzen eta oso erraz hedatzen da. Fruituaren zaporea, garratza eta gozoa da, burdin asko du baita C bitamina ere. Ikerketa batzuek diotenez oso onuragarria da minbiziaren kimioprebentziorako. Munduan, mugurdien %90aren produkzioa zukuak eta marmeladak egiteko erabiltzen da, berehala usteltzen direlako.^[103]

Mingranondoa

Mingranondoa (Punica granatum) Lythraceae familiako fruitu arbola hosto-erorkorra da. Zurtoin bihurritua eta arantzatsua dauka, azal leuna, adaburu globularra eta lore gorriak. Haren fruitua mingrana, granada edo alesagarra da. Goiztiarrak dira eta bakarka edo binaka hazten dira.^[104]

Sagar gorria

Sagarra munduko frutarik landatuenetarikoa da. Malus generokoa eta Rosaceae familiakoa da. Sagarrondoa da fruitu hau ematen duen zuhaitza. 7.500 sagar-mota baino gehiago daude munduan. Espezie gehienak klima epel eta azpitropikaletan landatu behar dira, eta ezin dira egokitu klima tropikaletarako, hazteko hotza behar baitute sagarrondoek.

Sagarra elikagai garrantzitsu bat izan da klima hotzetan batez ere, eta ziur aski munduko fruta-arbolarik zaharrenetarikoa da. Sagarra, zitrikoekin bat, denbora luzez mantendu daitekeen fruitu bat da. Orain gutxi arte, Asian, Europan eta Estatu Batuetan, sagarra udazken amaiera partean biltzen zen eta negu osoa gordetzen zen ganbara eta bestelako biltegitan, negu hotzean jakiak edukitzeko. Gaur egun, horrelako ohiturak aldatzen doaz, eta uneoro topa ditzakegu sagarrak, mota eta jatorri guztietakoak.^[105]

Mahats gorria

Mahatsa (beharbada aitzineuskaraz *banats) sasoika hazten diren fruituak dira, gordinik jan daitezkeenak edota prozesaturik. Mahatsondoak dira mahatsak ematen dituzten landareak, eta mahastiak mahatsondoen multzo handiak. Prozesaturik, mahatsa zukuak, ozpina, muztioa edota ardoa egiteko erabiltzen du gizakiak.

A, B eta C bitaminez aberatsa, mahatsak oligoelementu ugari ditu, organismoak asimilatu ahal izateko oreka egokian. Mahats hazi bakoitza argizariz estalia dago, legamiaz aberatsa. Energetikoa, mineralizatzailea, detoxikatzailea, freskagarria eta libragarria, mahatsak oroimenean eragina du eta zelulen berriztapenean, eta zainen babesean ere. Mahatsa jatea ona da arazo hepatikoak, nerbiosoak edo digestiboak dutenentzat.^[106]

Gerezia

Gerezia gereziondoak ematen duen fruitu txiki mardul eta hezurduna da, gehienetan azal gorri iluna duena. Ehunka gerezi-mota daude. Ekoizleek, beren zaporearen arabera, gozoetan (Prunus avium) eta garratzetan (Prunus cerasus edo ginga) sailkatzen dituzte. Baina badaude gozo eta garratzen arteko mota hibridoak ere, freskorik nahiz jakietan prestauta milaka modutara jan daitezkeenak.^[107]

K.a. I. mendera arte. C, gereziaren laborantza Itsaso Beltzaren eta Kaspiar itsasoaren arteko eremura mugatzen zen. Erromatarrek k.a. 67an Kerasous (egungo Sinope) greziar kolonia konkistatu ondoren, Luzio Lizinio Lukulo jeneralak, 74 ale eraman zituen Erromara eta bertan bere hedapena hasi zen, giza migrazioek eramanda.^[108]

Elikagaien koloratzailea

Elikagaien kolorazioa, edo kolore-gehigarria, elikagaiei edo edariei gehitzen zaienean kolorea ematen duen edozein tindu, pigmentu edo substantzia da. Likidoak, hautsak, gelak eta pastak dira. Elikagaien kolorazioa elikagaien ekoizpen komertzialean zein sukaldaritza nazionalean erabiltzen da. Elikagai-koloratzaileak elikagaigintzakoak ez diren hainbat aplikaziotan ere erabiltzen dira, hala nola kosmetikoetan, farmazia-produktuetan, etxeko artisautza-proiektuetan eta gailu medikoetan.

Gaur egun, elikagai sintetikoen koloratzailerik ohikoena Allura Red AC da, hainbat izenetatik doan tindu gorri azoque bat, besteak beste, Allura Red, Food Red 17, C.I. 16035, FD & C Red 40, jatorrian harrikatz-mundrunetik fabrikatua izan zen, baina orain petrolioz egina dago nagusiki. ^[109]

Europan, Allura Red AC ez da gomendagarria haurrek kontsumitzeko. Danimarka, Belgika, Frantzia eta Suitzan debekatua dago, eta Suedian ere debekatua izan zen herrialdea 1994an Europar Batasunera batu zen arte. Europar Batasunak Allura Red AC onartzen du elikagai-koloratzaile gisa, baina Europar Batasuneko herrialdeetako tokiko legeak mantentzen dira, elikagai-koloratzaileak debekatzen dituztenak. ^[110]

Estatu Batuetan, Allura Red AC Food and Drug Administration (FDA) delakoak onartzen du, kosmetiko, sendagai eta elikagaietan erabiltzeko. Tatuaje tinta batzuetan erabiltzen da eta produktu askotan erabiltzen da, hala nola freskagarrietan, haurrentzako botiketan eta kotoizko gozokietan. 2010eko ekainaren 30ean, Interes Publikoko Zientziaren Zentroak (CSPI) FDAk Red 40 debekatzea eskatu zuen.^[111] ^[110]

Benjamin Feingold Kaliforniako alergologo pediatrikoak proposatu zuen 1973an janarien kolorazio artifizialak haurrengan arreta-defizitaren eta hiperaktibitatearen nahasmendua eragiten duela, eta uste publiko hau asko zabaldu da; hala ere, ez dago elikagaien kolorazioak haurrengan hiperaktibitatea eragiten duela dioen baieztapen orokorrik. Hainbat elikagai-koloratzaile genetikoki aurrez prestatuta dauden koloreen eragile izan daitezke, baina ebidentzia ahula da. Koloratzaile sintetikoekin lotuta osasunerako egon daitezkeen arriskuei buruzko kezka publikoak direla eta, enpresa askok pigmentu naturalen erabilera aldatu dute, hala nola karminarena, indipikondoaren kukurutx zanpatuarekin egin baitute. Intsektu hau, jatorriz Mexiko eta Erdialdeko Amerikakoa, Europako Errenazimentuko eskarlata distiratsuak egiteko erabili zen.^[112]

Animalien kolorea

Gorria kolore indartsu eta deigarria da, eta esanahi ugari ditu, naturako leku ezberdinetan, animaliak barne, egonda:

Lirioaren hostoaren kakalardoa Oso intsektu berezia da, ur gainean hondoratu gabe ibiltzeko gaitasuna baitu, abiadura handian egiten baitu. Liliaren hostoaren kakalardoa ere igokari bikaina da, horrela hostoak jan eta arrautzak bertan jartzeko.

Liliaren hostoaren kakalardoak kolore gorri biziko oskola eta antena luzeak ditu, nahiz eta guztira zentimetro bat baino ez duen neurtzen. Landareei egiten dien kalteagatik izurritetzat hartzen den intsektu hau klima mota ezberdinetan bizi da eta bere biktima gogokoenak lirioak dira.

Eos bornea

Txori eder bat, kolore gorri biziko lumengatik nabarmentzen dena. Eos bornea edo Lori gorria 30 eta 37 zentimetro bitartekoa da eta Indonesiako uharteetako gunerik hezeenetan bizi da.

Loroen familiako txori horietako bakoitzak ezaugarri bereziak ditu, hala nola gorriarekin eta moko laranja batekin kontrastea egiten duten luma urdinak. Lori gorriak loreen polenaz eta nektarrez elikatzen dira, eta, euren edertasunagatik, harrapatuak izaten dira, ondoren, kaioletan, maskotak bezala bizitzeko.

Tximino ulukari gorria

Tximino eder hauek, ilaje gorri kobrezkoak dituztenak, Hego Amerikako baso tropikaletan bizi dira. Tximino ulukari gorria oso arin mugitzen da janaria aurkitzen duten zuhaitzen artean.

Tximino ulukari gorriak bere izena bere txistuei zor die, hain indartsuak baitira 5 kilometro baino gehiagora entzun daitezkeela, 50 zentimetroko altuera baino gehiago ez duten animalientzat nahikoa.

Igela tomatea

Oso igel txikia da, 6 zentimetro baino gehiagokoa, eta bere izena ematen dion landarearen antzeko kolore gorria du, bere begi handiak batuz.

Igel tomatea Madagaskarreko oihan hezeetan bizi da, eta bere gorputz osoa ez da gorria, bere sabelaldeak tonu zurbilagoa baitu. Urlehortar horiek ez dira batere kaltegarriak; izan ere, erasoz gero, haien azalak pozoi toxikoa askatzen du, eta hobe da haiekin ez sartzea.

Ekialdeko uhandrea

Estatu Batuetan eta Kanadako hegoaldean aurkitu ohi den salamandra mota bat. Ekialdeko uhandrea, kolore ezberdinetakoa izan daiteke, gorri laranja bat barne, eta, gainera, ilargi txiki batzuek, bere gorputza apaintzen dute, 10 zentimetroko luzerarekin. Ekialdeko uhandrea landaretza ugari duten ibai eta hezeguneetan bizi da, eta bere dieta zizare txiki, intsektu, larba eta arrain ñimiñoek osatzen dute. Bere itxura bereziagatik, maskota bezala ezaguna da.

Beta arraina

Ur gezatako arrain bat, Mekong ibaiaren arroan bizi dena, Asiako hego-ekialdean. Beta arraina oso argia delako eta kolore itxuragatik nabarmentzen da, tonu ezberdinetan dauden barietateak baitaude, gorri bizia barne.

Arrain horiek 6,5 zentimetro inguru neurtzen dituzte, eta planktonaz nahiz intsektu desberdinetako arrautzez elikatzen dira, ez baitaude sakonera txikiko eta mugimendu gutxiko uretan.

Hegagorri

Hegagorri edo Kardinal gorria, iparraldeko kardinala bezala ere ezaguna, erdialdeko eta Ipar Amerikako hainbat eremutan bizi den txoria da. Izenak dioen bezala, lumak kolore gorri ederrekoak dira eta tonu bereko gandor bat ere badute.

Kardinal gorriek 20 eta 23 zentimetro artean neurtzen dute eta haziak eta aleak jaten dituzte. Hegazti hauek bikoteak osatzen dituzte eta bitik mugitzen dira, arrak aktiboki parte hartzen du habia eta arrautzen zaintzan, emeari janaria emateaz gain.^[113]

Oophaga granulifera izeneko igel honen kolore gorriak, toxikoa dela adierazten die harrapakarie.

Aposematismoa

Aposematismoa fenomeno bat da, zenbait organismok zentzumenei ezaugarri deigarriak ematean datzana, euren harrapariak urruntzera bideratuak. Oso ohikoa da naturan. Hitzak bi greziar erro ditu: APO, "Urrun" edo "aparte" esan nahi duena, eta sema, "Seinale", ohartarazpen seinaleen erabilera bezala itzul daitekeena. Aposematismoa, zentzu batean, kripsi edo kamuflajearen antitesia da, eta erakarpenaren ezberdina da, aurrekoa bezain ohikoa den fenomenoa. Animalien artean ohikoa da aposematismoa defentsa-bitarteko indartsuak dituzten espezieetan, hala nola eztenak, letagin pozoitsuak edo zapore desatsegina dutenetan.

Naturan, kolore gorria oso garrantzitsua da animalien ohartarazpen kolorazioan, aposematikoa ere deitua. Zenbait espeziek kolore hau, oro har, beltzarekin edo beste kolore kontrastatzaile batzuekin konbinatuta erabiltzen dute harrapariei euren toxikotasuna edo zapore txarra adierazteko.

Ile kolorea

Sakontzeko, irakurri: «Ilegorri»

Ilegorria ile kolore laranja edo gorrixka duen pertsona da. Ile gorria ezaugarri genetiko errezesibo bat da, 16. kromosoman melanokortina 1 errezeptorean (MC1R) gertatzen diren gene mutazio batzuk eragiten dituena. Ezaugarri errezesiboa da, bi gurasoengandik jaso behar da ilea gorri bihur dadin. Ondorioz, ile gorri mutazioa duten pertsonak gehiago dira benetan ile gorria dutenak baino. ^[114]

Feomelano pigmentu gorrixkaren maila altuak eta eumelanina pigmentatuaren maila nahiko baxuak ditu ezaugarri, eta azal zuri argiarekin, begi kolore argiekin eta gorputzeko zein aurpegiko oreztekin lotzen da. Ile gorrixka duten pertsonek melanomak eta azaleko minbizia pairatzeko arrisku handiagoa dute, Eguzkiaren esposizio oldarkorraren ondorioz, baina probabilitate gutxiago prostatako minbizia garatzeko. Gizonen kasuan, osteoporosia eta hezurren artrosia izateko edo D bitaminaren ekoizpen handiagoaren ondorioz bihotzeko gaixotasun jakin batzuk izateko.^[115]

Ile gorria, munduko toki askotan agertzen den ezaugarri fisiko bat da. Giza populazioaren ehuneko batean edo bitan ikus dezakegu, eta maiztasun handiagoarekin (ehuneko bitik seira) Europako iparraldeko edo ipar-mendebaldeko jatorria duten pertsonen artean.^[116]^[117]

Ile gorriarekiko erreakzio kulturalak mespretxutik mirespenera aldatu dira urteetan zehar. Ile gorria, itxuraz, sorginkeria ikur bat zen Europa kristauan, eta, askotan, erru markatzaile bezala ikusten zela esaten da, sorgin bilatzaileen begietan. Hau zein neurritaraino den egiazkoa, ziur asko inoiz ez dugu jakingo, baina bai ile gorria benetan fidagaitza ez zela eta susmoak piztu zituen zerbait zela. Antzinako Egipton ere, ile gorria Set jainkoarekin lotzen zela esaten da, eta, ondorioz, gorri koloreko pertsonak, sarri, umiliatuak izaten ziren, baita sakrifikatuak ere.^[118]^[119]

Historian zehar, Sandro Botticelli eta Dante Gabriel Rossetti bezalako artistek ile gorriaren sinbolismo indartsua irudikatu dute margolanetan. Askotan promiskuitatea, sentsualitatea, baldartasuna eta abar iradokitzeko eta beste batzuetan aingerutar idealizazioa. Adibidez, Maria Magdalenaren irudikapenek, bekatua, bertutea, lizunkeria eta kastitatea irudikatzen dute aldi berean, nolabaiteko tentsio estetiko eta kulturala eragiten dute. Zentzu askotan, tentsio honek gizartean ile gorriaren estigmatizazio polarizatua islatu du. Angelikoa edo deabruzkoa, beste mundu batekoa edo sakonki probintziala, ile gorriak bi muturrak irudikatzen ditu.^[120] ^[121]

Odola

Odola (latinetik: sanguis) ehun konektibo likido bat da, ornodun guztietako ilaretan, zainetan eta arterietan zirkulatzen duena. Bere kolore gorri bereizgarria globulu gorrietan dagoen pigmentu hemoglobinikoaren presentziagatik da.^[122]

Ehun konjuntibo espezializatu mota bat da, matrize koloidal likidoa eta osaera konplexua dituena. Fase solido bat du (elementu formeak), eritrozitoak (edo globulu gorriak), leukozitoak (edo globulu zuriak) eta plaketak barne hartzen dituena, eta fase likido bat, odol plasmak irudikatua. Fase hauei odol-zatiak ere deitzen zaie, osagai serikoan (fase likidoa) eta osagai zelularrean (fase solidoa) banatzen direlarik.^[123]

Bere funtzio nagusia banaketa eta integrazio sistemikoaren logistika da, odol-hodiei (espazio baskularra) eusteak ia organismo osorantz banatzea ahalbidetzen baitu (odol-zirkulazioa).

Odola, zirkulazio umore deitua zen lau humoreen antzinako greko-erromatar teorian.^[124]

Odola sortzeko prozesuari hematopoiesia deitzen zaio.^[125]

Daltonismoa

Daltonismoa kolore batzuk forma normalean ikusteko ezintasuna da.^[126]

Kolorea hautematen duten begiko nerbio-zelula batzuetan pigmentuekin arazo bat dagoenean gertatzen da daltonismoa. Zelula hauei konoak deitzen zaie eta begiaren atzealdea estaltzen duen argiaren aurrean sentikorra den ehun geruzan daude, erretina deritzonean.^[127]

Hiru daltonismo mota nagusi daude:

- Protanopia: kolore gorririk ez izatea

- Deuteranopia: kolore berderik eza

- Tritanopia: kolore urdinik eza^[128]

Ishihara testa, daltonimoa diagnostikatzeko erabilia

Pigmentu bakarra falta bada, zailtasuna izan dezakezu gorria eta berdea bereizteko, hori baita daltonismo mota ohikoena (deuteranopia eta protanopia). Pigmentu desberdin bat falta bada, zailtasuna izan dezakezu kolore urdina eta horia ikusteko (tritanopia). Kolore urdin eta horientzako daltonismoa duten pertsonek sarritan arazoak izaten dituzte kolore gorri eta berdeak identifikatzeko.^[129]

Daltonismoaren formarik larriena akromatopsia da. Pertsona batek kolorerik ikusi ezin duen afekzio arraro bat da, soilik grisezko itzalak.^[130]

Daltonismo kasu gehienak arazo genetiko baten ondorio dira, hau da, jaiotzetik agertzen den arazoa. Oso emakume gutxi dira daltonikoak, eta 10 gizonetik batek, gutxi gorabehera, daltonismo motaren bat jasaten du. Gizonen %8 eta emakumeen %0,5 hain zuzen. Ishihara koloreen testa erabiltzen da daltonismoa diagnostikatzeko.^[131]

Artritis erreumatoidea eta beste afekzio batzuk tratatzeko erabiltzen den droga hidroxiklorokinak (Plaquenil) ere daltonismoa eragin dezake.^[132]

Historia eta artea

Historiaurrea

13B kobazuloaren barruan, Pinnacle Point, Hegoafrikako kostaldean, aurkitutako toki arkeologiko batean, paleoantropologoek, orain dela 170.000 edo 40.000 urteko aztarnak aurkitu zituzten, 2000. urtean. Harri aroko gizarteak, haien gorputzak koloreztatzeko erabilitako, okrea karrakatuz, kolore gorria hura, burdin oxidatutik lortzen zutela pentsatzen da.^[133]

Aurrerago, Hematita hauts gorria^[134] ere aurkitu zen hilobi batean, hondakinen artean, Pekinetik gertu dagoen Zhoukoudianeko haitzulo multzo batean. Gune hau, duela 700.000. urte existitzen dela estaten dute. Uste da, hematitek, hildakoei egindako eskaintza batean odola sinbolizatzeko erabili izanten zela hauts gorri hura.

Gorria, zuria eta beltza izan ziren artistek Goi Paleolitoaren aroan erabili zituzten lehenengo koloreak, pigmentu naturalak^[135] izan ziren, adibidez, gorri okrea eta burdin oxidoa, hauek eskuragarri zituztelako bizi ziren tokian. Tindu otxar landarea, Europan, Afrikan eta Asian asko hazi zen, honen sustraia, gorri bihur daiteke, gorri okre bat emanez. Espainian, Altamirako leitzean, okre gorriz koloreztatutako bisonte baten margoa dago, K.a. 15,000 eta 16,500 artekoa.

Kermes izeneko tinte gorri bat, Neolito Aroan, Kermes generoko intsektu baten emeen gorputzak lehortu eta zanpatuz hasi zen, nagusiki Kermes vermilio. Intsektuak zuhaitz batzuen izerdian bizi dira, bereziki Kermes haritzak, eskualde mediterraneotik gertu. Kermes flaskoak aurkitu dira Neolitoko ehorzketa batean. Beranduago, erromatarrek erabili zuten, hau, Espainiatik inportatu zuten. Porphyrophora hamelii-ren (armeniar kuxkuxeroa) tinte ezberdin bat egin zen, zenbait belarren sustraietan eta zurtoinetan bizi ziren ezkata intsektuekin.^[136]

Antzinako Historia

Antzinako Egipton, gorria, bizitzarekin, osasunarekin eta garaipenarekin lotzen zen. Egiptoarrek, okre gorriz margotzen ziren ospakizunetan. Egiptoko emakumeek, okre gorria erabiltzen zuten masailak eta ezpainak gorritzeko kosmetiko gisa, henna ere erabiltzen zuten, ilea tintatzeko eta azkazalak margotzeko.

Baina, kolore askok bezala, lotura negatiboa ere bazuen, beroarekin, suntsipenarekin eta gaiztakeriarekin. Isis jainkoari egindako otoitz batek dio: "Oi Isis, babestu nazazu gauza txar eta gorri guztietatik". Antzinako egiptoarrak, K. a. 4000 inguruan hasi ziren pigmentuak egiten. K.a. Okre gorria^[137] mural pinturetarako pigmentu bezala erabili zen, bereziki gizakien azalaren kolore bezala. Tutankamon erregearen hilobian aurkitutako marfilezko margolari baten paletak, pigmentu gorri okre eta beste bost koloreko konpartimentu txikiak zituen. Egiptoarrek, ilehoriaren edo landare eroenaren sustraia erabili zuten tintea egiteko, beranduago, argarina bezala ezagutzen dena, pigmentu bezala ere erabili zuten, aintzirarik eroena bezala ezagutzen zena.

Antzinako Txinan, artisauak gorriz eta beltzez margotutako zeramika egiten zuten, Yangshao kulturaren garaian (K.a. 5000-3000). Gorriz margotutako^[138] egurrezko katilu bat aurkitu zen Neolitoko toki batean, Yuyaon, Zhejiangen. (K. a. 770 - K. a. 221).

Han, dinastian zehar (K. a. 200). Txinatar artisauek pigmentu gorri bat egin zuten, berun tetroxidoa, chien brontzea deitu zutena, hau berunezko pigmentu zuria berotuz lortzen zuten. Egiptoarrek bezala, landare zoroenaren tinte gorri bat egin zuten, zetazko oihala tintatzeko, eta baita ere, laka gorria egiteko.

Berun gorria edo berun tetroxidozko pigmentua, gorria bezala erabiltzen zen Persiar eta Indiako miniaturazko margoetan, baita europar artean ere, non minio deitzen zen.

Indian, ilehoria antzinatik erabili izan da tintea egiteko. K.a. 3.000an, tindatutako kotoi zati bat aurkitu zen leku arkeologiko batean, Mohenjo-daron. Mendez-mende indiar monje eta ermitauek euren tunikak tindatzeko erabili zuten.

Amerikako lehen biztanleek, beren gorrimin bizi propioa zuten, kukurutxaz egina^[139], Europa eta Ekialde Ertaineko Kermes sendikoen familia bereko intsektu bat, Opuntia edo nopal landareaz elikatzen dena. Peruko hilobietan, gorriz tindatutako ehunak aurkitu dira, Paracas kulturakoak (K. a. 800).

Gorria, erregetzaren ehorzketetan ere agertu zen maien hiri-estatuetan. Erregina Gorriaren Hilobian, XIII. Tenpluaren barruan, Palenqueko aurrean dagoen maien hirian (6000-700 dC), emakume noble baten eskeletoa eta zeremonia-gaiak zinabrioz egindako hauts gorri distiratsuz estalita zeuden erabat.

Antzinako Grezian eta antzinako Kretako zibilizazio minoikoan, gorria, muraletan eta tenplu eta jauregien apainketa polikromatuan erabiltzen zen. Greziarrak pigmentu^[140] gisa, berun gorria erabiltzen hasi ziren.

Erromatarrek marra gorridun togak erabiltzen zituzten oporretan, eta ezkontza bateko neskalagunak flammeum izeneko txal gorri bat erabiltzen zuen. Gorria estatuak eta gladiadoreen^[141] larrua koloreztatzeko erabiltzen zen. Gorria ere armadarekin lotutako kolorea zen; erromatar soldaduek tunika gorriak janzten zituzten, eta ofizialek paludamentum izeneko geruza bat erabiltzen zuten, tintearen kalitatearen arabera, gorrixka, iluna edo purpura izan zitekeena. Erromatar mitologian, gorria, gerraren jainkoarekin lotua dago. Garaipen bat jaso zuen erromatar jeneral batek gorputz osoa gorriz margotu zuen bere lorpenaren omenez.

Erromatarrei kolore distiratsuak gustatzen zitzaizkien, eta erromatar hiribildu asko horma-irudi gorri biziekin apainduta zeuden. Mural askorentzat erabilitako pigmentua bermelloia deitzen zen, eta mineral zinabriarretik zetorren, merkurio mineral arrunt bat. Antzinako gorririk onenetako bat izan zen: pinturek bere distira mantendu dute hogei mende baino gehiagoz. Erromatarek, zinabrioaren iturria, Almadenetik gertu zegoen mina talde batean zegoen, Madrileko hego-mendebaldean, Espainian. Meategietan lan egitea oso arriskutsua zen, merkurioa oso toxikoa baita; meatzariak, esklaboak edo presoak ziren, eta zinabrio meategietara bidaliak izatea heriotza birtualaren epaia zen

Postklasikoa

Europan

Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori ondoren, gorria maiestate eta autoritate koloretzat hartu zen Bizantziar Inperioan, Europako printzeek eta Erromatar Eliza Katolikoak. Eliza Katolikoaren erritualetan ere paper garrantzitsua izan zuen, Kristoren odola eta martiri kristauak sinbolizatuz.

Gorria bizantziar enperadoreen estandartearen kolorea zen. Mendebaldeko Europan, Karlomagno enperadoreak^[142], bere jauregia gorriz margotu zuen, bere autoritatearen sinbolo nabarmen bat bezala, eta oinetako gorriak erabili zituen bere koronaketan. Erregeak, printzeak eta, 1295etik aurrera, erromatar kardinal katolikoak, ohitura gorriak erabiltzen hasi ziren. Abbe Sugerrek, Paris kanpoaldean, Saint Denis basilika berreraiki zuenean, XII. mendearen hasieran, beirateak gehitu zituen, urdin kobalto kolorekoak eta kobrez tindatutako gorri kolorekoak. Horrela, basilika argi mistiko batez bete zuten. Laster gehitu zitzaizkien beirateak Frantzia, Ingalaterra eta Alemaniako katedralei.

Erdi Aroko^[143] pinturan, gorria, irudi garrantzitsuenei arreta deitzeko erabiltzen zen; bai Kristo eta bai Ama Birjina, eskuarki, mantu gorriz margotuak izan ziren.

Arropa gorria estatus eta aberastasun ikurra zen. Kardinalek eta printzeek^[142] ez ezik, merkatariek, artisauek eta herriko jendeak^[144] ere erabili zuten, batez ere, jaiegun edo ospakizun berezietan. Jende arruntaren arroparen tinte gorria, tinctorum ilehoriaren sustraiez egina zegoen, landarerik zoroena. Kolore hau, eguzkitan edo garbitzean erraz desagertu zen. Aberatsak eta aristokratak, kermes edo karminez tintatutako arropa gorrixkak janzten zituzten, ezkata emeen intsektu txikietan azido karminikoz eginak, Ekialdeko Europako eta Mediterraneo inguruko haritzen hostoetatik bizi zirenak. Intsektuak bildu, lehortu, birrindu eta osagai ezberdinekin irakin ziren prozesu luze eta konplexu batean, eskarlata distiratsu bat eragiten zuena.

Brazilin, Erdi Aroko beste kolore gorri ezagun bat izan zen. Indian, Malaysian eta Sri Lankan hazitako sapanwood zuhaitzetik dator. Antzeko zuhaitz bat, brazilwood izenekoa, Hego Amerikako kostaldean hazi zen. Egur gorria zerrautsean ehotu zen eta soluzio alkalino batekin nahastu zen koloragarri eta pigmentuak lortzeko. Mundu Berriko esportaziorik errentagarrienetako bat bihurtu zen eta bere izena Brasilgo nazioari eman zion.

Asian

Gorria, kolore garrantzitsua izan da txinatar kulturan, erlijioan, industrian, modan eta gorteko erritualean^[145] antzinatik. Zeta, jada, Han dinastian ehundu eta tintatuta izan zen (K.a. 25-220). Txinak zetaren fabrikazioaren monopolioa zuen, VI dC mendera arte, Bizantziar Inperioan sartu zenean . XII. mendean, Europara etorri zela.

Han dinastiaren garaian, txinatar gorria, gorri argi bat zen, baina Tang dinastian, tinta eta pigmentu berriak aurkitu ziren. Txinatarrek, hainbat landare erabili zituzten tinta gorriak egiteko, horien artean, azafraiaren loreak (Carthamus tinctorius), Kao-liang izeneko sorgo landare barietate baten arantzak, zurtoinak eta alburaren zura. Pigmentuetarako, zinabriarra erabili zuten, eta horrek laka txinatarraren bermellon edo "gorri txinatar" ospetsua sortu zuen.

Gorria oso garrantzitsua izan zen txinatar filosofian. Mundua bost elementuz osatuta zegoela uste zen: metala, egurra, ura, sua eta lurra, eta bakoitzak kolore bat zuela. Gorria, suarekin lotuta zegoen. Enperadore bakoitzak, bere igarleek, bere erregealdira oparotasun eta zorionik handiena ekarriko zuen kolorea aukeratu zuten. Zhou, Han, Jin, Song eta Ming dinastietan, gorria, kolore nobletzat hartzen zen, eta gorteko zeremonia guztietan agertzen zen, koroetatik hasi eta sakrifizio eta ezkontza eskaintzetaraino.

Maila handiko intsignia zen. Song dinastian (1279), goiko hiru lerroetako funtzionarioek arropa moreak janzten zituzten; laugarren eta bosgarren lerrokoek gorri distiratsua zeramaten; seigarren eta zazpigarren mailakoek berdez janzten ziren; eta zortzigarren eta bederatzigarren lerroek urdinez janzten ziren. Gorria errege ohorezko zaindariek erabiltzen zuten kolorea zen, eta inperioko familiaren zalgurdien kolorea. Familia inperiala bidaiatzen ari zenean, zerbitzari eta funtzionario laguntzaileek aterki gorri eta moreak zeramatzaten. Talentua eta handinahia zuen funtzionari bati buruz, esaten zen "hain gorria da purpura bihurtzen dela".

Txinako arkitektura inperialean ere agertu zen. Tang eta Song dinastietan, jauregietako ateak, orokorrean, gorriz margotzen ziren, eta nobleek, sarri, euren etxe osoa gorriz margotzen zuten. Txinatar literaturako lanik ospetsuenetako bat, Un sueño de mansiones Rojas de Cao Xueqin (1715-1763), etxe horien harresien barruan beren bizitza ikuspegi publikotik kanpo igaro zuten emakume nobleen bizitzei buruzkoa zen. Ondorengo dinastietan, gorria, tenpluetako hormetarako eta egoitza inperialetarako gordeta zegoen. Qing dinastiako gobernariek Ming-a konkistatu eta Beijingo Hiri Debekatua eta Jauregi Inperiala bereganatu zituztenean, horma, ate, habe eta pilare guztiak gorriz eta urre-kolorez margotu ziren.

Gorria ez da sarri erabiltzen txinatar pintura tradizionaletan, gehienetan tinta beltza paper zuriaren gainean, batzuetan, berde pixka bat erantsita, zuhaitz edo landareentzat; baina artistaren izena duten zigilu borobil edo karratuak gorriak dira tradizioz.

Historia modernoa

XVI. eta XVII. mendeetan

Pintura errenazentistan, gorria ikuslearen arreta erakartzeko erabiltzen zen; horregatik, askotan, Kristoren, Ama Birjinaren edo beste pertsona garrantzitsu baten mantu edo jantziaren kolore gisa erabiltzen zen. Venezian, Tiziano gorrien maisua zen, bereziki bermiloia erabiltzen zuen; pigmentuen geruza asko erabiltzen zituen, eta argia pasatzen uzten duten esmalte erditransparente batekin nahasten zituen kolore argitsuago bat sortzeko.

Errenazimentuan, merkataritzarako bideak Mundu Berrira ireki ziren, Asiara eta Ekialdera, eta pigmentu gorri eta tindu barietate berriak inportatu ziren Europara, gehienetan Venezia, Genova, Sevilla edo Marseillatik. Venezia XV. mendeko artista eta koloratzaileentzako pigmentuen inportazio eta fabrikaziorako hiri oso garrantzitsua izan zen; Vendecolori izeneko veneziar pigmentu saltzaile batek 1534tik saltzen zituen bermiloia eta kermesa.^[146]

Kolore gorrian espezializatzen ziren tindadore-gremioak sortu ziren Venezian eta Europako beste hiri handi batzuetan. Tindu ohikoena egiteko erabiltzen zen landarea otxarra zen; kolore gorri laranjako tindu bat ekoizten zuen, merkatari eta artisauen arropa tindatzeko erabiltzen zena. Aberatsen jantziak egiteko erabilitako tindua kermesa zen, haritzaren adar eta hostoez elikatzen zen tamaina txikiko intsektuak zapalduz egina. Diru gehiago zutenentzat gorrimin poloniarra zegoen, “kermes vermilio” edo "San Joanen odola" bezala ere ezagutzen zena, “margodes polonicus”-ak intsektuak zapalduz lortzen zena. Kermes arruntak baino gorri biziagoa zuen. Barietaterik garestiena Armeniako kermesa delakoa zen, Porphyophora hamelii izeneko intsektuak birrinduz egina. Veneziako pigmentu eta tindu merkatariek produktu hauek guztiak inportatu eta saltzen zituzten, eta euren kolore propioa ere ekoiztu zuten, Veneziako gorria izenekoa, Europako gorririk garestiena eta finena zela esaten zuten. Veneziarrek erabiltzen zuten osagai sekretua artsenikoa zen, kolorea argitzen zuena. ^[147]

Baina XVI. mendearen hasieran, gorri berri eta distiratsu bat agertu zen Europan. Hernan Cortés espainiar konkistatzaileak eta bere soldaduek Azteka Inperioa 1519-1521ean konkistatu zutenean, aztekek zilar eta urreaz gain beste altxor bat zutela ohartu ziren. Kukurutxa txikia izeneko intsektua aurkitu zuten, kaktus-landareetan bizi zen intsektu bat, lehortu eta birrintzen zirenean pigmentu gorri bat zutena. Mexikoko kukurutxa, Europako kermes barietateak ez bezala, urtean hainbat aldiz uzta zitekeen. Gainera, Poloniako kermesa baino hamar aldiz indartsuagoa zen. Bereziki zeta, saten eta luxuzko beste ehunetan erabili zen. 1523an Cortesek lehen aldiz bidali zuen Espainiara, eta laster, kukurutxa Europako portuetara iristen hasi zen espainiarren galeioetan.^[148]

Hasieran, Veneziako eta beste hiri batzuetako tindalarien gremioek euren produktuak babesteko kukurutxa debekatu zuten, baina kukurutxaren kalitatezko gorriari aurre egitea ezinezkoa izan zen. XVII. mendearen hasieran kardinal, bankari, gortesau eta aristokraten luxuzko jantzientzako gorririk gogokoena zen.

Errenazimentu goiztiarreko margolariek aintzinako bi pigmentu tradizional erabili zituzten, klarionarekin nahastutako tinduz eginak: intsektuez egindako kemesa eta otxar landareaz egindako alizarina. Kukurutxaren etorrerarekin, hirugarren bat zuten, karmina. XV. eta XVI. mendeetako ia margolari famatu guztiek erabili zuten, Rembrandt, Vermeer, Rubens, Anthony van Dyck, Diego Velázquez eta Tintorettok barne. Beranduago Thomas Gainsborough, Seurat eta J.M.W. Turnerrek erabili zuten.^[149]

XVIII. eta XIX. mendeetan

Frantziako Iraultzan, jakobinoek eta beste alderdi erradikalago batzuek bandera gorria hartu zuten; Frantziako gobernuak larrialdi egoera deklaratzeko jartzen zituzten bandera gorrietan inspiratuta. Horietako askok, frigiar txano edo askatasun txapel gorri bat zeramaten, Antzinako Erroman askatutako esklaboek erabilitako txanoen modura modelatua. Izu Garaian kapela gorridun emakumeak gillotinaren inguruan biltzen ziren exekuzio bakoitza ospatzeko, hauek "gillotinaren furiak" deitzen ziren. Izu Garaian (1792 eta 1793) erabilitako gillotinak gorriz margotuak edo egur gorriz eginak zeuden. Izu Garaian, gorriz margotutako “askatasuna” izeneko emakume baten estatua bat jarri zuten plazan gillotinaren aurrean. Izu Garaia amaitu ondoren, Frantzia, urdin, zuri eta gorri koloreetara itzuli zen. Bertako gorria, Paris hiriko kolore gorri eta urdinetatik hartu zuten, San Denisen kolore tradizionala baitzen, Parisko kristau martiri eta patroi santua.^[150]

XIX. mendearen erdialdean, gorria mugimendu politiko eta sozial berri baten kolore bihurtu zen: sozialismoa. Langile mugimenduaren, 1848ko Frantziako Iraultzaren, 1870eko Parisko Komunaren eta Europa osoko alderdi sozialisten banderarik ohikoena bihurtu zen.

Industria Iraultza Europa osora hedatu zen heinean, kimikariek eta fabrikatzaileek tindu gorri berriak bilatu zituzten, ehun asko fabrikatzeko erabil zitezkeenak. XVIII. mendean eta XIX. mendearen hasieran Turkiatik eta Indiatik Europara inportatutako kolore famatu bat Turkiar gorria izan zen, Frantzian rouge d 'Adrinople bezala ezagutzen zena. 1740ko hamarkadatik aurrera, kolore gorri distiratsu hau Ingalaterran, Herbehereetan eta Frantzian kotoizko ehunak tindatzeko edo inprimatzeko erabili zen. Turkiar gorriak otxarra erabiltzen zuen koloratzaile gisa, eta prozesua nahiko luzea eta konplexua zen: oihalak oliba olio, ardi simaur eta beste osagai batzuetan beratzen ziren. Ehuna garestiagoa zen, baina karminaren antzeko gorri distiratsu eta iraunkor oso erakargarri bat zeukan, oso egokia zena kotoiarentzat. Ehun hauek Europatik Afrikara, Ekialdera eta Amerikara esportatuak izan ziren. ^[151]

1826an Pierre-Jean Robiquet kimikari frantziarrak alalizarin konposatu organikoa aurkitu zuen, eta garaiko tindu gorri ezagunena bihurtu zen. 1868an, Carl Graebe eta Liebermann kimikari alemaniarrek, harrikatz-mundruna erabiliz, alizarina sintetizatzea lortu zuten. Gorri sintetikoa tindu naturala baino merkeagoa eta iraunkorragoa zen, horregatik, Europan otxarra landatzeari eta Latinoamerikako kuxkuxeroak inportatzeari utzi zioten.

XIX. mendeko artistak, gorria emozio espezifikoak eragiteko erabil zitekeela ohartu ziren, eta ez bakarrik natura imitatzeko. Kolorearen teoria sistematikoki ikertu zuten, eta ondorioz, gorria eta berdea bezalako kolore osagarriak elkarren ondoan jartzen zirenean margolanak indarra hartzen zutela konturatu ziren. Adibidez, Vincent van Gogh-ek gogoz jarraitu zituen ikerketa hauek.

XX. eta XXI. mendeetan

XX. mendean, gorria Iraultzaren kolorea zen; 1917ko Boltxebikeen Iraultzaren eta 1949ko Txinako Iraultzaren kolorea izan zen, eta, geroago, Iraultza Kulturalarena. Mundu guztian zehar, gorria alderdi komunisten kolorea zen.

XIX. mendearen amaieran eta XX. mendearen hasieran, Alemaniako industria kimikoak bi pigmentu gorri sintetiko berri asmatu zituen: kadmio gorria (bermelloi naturalaren kolorea) eta Marte gorria (okre gorri sintetiko bat).

Henri Matisse (1869-1954) margolari frantziarra izan zen kadmio gorria erabili zuen lehen margolarietako bat. Kolorea margolanaren elementu nagusi gisa erabili zuen XX. mendeko lehen artistetako bat Matisse izan zen. Emozioak eragiteko aukeratzen zituen koloreak: "Horrelako urdin bat arimara arte iristen zaizu", idatzi zuen. Gorria eta berdea kolore osagarriak direnez, elkarren ondoan jartzen direnean indarra ematen diete elkarri: "Nire kolore-aukeraketa ez da teoria zientifikoan oinarritzen; behaketan, sentimenduetan, esperientzia bakoitzaren benetako izaeran... oinarritzen da. Nire sentimenduekin bat datorren kolorea bilatzen saiatzen naiz" idatzi zuen.

Beranduxeago, Mark Rothko (1903-70) artista estatubatuarrak ere gorria erabili zuen, modu sinpleago batean, kolore ilunak jartzen zituen oihal handietan, emozio sakonak sortzeko. Rothkok kolorea "tresna bat besterik ez zela" ikusi zuen eta bera giza emozioak adierazten interesatua zegoen: tragedia, estasia, galbidea, etab.^[152]

Rothko ere pigmentu sintetiko berriak erabiltzen hasi zen, baina ez beti emaitza onekin. 1962an Harvardeko Unibertsitateari mural handi batzuk egin zizkion, eta margolan hauen kolore nagusiak arrosa ilun eta gorrimina ziren. Arrosa eta gorrimin tonu gehienak egiteko kolore tradizionalak nahastu zituen; ultramarino sintetikoa, urdin zeramikoa eta zuri titanioa, baina bi beltz organiko berri ere erabili zituen: Naptola eta Litola. Naptolarekin margotutakoak emaitza ona eduki zituen, baina Litola kolorez aldatzen zen argiaren eraginpean. Bost urtetan, arrosa eta gorriak urdin argi bihurtzen hasi ziren, eta 1979an margolanak hondatu egin zirenez, eraitsi egin behar izan zituzten.

Artean erabilitako pigmentu gorri nagusiak

Michel Pastoureau historialariak Gorria: kolorearen Historia liburuan idatzi zuen: "Gorria kolore arketipikoa da, gizakiek hainbat tonutan menderatu, fabrikatu, berregin eta aztertu zuten lehen kolorea". Hala da, gorriak kultura bisuala menderatu du mendeetan zehar. Erreforma Protestantearen etorrerarekin, ordea, jendeak kolorea beste begi batzuekin ikusten hasi zen eta bere nagusitasuna desagertzen hasi zen. Gaur egun, tonu urdinak eta berdeak gorriak baino erabiliagoak dira mendebaldeko artean. Baina, gorrimin, bermiloi, kardinal edo eskarlata bezalako gorriak oraindik bere indarra mantentzen dute kulturan. Alegia, artelan gorriek dituzte prezio altuenak enkanteetan.^[153]

Okre gorria

Okrea hermatitaz osatuta dago eta lur koloreko marroi, laranja eta hori tonuak dituen pigmentu naturala da. Duela 250.000 urte, Neanderthalek okre gorria erabiltzen zuten, orain Herbehereak deitzen diogun zonalde batean. Zientzialari batzuen ustez, lehen kultura horiek kolorea beren gorputzetan apaingarri gisa jartzen zuten; beste batzuen ustez, baliteke modu praktikoagoan erabili izana, beharbada, itsasgarri edo animalien larruak biguntzeko metodo gisa. Beranduago, Goi Paleolitoan, lehen artistek pigmentua pintura bezala erabiltzen hasi ziren. Adibidez, Zestoako Ekain haitzuloan hainbat zaldi eta bisonte gorri ilunak okrez margotutakoak dira, eta orain dela 14.000-13.000 urteen bitartean egindakoak dira.

Zinabrioa

Faraoiak Egipto gobernatzen hasi zirenerako, zinabrioa erabiltzen hasi zenean ekoizpen artistikoan erabilitako gorri kopurua biderkatu egin zen , eta hau, oso toxikoa zen merkurio sulfuro natural bat zelako. Antzinako erromatarrei izugarri gustatzen zitzaien pigmentu gorri distiratsu hau, eta garai hartan oso prezio altuan saltzen zuten. Plinio Gazteak, zinabrioak Afrikako okre gorriak baino 15 aldiz gehiago balio zuela idatzi zuen. Batzuetan, Koliseotik garaile irteten ziren gladiadoreak mineral gorri distiratsuarekin apainduak izaten ziren Erromako kaleetan zehar desfilatu aurretik. Zinabrioa, Ponpeiako goi klaseko hiribilduen hormetan, apaingarri gisa, ere agertu da.

Beranduago, Txinan XII. mendetik aurrera ekoitzitako lakaren sinonimo bihurtu zen zinabrioa. Garai hartan egindako luxuzko artikulu hauek zinabrio gorri hautsez koloreztatuak izaten ziren.

Minioa

Zinabrioa bezala, minioa ("berun gorria" ere deitua) oso material pozoitsua da eta adituek lehen pigmentu sintetikotzat hartzen dute. Erromatarrek berun zuria tenperatura altuan berotzen zuten pintura sortzeko. Bere tonu laranja deigarria marmol eta urrearekin konbinatzen zituzten, eta sarri idazkunetarako erabiltzen zen. Geroago, Erdi Aroko ilustratzaileek eskuizkribu argiztatuak egiteko erabiltzen zuten pigmentua. India eta Persiako artista mogolen artean oso ezaguna izan zen XVII eta XVIII. mendeetan. Minioa hainbeste erabiltzen hasi zirenez, beren margolanei "miniatura" deitu zieten.

Vincent van Gogh-ek asko erabili zuen berun gorria, eta hau, gaur egungo kontserbadoreek gorrotatzen duten erabakia da. Alegia, argipean jartzean minioa "zuritu" egiten da eta horregatik, margolari holandarraren lan ospetsu askotan tonu gorriak denborarekin desagertu egin dira.^[154]

Bermiloia

Antzinako autoreek "bermiloi" hitza erabili zuten zinabrioa ehotuta sortzen zen pigmentua deskribatzeko. Baina, bermiloiak ere kolorearen bertsio sintetikoari egiten dio erreferentzia. Hau, Erdi Aroan alkimista arabiarrek Mendebaldera ekarri baino milaka urte lehenago Txinan sortu zen. Bermiloia, margolari errenazentistek erabili zuten; adibidez, Tiziano bere margolanetan luxuzko gorriak erabiltzeagatik ospetsua da. Pigmentua laranja-gorrixka kolorekoa den arren, eguzki argiaren eraginpean dagoenean kolorea ilundu daiteke, beltzera iritsi arte.

XVI. mendetik aurrera, bermelloia oso ezaguna egin zen eta pigmentuaren industria asko garatu zen, lehenik Venezian, eta geroago Herbehereetan eta Alemanian. Ondorioz, leku guztietako apaletan agertu ziren bermelloiez eginiko margolanak. Azkenean, nahiz eta, minioa baino garestiagoa izan eta oso egonkorra ez izan, bermiloia minioa baino erabiliagoa eta ezagunagoa bihurtu zen.

Karmina

Indipikondoaren kukurutxak Mundu Berriko hirugarren esportaziorik baliotsuena bihurtu ziren XVI. mendean, urrearen eta zilarraren atzetik. Intsektu zuri horiek lehortu eta zapaltzen zirenean, tonu gorri biziko pigmentua sortzen zuten. Hasieran tindagai gisa erabiltzen zen arren, kukurutxa laster bihurtu zen "karmina" izeneko pintura. XV eta XVI. mendeko margolariek erabili zuten, Rembrandt, Anthony van Dyck, Rubens eta Vermeer adibidez.

Ondorengo mendeetan ere erabilia izan zen, adibidez J.M.W. Turner eta Thomas Gainsborough-en lanetan. Karminak, esmalte gorri aberatsa sortzen zuen arren, eguzkiaren argiarekin desagertzeko joera zuen. Joshua Reynoldsen (XVIII. mendeko margolaria) konposizioek arazo hau izan zuten; gaur egun berak erretratatutako pertsonak zurbil eta mamu-itxuraz ikusten dira, marmolezko eskulturen itxura dute.

Kadmio gorria

Mende batzuk igaro ziren pigmentu gorriaren berrikuntzak egin baino lehen. 1817an, kimikari alemaniar batek elementu berri bat aurkitu zuen, kadmioa, hau kolore hori eta laranja tonu berriak sortzeko oinarri bihurtu zen. Baina kadmio gorria 1910era arte ez zen produktu komertzial gisa erabili, bermelloiaren alternatiba gisa agertu zen. Henri Matisse izan zen pigmentu berria arrakastaz erabili zuena. ^[155]

Litola

1940ko hamarkadaren amaieran, Jackson Pollock bere oihaletan pintura komertziala zipriztintzen hasi zen. XX. mendean zehar, artistek erabiltzen zituzten pigmentuekin gero eta gehiago esperimentatu zuten. Adibidez, Rothko-k probatu gabeko pigmentuekin esperimentatu zuen. 1962an, bi tindu organiko berri sartu zituen bere paletan, Harvardeko Unibertsitatean horma-irudi batzuk egiteko. Pigmentu hauetako batek, Naftalak, ez zuen ondorio kaltegarririk izan. Baina Rothkoren beste aukerak, Litholak, lanak hondatuzituen. Gaur egun, inprimaketaren industrian kostu baxuko tinta gisa erabiltzen da. Litol gorria argiarekiko oso sentikorra da. Harvardeko Unibertsitateko atikoan hainbat urtez zintzilik egon ondoren, Rothkoren margolanen arrosa eta gorri koloreak urdin argian bihurtu ziren. 1979an, margolanak kendu egin behar izan zituzten, oso kaltetuak zeudelako.

Sinbologia eta esanahia

Kolore gorria kolorerik bizienetako bat da, eta, hori ikusita, emozioak^[156] azkar sortzen ditugu, gure arreta erakarriz. Publizitate-iragarki batzuetan, gorria arreta-puntu gisa erabiltzen da berehalako mezuetan, hala nola azken orduko eskaintzetan edo deskontuetan. Adibidez, gorritu egiten gara. Maitasuna eta gorrotoa gorriarekin lotzen dira, arrosa eta beltza izan direlarik hurrenez hurren egokitutako bigarren koloreak. Bizipoza, dinamikotasuna eta debekatutakoa ere gorriaren ezaugarriak dira. Fondo gorri baten gainean, gogora ekarri nahi den emozioa edo ekintza, kolore zurian nola erabili ohi den ere ikus dezakegu, haren eraginkortasuna handitzeko, hala nola "ahora", "Felicidad", "Rebajas",^[157] etab. Maila psikologiko/kulturalean^[158], gorria pasioarekin, arriskuarekin eta energiarekin lotzen da. Kolore hau, apetitu handitzearekin lotuta dago, horregatik, janari pefabrikatuetako marka askok, bere logotipoetan erabiltzen dute, baita bere lokaletako espazioen diseinuan ere. Emozio biziak pizten dituen bezala, gorria ere bere eraginaren mende egoten da, eta, horregatik, lokalen diseinu askok kolore hori erabiltzen dute. Horrela, pertsonek establezimenduan behar baino denbora gehiago ez igarotzea lortzen da, eta bezeroen jarioa etengabea izatea.

Gomendagarria da gure etxea diseinatzean gorria ez erabiltzea, gure emozioen intentsitatea sustatzen baitu, etxera iristean bilatzen dugun erlaxazioa edo atsedena oztopatuz. Dekorazio mailan, kolore hau gustatzen bazaizu, erabili xehetasun txikiak, koadroetan, oihaletan, kuxinetan edo etxeko beste elementu batzuetan, kolore bero eta neutroagoetan.

Atentzioa deitzen duen kolorea

Gorria, gure arreta gehien erakartzen duen kolorea da. Inkestek erakusten dutenez, ikusgarritasunarekin, hurbiltasunarekin eta arrotzekin gehien lotzen den kolorea da. Baita dinamismoarekin eta jarduerarekin.

Moda modernoan, Erdi Aroko pinturan bezainbeste erabiltzen da gorria; ikuslearen begiak^[139], arreta-gune den pertsonarengana erakartzen duelako. Gorriz jantzitako pertsonak, gertuago daudela dirudiela esaten ohi da, nahiz eta distantzia berean egon, berdez jantzitako pertsona bat, urrunago dagoela ematen du. Monarka, presidentegaien emazteak eta beste ospetsu askok, gorriz janzten dira jendetzan distantziatik ikusteko. Sorosleek eta langile batzuek ere erabili ohi dute. Gorria deigarria denez, maiz erabiltzen da publizitatean. Esan ohi da gorriz egindako iragarki bat, sailagoa dela irakurtzeko, hala ere, “Cocacola” markak, fama handia hartu du, nahiz eta, haien iragarki gehienetan, gorria bermatu. Demostratu egin da, nahiz eta kolore saila izan irakurtzeko, atentzio handia deitzen duela, eta ondorioz, eragin oso onuragarria du publizitatean.

Kemena eta sakrifizioa

Inkestek erakusten dutenez, gorria kemenarekin gehien erlazionatzen den kolorea da. Mendebaldeko herrialdeetan gorria martiri eta sakrifizioen ikurra da, odolarekin duen loturagatik. Erdi Arotik aurrera, Aita Santua eta Erromatar Eliza Katolikoko kardinalak kolore gorria janzten zuten Kristoren odola eta martiri kristauak sinbolizatzeko. Lehen Gurutzadan, soldadu kristauen banderak, zelai zuri batean gurutze gorri bat irudikatzen zuen, San Jurgiren gurutzea hain zuzen ere. Tradizio kristauaren arabera, San Jorge Diokleziano enperadorearen goardietako kide zen erromatar soldadu bat zen, honek fede kristauari uko egin zion eta, ondorioz, martirizatua izan zen. San Jurgiren gurutzea Ingalaterrako Bandera bihurtu zen XVI. mendean, eta orain Erresuma Batuko banderaren parte da, baita Georgiako Errepublikako banderarena ere.

1587an, Maria Eskoziako Erreginari Isabel I.a erreginaren aurkako traizioa leporatu zitzaion. Honek, alkandora gorri bat zeraman exekuzioan, martiri errugabea zela aldarrikatzeko.

Krimeako Gerran^[159], Lerro Gorri mehea, Balaklabako guduko (1854) gertaera ospetsu bat izan zen. Eskoziako Menditar Infanteriako lerro mehe batek, marinel errealen eta turkiar infanteriako soldaduen laguntzarekin, errusiar zalditeria karga bat botatzea lortu zuen. Britainiar prentsan oso zabaldua izan zen ausardiaren adibide bezala, eta britainiar kondaira militar bihurtu zen.

XIX. mendeko, Stephen Cranek Amerikako Gerra Zibilari buruz idatzitako “Balioaren intsignia gorria” nobelan, intsignia gorriak zaurien odola irudikatzen zuen eta, bere esanetan, soldaduek intsignia gorrien bidez froga zezaketen euren balioa.

Maitasuna, arrosa gorria eta San Valentin

Gorria maitasunari gehien lotzen zaion kolorea da, arrosarekin batera. Bihotzaren eta arrosa gorriaren kolore sinbolikoa da, maitasun erromantikoarekin edo gorteko maitasunarekin eta San Valentin egunarekin oso lotuta dago. Greziarrek ^[144]eta hebrearrek gorria maitasunaren eta sakrifizioaren sinbolotzat jotzen zuten.

Roman de la Rose, arrosaren erromantzea, XIII. mendeko olerki frantses bat, Erdi Aroko literatura lanik ezagunenetako bat izan zen. Lorategi itxi batean, arrosa gorri baten egilearen bilaketa alegorikoa kontatzen zuen, maite zuen emakumea sinbolizatzen zuena, hau, maitasunaren alderdi guztien deskribapena izan zen. Beranduago, XIX. mendean, autore britainiar eta frantsesek, loreen hizkuntza zehatz bat sortu zuten: arrosa gorri bakar bat emateak "maite zaitut" esan nahi zuela esanez.

San Valentin^[160], erromatar apaiz katoliko batek, (296 . urtean) martirizatua izan zen, dakigunez, hau ez zuen maitasun erromantikoarekin lotura ezagunik izan^[161], baina erromatar egutegi katolikoan, bere martirioaren eguna, (San Valentin egunean, otsailak 14), XIV. mendean, maitaleek euren artean mezuak bidaltzeko aukera bihurtu zen. Azken urteotan^[162], San Valentin egunaren ospakizuna herrialde kristauetatik, Japoniara, Txinara eta munduko beste toki askotara zabaldu da. San Valentin egunaren ospakizuna, debekatuta edo gogor kondenatuta dago herrialde islamiar askotan, Saudi Arabia, Pakistan eta Iran barne. Saudi Arabian, 2002an eta 2011n, polizia erlijiosoak San Valentin Eguneko artikulu guztien salmenta debekatu zuen, eta dendako langileei artikulu gorriak kentzeko esan zien, jakin eta, egun hau, jai kristautzat hartzen da.

Zoriontasuna, ospakizuna eta errituak

Gorria da zoriontasunarekin^[163] eta oparotasunarekin gehien lotzen den kolorea. Ospakizun eta zeremonia askotan erabiltzen den kolorea da. Gonbidatu ospetsuei ongietorria emateko alfonbra gorria erabiltzen da. Gorria, antzoki eta opera antzokietako eserlekuen kolore tradizionala ere bada. Oxfordeko Unibertsitatean, eta beste eskola batzuetan graduko zeremonietan, filosofian doktoretza atera berri dutenek, gorrimin koloreko jantzi akademikoak jartzen dituzte. Txinan, zorte onaren eta oparotasunaren koloretzat hartzen da, eta tradizionalki emaztegaiek erabiltzen duten kolorea da.

Gorrotoa, haserrea, indarkeria, beroa eta gudua

Nahiz eta gorria maitasunarekin lotuta dagoen kolorea izan, gorrotoarekin, haserrearekin, indarkeriarekin eta gerrarekin ere erlazionatzen da. Haserre dauden pertsona batzuei aurpegia gorri kolorekoa jartzen zaie, eta hau, marrazki bizidunetan haserrea bisualki erakusteko erabiltzen den teknika bat da. Gorria, gerra eta beroarekin gehien lotzen den kolorea da. Antzinako Erroman, gorria Marteren kolorea zen, gerraren jainkoa. Marte planeta Planeta Gorria izendatua izan zen bere koloreagatik.

Oharpena eta arriskua

Gorria ohartarazpenaren eta arriskuaren kolore tradizionala da eta, beraz, askotan erabiltzen da banderetan. Erdi Aroan, gerran erakutsitako bandera gorri batek "gerra hilkorraren" aurka borrokatzeko asmoa adierazten zuen, non oposizioa sarraskitua izango zen, inork erreskaterik gabe salbatu edo preso hartu gabe. Era berean, ontzi pirata batek altxatutako bandera gorri batek bere arerioarierrukirik ez ziola erakutsiko esan nahi zuen. Britainia Handian, autoek bandera gorri bat zuen gizon baten atzetik joan behar zuten gidatzearen lehen egunetan, zaldiz tiratutako ibilgailuak ohartarazteko, 1896ko Errepideetako Lokomotoreen Legeak lege hori indargabetu baino lehen.

Automobil-lasterketetan, bandera gorria igo egiten da gidarientzat arriskurik badago^[164]. Nazioarteko futbolean, arauen urraketa larria egin duen jokalari batek penalizazio txartel gorria erakutsi eta jokotik kanporatzen da. Hainbat ikerketaren arabera, gorriak kolore guztietatik erreakzio indartsuena darama, erreakzio maila laranja, horia eta zuria, hurrenez hurren, gutxituz. Horregatik, gorria, oro har, ohartarazpen maila altuena bezala erabiltzen da, Estatu Batuetan eraso terroristaren mehatxu maila bezala. Izan ere, Erresuma Batuko lehen hezkuntzako irakasleei esan zaie ez markatzeko haurren lana tinta gorriz, "Ikuspegi negatiboa" sustatzen duelako.

Gorria da goi-seinaleen eta errepideetako gelditze-argien nazioarteko kolorea. Nazioarteko kolore bezala estandarizatua izan zen 1968ko Vienako Errepide Seinale eta Seinaleei buruzko Konbentzioan. Neurri batean, gorria eguneko kolorerik distiratsuena delako aukeratu zen (laranjaren ondoan), ilunabarrean gutxien ikusten den arren, berdea kolorerik ikusgarriena denean. Gorria zeru urdin, zuhaitz berdeen edo eraikin grisen aurrean^[165] ere gehien nabarmentzen den kolorea da. Baina, nagusiki, semaforo eta goi-seinaleetarako kolore bezala aukeratua izan zen, arrisku eta ohartarazpenarekin^[166] zuen lotura unibertsalagatik. 1968ko Vienako Konbentzioak, Errepide Seinale eta Seinaleei buruzkoak, kolore gorria erabiltzen du arrisku seinale, pasabide seinale eta debekuzko seinaleetarako, aurretiaz Alemanian erabiltzen ziren seinaleei jarraituz (Verordnung éber Warnungstafeln f 'r den Kraftfahrzeugverkehrrek 1927an ezarria).

Bekatua, sedukzioa eta sexualitatea

Gorria, alde batetik, sedukzioarekin, sexualitatearekin, erotismoarekin eta moraltasun ezarekin lotzen den kolorea da, beharbada, pasioarekin eta arriskuarekin duen lotura estuagatik. Denbora luzez ikusi da gorriak alde iluna duela, bereziki teologia kristauan. Grina, sexualarekin, haserrearekin, bekatuarekin eta deabruarekin lotuta zegoen. Bibliako Itun Zaharrean, Isaiasen Liburuak honela zioen: "Zure bekatuak hain eskarlata izan arren, elurra bezain zuriak izango dira". Itun Berrian, Apokalipsiaren Liburuan, Antikristoa munstro gorri bat bezala agertzen da, eskarlataz jantzitako emakume batek muntatua, Babiloniako Puta bezala ezagutzen dena.

Beste aldetik, Satanas gorri bezala irudikatu da beti, eta/edo jantzi gorri bat ^[167]janzten, ikonografian zein herri kulturan. XX. mendean deabru gorria, pertsonai ezaguna bihurtu zen elezahar eta istorioetan. Deabru gorria, sarriago agertzen da marrazki bizidunetan eta filmetan arte erlijiosoan baino.

XVII. mendeko Ingalaterra Berrian, gorria adulterioarekin lotuta zegoen. 1850eko Nathaniel Hawthorne idazlearen ^[168]The Scarlet Letter eleberrian, Ingalaterra Berriko komunitate puritano batean girotuta zegoen, bertan, emakume bat adulterioagatik zigortua izan zen, bere arropan jositako letra gorriak irudikatzen zuten bere bekatua.Gorria, oraindik, prostituzioarekin lotzen da. Historiako zenbait uneetan^[169], prostitutek gorriz jantzi behar ziren, beren lanbidea iragartzeko. Prostituzio etxeek, argi gorria erakusten zuten ere. XX. mendearen hasieran, prostituzio etxeak, soilik auzo zehatz batzuetan baimentzen ziren, argi gorriko auzoak bezala ezagutu zirenak. Argi gorriko auzo handiak badaude oraindik gaur egun, Bangkoken eta Amsterdamen adibidez.

Bestalde, tradizio kristauan nola hebrearrean, gorria hilketarekin edo erruarekin ere lotzen da batzuetan, "Eskuetan odola edukitzearekin" edo "eskuak masan dituela harrapatua izatearekin".

Erlijioa

Kristautasuna

Kristautasuna abrahamdar erlijio monoteista bat da, Jesus Nazaretekoaren bizitza eta irakaspenetan oinarriturik dagoena. Kristauek Kristo izena ematen diote Jesusi. Munduko erlijiorik zabalduena da, 2.400 milioi jarraitzaile baino gehiago baititu, gizaki bizien % 33. Munduko herrialdeen bi herenetan erlijiorik hedatuena da. Haren jarraitzaileen ustez, Jesus Jainkoaren Semea, Logosa eta gizateriaren salbatzailea da; Bibliako Itun Zaharrean aipatzen zen Mesiasa dela uste dute, eta haren bizipenak Itun Berrian bildurik daude.^[170]

Kristautasunean, gorria Kristoren odolarekin eta martirien sakrifizioarekin erlazionatzen da. Erromatar Eliza Katolikoan mendekostearekin eta Espiritu Santuarekin ere lotzen da. 1295etik, kardinalek, Erromatar Eliza Katolikoko klero nagusiek, erabiltzen duten kolorea da. Gorria, martirien festetarako liturgia kolorea da, heuren fedeagatik heriotza jasan zutenen odola irudikatuz. XX. mendetik aurrera, batzuetan liturgia kolore bezala erabiltzen da Aste Santuan, Erramu Igandean eta Ostiral Santuan. Praktika katolikoan, Espiritu Santua ospatzeko erabiltzen den kolore liturgikoa ere bada (horregatik erabiltzen da Mendekostean eta konfirmazio mezetan). Martirioarekin eta Izpirituarekin duen lotura dela eta, apostoluak oroitzeko erabiltzen den kolorea ere bada (San Joan apostoluarentzat izan ezik, ez baitzen martirizatua izan) eta, hala, apezpikuak oroitzeko erabiltzen da (arrazoi honegatik, apezpiku, kardinal edo aita santuen hiletetan egiten diren mezetan gorriz jazten dira).^[171]

Budismoa

Budismoa Iparraldeko Indian K.a. V. mendean Siddhartha Gautamak edo Budak emandako irakaspenetan oinarritutako erlijio eta filosofia da. Buda ez da jainkoa, ezta Jainkoak bidalia, ezta profeta ere, eta budismoak ez du sortzaile bati buruz hitz egiten. Buddha berba pali eta sanskrito antzinako hizkuntzetatik dator, eta “iratzarri dena” esangura du. ^[172]Budismoan ez dute erabiltzen Buda hitza pertsonaia historikoa aipatzeko bakarrik, baizik eta Siddharthak baino gauza bera lortu duen edonor aipatzeko. Budistek ez dituzte hartzen budismoaren irakaspenak ez jainkozko agerkaritzat, ezta fede-dogmatzat ere, ikergaitzat baizik.^[173]

Budismoan, gorria Budak argiztapena (edo nirvana) lortu zuenean bere gorputzetik atera omen ziren bost koloreetako bat da. Budismoaren praktikaren onurekin lotzen da: lorpena, jakinduria, bertutea, fortuna eta duintasuna. Gaizkiari aurre egiteko ahalmena ere bazuela uste zen. Txinan, tenpluetako horma, pilare eta ateetan kolore gorria erabiltzen zen.^[174]

Xintoismoa

Xintoismo edo kami-no-michi, "Jainkoen bidea", budismoa sartu aurretik Japonian nagusi ziren sinesteen eta praktika erlijiosoen multzoa da. Xintoismoak egungo Japonia eta antzinakoa lotzen dituzte. Xintoismoa erlijio animista da; jainkoak (kami) izadiko indarren irudiak dira: Amateratsu jainkosa ("Eguzkia"), Susanoo ("Ekaitza"), Tsukiyomi ("Ilargia"), etab. Maila desberdineko kami anitz dira, izadiko gauzak (zuhaitzak, animaliak, mendiak) eta arbasoak ere halakotzat hartuak baitira.

Ohitura hauek lehendabizikoz VII. eta VIII. mendeetako Kojiki eta Nihon Shoki kontaketetan jaso zituzten, orduko folklore, historia eta mitologiarekin batera. Egungo jarraitzaileek ohikune eta jantzi berak erabiltzen dituzte, Nara eta Heian aroetan ezarri zutenez.^[175]

Xintoismo, erlijio japoniarrean, Torii izeneko tenpluak gorriz eta beltzen margotzen ziren. Torii-ak mundu profanotik leku sakratura igarotzeko bidea sinbolizatzen du. Japoniar tenpluetan dauden lorategietako zubiak ere gorriz margotuta daude, toki sakratuetara eramaten baitzaituzte. Orokorrean, tenpluetako zubiak bakarrik dira kolore honetakoak, lorategi arruntetako zubiak ez dira gorriak. Gorria ere gaitza eta gaixotasuna kanporatzeko koloretzat hartzen zen.^[176]

Zenbait kultura eta tradiziotan

Koloreek balio edo sentimendu unibertsala dute hilkor gehienentzat. Hala ere, horien botere psikologiko handiaren ondorioz, kultura askok kolore bat edo bestea egokitu behar izan dute beren irizpidearen premisen pean, errealitatea modu desberdinean hautematen duen mundu baten berezitasunak berretsiz.

Kolore gorriak gerra, odola, pasioa, eta maitasuna irudikatzen du, besteak beste. Historikoki, odolaren kolorea denez, arriskuarekin eta adorearekin lotu izan da. Gorria, gizakiaren emoziorik bizienen irudikapena dela eta, axolagabe uzten ez duen kolorea da. Mendebaldean, eta bereziki Europan, gorria plazerra eta sexuari lotutako kolorea izaten jarraitzen du, kontinente zaharreko zenbait hiriburutako Auzo Gorri ospetsuetan gertatzen den bezala.^[177] Erlazio horietaz gain, beroarekin, jarduerarekin, pasioarekin, haserrearekin, maitasunarekin eta alaitasunarekin lotzen da Europan zein Estatu Batuetan.^[178]

Asian

Txinako hegoaldean, gorria suaren eta hegoaldearen ikurra da. Ñabardura positiboa du neurri handi batean, eta kemenarekin, leialtasunarekin, ohorearekin, arrakastarekin, fortunarekin, emankortasunarekin, zoriontasunarekin, grinarekin eta udarekin lotzen da. Txinatar tradizio kulturaletan paper gorria, sarri, opariak edo beste objektu batzuk biltzeko erabiltzen da. Pakete gorri bereziak Txinako Urte Berriko ospakizunetan erabiltzen dira opari monetarioak emateko. Alde negatiboenean, obituarioak, tradizionalki, tinta gorriz idatzita daude, eta norbaiten izena seinale gorrietan idaztean hil egin dela esan nahi du. Gorria ere femeninoarekin edo maskulinoarekin lotzen da (yin eta yang, hurrenez hurren), iturriaren arabera. Liburu Gorri Txikian, Txinako Herri Errepublikaren (PRC) sortzailea izan zen Mao Zedong presidentearen aipamen bilduma bat, 1966an argitaratu zen, eta ordutik aurrera oso zabalduta dago.^[179]

Gaur egun, Asiako herrialde askotan, gorria da andregaien soinen ohiko kolorea, alaitasuna eta zori ona sinbolizatuz. Indian, emaztegaiek, tradizionalki, sari gorri bat erabiltzen dute, odolaren saria izenekoa, bere aitak eskainia, honek, aita bezala dituzten betebeharrak, senar berriari transferitzen zaizkiola esan nahi duelarik, eta, honek, seme-alabak izateko duen nahiaren sinbolo bezala. Ezkondu ondoren, neskalagunak ertz gorri bat duen sari bat eramango du, eta sari zuri batera aldatuko du bere senarra hiltzen bada. Pakistanen eta Indian, emaztegai batzuek ere eskuak eta oinak gorriz eta hennaz margotuta dituzte beren ezkontide berriaren familiak, zoriontasuna ekarri eta estatus berria adierazteko.^[180]

Japonian gorria kolore tradizionala da irudi heroiko batentzat. Indiar azpikontinentean, gorria da andregai jantzien kolore tradizionala, eta maiz, komunikabideetan, ezkondutako emakumeentzako kolore sinboliko bezala irudikatzen da. Kolorea garbitasunarekin lotzen da, baita sexualitatearekin ere itsas harremanetan, beroarekin eta ugalkortasunarekin duen loturaren bidez. Aberastasunaren, edertasunaren eta Lakshmi jainkosaren kolorea ere bada.

Afrikan

Afrika erdialdean, Ndembu gerlariak pintura gorriz igurzten dira ospakizunetan. Bere kulturak kolorea bizitzaren eta osasunaren sinbolotzat hartzen duenez, gaixoak ere horrekin margotzen dira. Afrika erdialdeko kultura gehienek bezala, Ndembuk gorria anbibalente bezala ikusten dute, beltza baino hobea, baina ez zuria bezain ona. Afrikako beste alde batzuetan, ordea, gorria dolu kolorea da, heriotza irudikatzen duena. Afrikako alde askotan hartz gorriak heriotzarekin lotuta daudenez, Gurutze Gorriak koloreak berde eta zuri bihurtu ditu kontinenteko alde batzuetan.^[181]

Otomandar lehen sultanak, Osman I.ak, zuzendutako lehen turkiar otomandarrek, subiranotasuna sinbolizatzen zuten bandera gorriak zeramatzaten, Ghazis eta sufismoa, elezaharraren arabera, bere ametsean, ilargi erdi batekin inkrustatutako bandera gorri berri bat ikusi zuen arte.

Errusian

Errusiar kulturan kolore gorriak garrantzi handia du Errusia zaharreko egunetatik. Hain da esanguratsua errusiar kultura herrikoian eta historian, errusiar hizkuntza zaharrean, "ederra" eta "gorri" hitzak guztiz berdinak zirela.^[182] Baina errusiera modernoan ere, gorriaren eta ederraren terminoak hizkuntza aldetik oso lotuta daude eta eguneroko erabileran nonahikoak dira. Kolorea edertasunaren kolore bezala ikusten da Errusian, ona eta ohoragarri samarra.^[183] Krasnyk gorria esan nahi du eta krasivyyk ederra errusiera modernoan. Errusiera modernoan, neska edo emakume eder batentzako hitza krasavica da, tipo eder edo on batek krasavik izena duen bitartean. Neska xarmangarri bat edo emakume bat deskribatzeko, prekrasnaya eta prekrasnyy hitzak erabiltzen dira.^[184] Errusiako toki asko ere kolore gorriarekin lotuta daude, Plaza Gorria edo Krasnodar hiria kasu.^[185] Gorria nagusi da errusiar jantzi herrikoietan, Sarafan eta Rushnyk eta Khokhloma bezalako artisautzetan. Arrosa gorriak emakumeen jantzi folklorikoetan, gizonezkoen kapeletan dantza folklorikoetan eta errusiar txal tradizionaletan agertzen dira. ^[186]Viburnum opulus bezalako baia gorriak, errusiar herri kantu askotan ekoizten den errusiar kultura herrikoiaren osagai garrantzitsu bat dira, Kalinka, horietako ospetsuena den bitartean. Gainera, Pazko arrautzak, Errusian, askotan gorriz koloreztatuak daude, eta koloreak, paper garrantzitsu bat jokatzen du Errusiako Eliza Ortodoxoan, errusiar ikonoetan adibidez. Errusian, kolore hitzak, margotzeko edo tindatzeko, gorriarekin lotuta dagoen krasit esan nahi du.^[187]

Militarren uniformeak

Gaur egungo ikuspegitik, militarren uniformeetan gorria bezalako kolore bat jartzea ulertezina eta ausartegia da, nahiz eta desfileetan ikusteko deigarria izan. Hala ere, mosketea (irismen eta zehaztasun mugatuko arma) eta hauts beltza erabiltzen zen garaietan, soldaduek gudu-zelaian zeukaten ikuspena azkar lausotzen zen ke eta hodeien artean. Alegia, kolore deigarriek, taldekideak etsaiarengandik bereiztea errazten zuten. Gainera, XIX. mendera arte uniformeak tindatzeko erabiltzen ziren landare pigmentuak, denborarekin arrosa edo marroi gorrixka bihurtzen ziren. Beraz, klima beroan egindako kanpaina luzeetan, gaur egun ezagutzen dugun kolore eskarlata modernoa baino gutxiago nabaritzen zen. Garai hartako guduetan soldaduak zutabe eta lerroetan antolatzen ziren, beraz, arraroa zen banakako soldadua izatea etsaien helburu.^[188]

Britaniar Inperioa

Uniforme militar gorria Parlamentu Ingeleseko Armada Eredu Berriak hartu zuen 1645ean, eta armada britainiarrak uniformetzat erabili zuen 1914ko abuztuan Lehen Mundu Gerra hasi zen arte. Ez dago oinarri historikorik uniformeetan kolore gorria erabiltzeak mesederik egiten zuela adierazten zuenik. Baina, kolore gorriko uniforme batean odol-orbanak hobeto kamuflatzen dira eta, zaurien edo kideen odolik ez bereizteak soldaduen morala eusten laguntzen zuen. Uniforme Militar Britaniarrak (1968) liburuan, W.Y. Carman historialariak, xehetasun handiz marraztu zuen soldadu ingelesen uniformeetako kolore gorriaren bilakaera (Tudor etxetik Estuardo etxera). ^[189]

Kolore aldaketen arrazoiak hauek dira: finantzizioa (pigmentu gorri merkea, gorrixka edo gorrimina erostea), kulturala (kolore gorria soldadu ingelesen sinboloa bihurtu zen herritarren artean), eta zoria (1594ko ordena: uniformeak "momentuan hobekien proportzionatu daitezkeen koloreetakoak izan behar dira"). Tudortarren aldiaren aurretik, gorria maiz agertzen zen Europako errege-etxeen eta Italiako eliz-gizonen oihalezko libreaetan. Erdi Aroan zehar, gorriak edo purpurak, erromatar elizako goi klerigoen hierarkia bereizten zuten.

Ingalaterrako Gerra Zibilean pigmentu gorria kantitate handietan inportatu zen bi aldeetako armadak erabiltzeko. Pigmentu gorria arropa militarrentzako erabiltzea ospetsua egin zen eta hau izan zen beroki luzeak erabiltzeko joeraren hasiera. Uniformeak gorriz tindatzeko prozesuak etapa bakarra zeukan eta nahiko merkea zen, baina beste kolore batzuk lortzeko, pigmentuak nahastu egin behar ziren, prozesua garestituz. Kolore gorriaren alternatibarik merkeena tindatu gabeko artile gris-zuria zen, eta hau, frantziar, austriar, espainiar eta beste armada kontinentalen armadek erabiltzen zuten.

Bataila handiak zeuden gudu-zelai tradizionaletan, ikusmena ez zen desabantaila militartzat hartu errifleak (1850) eta kerik gabeko hautsa (1880) ezarri ziren arte. Hortik aurrera, armada britainiarrak arropa ilunaren balioa berehala ezagutu zuen, XIX. mendearen erdialdetik aurrera, uniforme kakiak sartu baitzituzten gerra indiar eta kolonialetan. Bigarren Boerren Gerra ondoren egin ziren erreformetan, uniformeak kaki kolorera aldatu ziren eta 1902an Britainia Handiko uniformeak ofizialki aldatu ziren. Ordutik aurrera, beroki gorriak janzteko erabiltzen ziren, nazio sentimendua mantentzeko eta errekrutamenduan baliogarriak zirelako.^[190]

Karlistaldietan, Liberalek eta Karlistek erabili zuten txapela

Oraindik ere, Britainiar armada modernoan gorrimina erabiltzen da oinezko zaindarien, sorosleen eta erregimentu edo danbor talde batzuen uniformeetan. Lehen gorriz janzten ziren errejimendu horietako ofizialek gorrimina mantentzen dute bere uniformeetan. Gibraltarreko Erregimentuak gorrimin koloreko tunika bat du neguko uniformean.

Euskal Herria

Euskal Herrian erabili izan diren uniforme militarrak armada espainiarrak eta frantsesak erabili izan dituztenekin lotu behar dira. Armada hauek, jaka gorria erabili ez bazuten ere, askotan izan dituzte kolore gorriko elementuak. Hala nola: galtzerdi edo praka gorriak, edo apaingarri gorriztaren bat.

Kolore gorria erabili zuten euskal soldadu batzuk Txapelgorriak izan ziren. Txapelgorriak XIX. mendean, I. karlistadan, karlisten aurka borrokatu zuten gipuzkoako boluntario liberalak izan ziren, eta txapel gorria zeramatelako jarri zitzaien izen hori. Karlistaldiko Bilboko setioko (1836) hiri miliziako ofizialaren -liberalak ziren hauek- uniformeak, berriz, praka gorriak zituen. Ondoren, Zumalakarregiren soldadu karlistek ere txapela gorria erabili zuten bere uniformean. 1844. urtean Gipuzkoa eta Bizkaian sortutako foru polizia berriak (mikeleteak eta foralak) ere txapela gorria hartuko zuten ikurtzat.

Munduan zehar

Gorrimin kolorea uniforme eta banda militar batzuetarako erabiltzen da Britainiar Inperio zaharra osatu zuten zenbait herrialdetako armada modernoetan: armada australiarra, jamaikarran, zeelanda berrikoa, fiyarra, kanadarra, kenyarra, ghanarra, indiarra, singapurdarra, Sri Lankakoa eta pakistandarra. ^[191]

Estatu Batuetako Marine Kidegoko bandako musikariak gorriz janzten dira, XVIII. mendeko tradizio militar bat jarraituz, bandako uniformeak armadaren uniformearen kontrako kolorekoak dira. Hau da, Ameriketako Estatu Batuetako Itsas Armadako uniforme urdinek xehetasun gorriak dituztenez, bandak xehetasun urdinak dituen uniforme gorriak dituzte.

“Red Serge” edo “Josketa Gorria” 1873an sortu zen Kanadako ipar-mendebaldeko Zaldizko Poliziaren uniformea da. Uniformea britainiar armadaren tunikatik egokitua izan zen. Kanadako Militarren Unibertsitateko kadeteek ere beroki gorriko uniformeak erabiltzen dituzte.

Brasilgo itsats infanteriak uniforme gorriak dituzte.

Sinbolo gisa

Beroki-gorri edo “Redcoats” epitetoa, antzinako Britainiar Inperioarekin erlazionatzen da, nahiz eta, kolore hau ez izan uniforme gorria zeraman herrialde bakarra. Alegia, Danimarkako armada osoak beroki gorriak zeramatzan 1848 arte, eta alemania, frantzia, austrohungaria, errusia, bulgaria eta errumaniako armadetako unitate partikularrak uniforme gorriak erabili zituzten 1914 arte. Beste adibide batzuen artean, espainiar husarrak, Japoniar Armadako bandak eta Estatu Batuetako Marineak daude, eta jeneral serbiarrek ere tunika gorriak jartzen zituzten uniforme formal gisa.

Hala ere, soldadu britainiarrek, indiarrek eta beste soldadu inperial batzuek kolore hau hirurehun urtez erabili izanak, uniforme gorria Britainiar Inperioaren ikonoan bihurtu zuen. Uniforme militarren kolore gorriak sinbolo nazionalak ziren, eta William IV. erregeak (1830-1837 gobernatu zuen) aurretik zituzten urdin ilun koloreko uniformeak gorriengatik ordezkatzea eskatu zuen britaniar armadako dibisio guztietan. Aldaketa gehienak Victoria erreginaren (1837-1901) aginpean gertatu ziren. Beroki gorria eta trikornio beltza zeremonia ofizialen jantzia izaten jarraitzen du.

Kirola

Kolore gorriak, kirolean adrenalina deskargatzera laguntzen du. Txapeldunekin eta garaipenarekin lotzen da.^[192]

Uniforme gorriekin ezagutzen den lehen talde kirola Erromatar Inperioko gurdi lasterketa izan zen. Lehenengo lasterketak bi gurdiren artean izan ziren, bata gorriarekin eta bestea zuriarekin. Geroago, talde kopurua laura igo zen, berde argiko eta urdin urdineko gidariak barne. Hogeita bost lasterketa korritu ziren egun batean, guztira ehun gurdik parte hartu zutelarik.

Gaur egun, mundu osoko kirol talde askok kolore gorria dute uniformeetan. Urdinarekin batera, gorria da kiroletan gehien erabiltzen kolorea zuriaren ondoren. Kirol talde nazional askok gorria erabiltzen dute, askotan bandera nazionalekin elkartuz. Talde horietako batzuek Espainia (La Furia Roja edo "La Roja" izeneko elkarteko futbol talde nazionalarekin) eta Belgika (Rode Duivels edo "Diablos Rojos" ezizena daramaten futbol taldeak) bezalako ezizenen artean dute kolorea.

Liga handietan, kolorea ligaren logoan agertzen da. Major League Baseball talde gorriengatik da ezaguna. Cincinnatiren galtzerdi gorriak, beisbol profesionaleko talderik zaharrena dira, 1869koa. Frankizia laster Bostonera joan zen, eta orain Atlanta Braves da, baina bere izena, Cincinnatiko Gorrien eta Bostongo Gorri Ertainen jatorri bezala mantentzen da. 1950eko hamarkadan, gorria komunismoarekin oso lotua zegoenean, Cincinnatiren talde modernoa "Red Sox" bezala ezagutzen zen, eta hitza beisbol txarteletan erabiltzen zen. Beldur gorria desagertu ondoren, taldea "gorriak" bezala ezagutzen zen berriro. 11 taldek txanoa gorria izaten dute edo kolorea erabiltzen dute uniformeetan.

NHLn, Detroit, Washington Capitals, Calgary Flames, Carolina Hurricanes, Chicago Blackhawks, Colorado Avalanche, Minnesota Wild, Montreal Canadiens, Ottawa Senators, Phoenix Coyotes eta New Jersey Devils, esate baterako.^[193]

Futbol munduan, gorria toki guztietan erabiltzen den kolorea da. Talde batzuen ezizenek kolorea dute. Zigor-txartel gorria ematen zaio arau-hauste larria egiten duen jokalari bati: jokalaria berehala deskalifikatzen da jokatzen jarraitzeko, eta bere taldeak jokalari bat gutxiagorekin jarraitu behar du jokoak irauten duen bitartean.

Errugbi elkarteak, Munster errugbi irlandarrak, Zeelanda Berriko Canterburyko talde probintzialak eta Crusaders Super 14 errugbi taldeak gorria erabiltzen dute kolore nagusi bezala euren joko pistetan.

NFLn, talde askok kolore gorriaren tonalitate bat dute, taldeko "etxeko" jertse ilunaren (edo alternatibo baten) kolore primarioa edo bere maillota bezala.^[194] Taldeak hauek dira: Arizona Cardinals, Atlanta Falcons, Houston Texans, Kansas City Chiefs, New England Patriots, San Francisco 49ers, Tampa Bay Buccaneers eta Washington Redskins. ^[195]Zelaian egindako dei bati aurre egiteko, entrenatzaileek bandera gorria jaurti behar dute futbol zelaian.^[196]

NBAn, kolorea ligaren logoan agertzen da. ^[197]Hamaika taldek kolorea (edo kolorearen tonalitateak) nabarmentzen dute, Cleveland Cavaliers ardoaren tonu sakonagoa erabiliz^[198].^[199]

Boxeoan, gorria, sarri, borrokalari baten eskularruetan erabiltzen den kolorea da. George Foremanek, Muhammad Aliren aurkako bere porrotean erabili zituen kutxa gorri berak zeramatzan, Michael Moorer garaitu zuenean, 20 urte beranduago, galdu zuen titulua berreskuratzeko. Red Burman, Ernie "red" Lopez eta Danny "Little Red" Lopez dira boxeolariak.

Rosso Corsa Italiako autoetako automobilismoaren nazioarteko kolore gorria da. 1920ko hamarkadatik, Alfa Romeo, Maserati, Lancia eta beranduago Ferrari eta Abarthen italiar autoak, rosso corsa (Racing gorria) bezala ezagutzen den kolore batekin margotuak izan dira. “Formula Bat”-ean, kolore nazionalak babesle komertzial libreengatik ordezkatu ziren 1968an, baina beste talde gehienek ez bezala, Ferrarik beti mantendu zuen gorri tradizionala, kolorearen itzala aldatzen den arren.^[181]

Marka komertzialak

Marketinean, merkataritza-marka, produktu, zerbitzu, enpresa edo instituzio baten izena, terminoa, sinboloa edo diseinu propioa da, produktu, zerbitzu enpresa edo instituzio horien ordezkoa izango dena. Marka batek lau betebehar nagusi ditu: produktu edo zerbitzua ezagutaraztea, konpetentziarengandik identifikatu eta bereiztea, kalitatea bermatzea eta hobespen jarraitu bat ziurtatzea.

Marka bat errealitate material (izena, tipografia, kolorea...) zein errealitate psikologiko baten jabe da, marka identitatea eta marka-irudia deritzanak. Maiz, logotipo baten bitartez identifikatzen da. Beraz, marka komertziala definitzerakoan, kolorea ondo aukeratzea, produktu edo zerbitzua bezain garrantzitsua da, eta kolore gorria hainbat marka komertzialen kolore identifikatzailea da.

McDonald's

McDonald's Corporation munduko janari azkarra zabaltzen duen jatetxe frankizia handiena da. Batik bat hanburgesak, oilakiak eta patata frijituak saltzen ditu jatetxeetan, baina azkenaldian entsaladak, fruta eta azenario makilatxoak ere bai. Enpresa 1940an fundatu zuten Dick eta Mac McDonald anaiek. 1948an sortutako zerbitzu azkarreko sistemak janari azkarren oinarriak ezarri zituen. Hala ere, Ray Kroc izan zen enpresari benetako bultzada eman ziona 1955etik aurrera. Jatetxe kate honetako maskota Ronald McDonald pailazoa da.

Logoari dagokionez, McDonald's-ek hiru kolore erabiltzen ditu lekuaren arabera: europan horia eta berdea; eta europatik kanpo gorria eta horia. M nagusia horia da beti baina atzealdea aldatzen dute. Europan kolore berdea beraien janaria osasungarri gisa irudikatzeko asmotan jarri zuten. Dena den, logo ezagunena gorria eta horia da. Bi kolore hauek pertsonei gosea ematen diela dioten ikerketa batzuen ondorioz aukeratu zituzten kolore hauek.

Coca-Cola

Coca-cola edari freskagarri baten izena da, zeina munduko 200 herrialde baino gehiagotan eros daitekeen. Herrialde horietako guztietan 3tan ezik freskagarririk salduena da. Coca-cola ekoizten duen enpresa The Coca-Cola Company da eta bere egoitza nagusia Atlantan dago, Estatu Batuetako Georgia estatuan. Coca-cola enpresaren aurkari nagusia Pepsi da. John Pembertonek edaria sortu zuenean, bere kontulari eta lagun Frank M. Robinsonek iradoki zion "Coca-Cola" deitzea, bi letra larriek publizitatean arreta erakarriko zutela pentsatu baitzuen. Logotipoa diseinatzeko, XIX. mendearen amaieran modan zegoen tipografietako bat aukeratu zuten, Spencerian izenekoa, eskuzko kaligrafia imitatzen duena eta aire sofistikatua ematen duena. Robinsoni gorria eta zuriaren arteko kontrastea gustatu zitzaion, eta "Coca-Cola" hitza gorriz idatziko zuen, hondo zuri baten gainean "goxoa eta freskagarria" adjektiboekin batera, non Coca-Colaren lehen kartela bihurtu zen.

Aita Noel, gaur egun ezagutzen dugun bezala, 1931n jaio zen Haddon Sundblom marrazkilariaren eskutik, Coca-Colako d 'Arcy publizitate agentziaren enkargua jaso ondoren. Helburua pertsonaia bat sortzea zen, sinbolikoaren eta errealaren, Gabonetako espirituaren pertsonifikazioaren eta Coca-Colaren zoriontasunaren artean.

YouTube

Youtube interneten bidez bideo digitalak partekatzeko aukera ematen duen webgunea da. Chad Hurley, Steve Chen eta Jawed Karim dira Youtuberen sortzaileak, Paypal-en lanean ari zirela sortu zuten. Paypalen lan egiteko, Hurleyek Pennsylvaniako Indiana unibertsitatean diseinua ikasi zuen. Chenek eta Karimek ikerketa bat egin zuten batera Illinois unibertsitatean. YouTuberen hasierako egoitza San Mateon izan zen, Kalifornian, pizzeria eta japoniar jatetxe baten gainean.

Bi logo nagusi ditu YouTubek: botoi gorri bat, erdian "Play" ikur zuria daukana; eta bestea, "You" hitza letra beltzez eta atzealde zuriaz eta "Tube" hitza letra zuriz eta atzealde gorriaz.

Canon

Canonen logoa

Canon Inc. (japonieraz: キヤノン株式会社 Kiyanon kabushiki-gaisha) , kamerak, bideokamerak, fotokopiagailuak, eta ordenagailuentzako inprimagailuak bezalako gailu optikoak eta irudia eskuratzeko produktuak egiten dituzten elektronikako multinazional japoniar bat da. Konpainia 1933an sortu zuten Goro Yoshida eta bere koinatuak, Saburo Uchidak Precision Optical Instruments Laboratory izenarekin. Konpainiaren jatorrizko helburua argazki kameraren kalitatea hobetzeko ikerketa izan zen.

Logoan "Canon" hitza kolore gorriz agertzen da tipografia zorrotz batekin eta atzealdea zuria izaten da normalean.

Red Bull

Red Bull Red Bull GmbH austriar enpresak ekoitzitako edari energetikoa da. Dietrich Mateschitz asmatzaileak sortu zuen 1980ko hamarkadan, marketing berezia bultzatuz. 1987ko apirilaren 1ean lehenengo lata saldu zuenetik 165 herrialdetan 35.000 milioi lata baino gehiago saldu dituzte.

Red Bull latak zilar kolorekoak eta urdinak izaten dira normalean. Logoa, berriz, gorria eta horia da. "Red Bull" jartzen duten letra handiak gorriak izaten dira eta azpian, bi zezen gorri borrokan agertzen dira. Logoari atzealde horia ematen diote, gorria gehiago nabarmentzeko.

Mitsubishi

Mitsubishi Taldea (japonieraz: 三菱グループ Mitsubishi Gurūpu) Japoniako konpainia handienetakoa da. 1870eko maiatzaren 13an sortu zuen Yatarō Iwasakik, samurai familia bateko semeak. Japonia gizarte industrializatua bilakatzeko paper garrantzitsua bete zuen. Hasieran itsasoko garraioan aritu zen. Mitsubishiren markak eta izenak "hiru diamante" adierazten dituzte. Izena mitsutik ("hiru") eta hishitik ("triangelu-formako uretako gaztainak") datorkio. Gaur egun, deszentralizatutako konpainien partzuergo bat da.

Mitsubishiren logotipo gorria eta zuria da, koloreok asko kontrastatzen dutelako. Atzealde zuria du normalean eta erdian elkartzen diren hiru errombo gorrik osatzen dute markaren ikur nagusian. Letrak agertzekotan, beltzak izaten dira eta logoaren azpian edo eskuineko aldean doaz.

Kelloggs's-en logotipoa

Kellogg's

Kellogg's Company (baita Kellogg edo Kellogg's soilik deitua) estatubatuar nazioarteko konpainia bat da. Nagusiki gosarirako elikagaiak, zerealak eta galletak ekoiztu ohi ditu. Bere egoitza Michigan estatuko Battle Creek udalerrian du. 1906an Will Keith Kelloggek Kellogg's® konpainia sortu zuen, Zazpigarren Eguneko Adbentisten dietan oinarrituz, bera fede horretakoa baitzen. Emaitzak bikainak izan ziren, denbora gutxian salmentek goruntz egin baizuten. Gaur egun, lehiakidea duen Nestlé suitzar konpainiarekin batera gosari zerealen sektoreko mundu mailako liderra da.

Kellogg's markaren logotipoa beti da kolore gorrikoa. Normalean atzealde zuria edukitzen du gorriarekin kontrastatzeko. Letraren tipografia nahiko borobila izaten da, puntarik gabe.

Gurutze Gorria

Gurutze Gorriaren eta Ilargierdi Gorriaren Nazioarteko Mugimendua izenez ezaguna, nazioarteko mugimendu humanitario bat da, mundu osoan gutxi gorabehera 97 milioi boluntario, kide eta langile dituena. Helburu hauekin sortu zen: pertsonen bizitza eta osasuna babestea, gizaki guztienganako errespetua ziurtatzea, eta pertsonen sufrimendua prebenitu eta arintzea.^[200]

Mugimendua legalki independenteak diren hainbat erakundek osatzen dute, baina mugimenduaren baitan elkartuta daude oinarrizko printzipioak, helburuak, sinboloak eta estatutuak, gobernu erakunde komunen bidez.^[201] Mugimenduko erakundeak hauek dira:

Gurutze Gorriaren Nazioarteko Batzordea (ICRC) Henry Dunantek eta Gustave Moynierrek 1863an Genevan (Suitzan) sortutako erakunde humanitario pribatua da. Bere 25 kideko batzordeak nazioarteko zuzenbide humanitarioaren araberako aginte bakarra du, nazioarteko eta barneko gatazka armatuetako biktimen bizitza eta duintasuna babesteko. ICRCri Bakearen Nobel Saria eman zitzaion hiru alditan (1917an, 1944an eta 1963an).^[202]
Gurutze Gorriaren eta Ilargi Gorriaren Elkarteen Nazioarteko Federazioa (IFRC) 1919an sortu zen, eta gaur egun Gurutze Gorriaren eta Ilargi Gorriaren 190 Elkarteen arteko jarduerak koordinatzen ditu. Nazioarte mailan, Federazioak zuzentzen eta antolatzen ditu, Elkarte Nazionalekin lankidetza estuan, eskala handiko larrialdiei erantzuteko larrialdietarako laguntza-misioak. Nazioarteko Federazioko Idazkaritza Genevan (Suitzan) dago. 1963an, Federazioak (orduan Gurutze Gorriaren Sozietateen Liga izenez ezagutzen zena) Bakearen Nobel Saria jaso zuon ICRCrekin batera.^[203]
Gurutze Gorriaren eta Ilargierdi Gorriaren Elkarteak munduko ia herrialde guztietan daude. Gaur egun, 190 Elkarte Nazional daude ICRCn onartuak, eta Federazioko kide osoak dira. Entitate bakoitzak bere jaioterrian nazioarteko zuzenbide humanitarioaren printzipioen eta nazioarteko mugimenduaren estatutuen arabera lan egiten du. Egoera eta ahalmen espezifikoen arabera, Elkarte Nazionalek nazioarteko zuzenbide humanitarioak edo Nazioarteko Mugimenduaren aginduek zuzenean definitzen ez dituzten zeregin humanitario osagarriak har ditzakete. Herrialde askotan, lotura estua dute dagozkien osasun sistema nazionalekin, larrialdi zerbitzuak eskainiz.^[204]

Gurutze Gorriaren ikurra ofizialki Genevan 1863 onartu zen. Gurutze Gorriaren bandera ez da San Jurgiren gurutzearekin nahastu behar, Ingalaterrako, Bartzelonako, Georgiako, Friburgoko eta beste toki batzuetako bandera baita. Nahasmen hori ekiditeko, babestutako ikurrari "Greziako Gurutze Gorria" (gaur egun Gurutze Gorri Helenikoa) deitzen zaio. Termino hori Estatu Batuetako zuzenbidean ere erabiltzen da Gurutze Gorria deskribatzeko. Saint Jurgiren gurutze gorria banderaren ertzeraino hedatzen da, baina Gurutze Gorria ez.^[205]

Banderak

Gorria, balioa, indarra, konfikatzea eta espiritu patriotikoa adieraz ditzake bandera batean. Hortaz, banderetan gehien ikusten den kolorea da.^[206] Erdi Aroan, borrokan ari ziren ontziek, Baucans izeneko serpentina gorri luze bat altxatu zuten, heriotz borroka bat sinbolizatzeko. XVII. mendean, bandera gorri batek erronka bat adierazten zuen. Setiatutako gaztelu edo hiri batek bandera gorri bat altxatuko luke erasotzaileei errendituko ez liratekeela esateko.

Bandera gorria ikur politiko bezala agertu zen Frantziako Iraultzan, Bastilla erori ondoren. 1789ko urriaren 20an gobernu berriak onartutako lege batek, Garde Nationaleri, istiluen kasuan, bandera gorria altxatzeko baimena eman zion, Gardek berehala esku hartuko zuela adierazteko. 1791ko uztailaren 17an Marteko Zelaietan egindako manifestazio batean, Garde Nationale taldeak jendetzaren aurka tiro egin eta berrogeita hamar pertsona hil zituen. Gobernua iraultzaile erradikalenek salatu zuten. Marseillesa ereserki ospetsuaren hitzetan, Rouget de Lislek idatzi zuen: "Gure aurka altxa dute tiraniaren bandera odoltsua!" (Contre nous de la tyrannie, l 'entendard sanglant est leve). 1790etik aurrera, iraultzailerik erradikalenek beraiek hartu zuten bandera gorria, manifestazioetan eraildakoen odola sinbolizatzeko eta kontrairaultzailetzat zituztenen errepresioa eskatzeko. Frantziako Iraultzan, askok, Parisko jendetzetan, frigiozko txano gorri bat eramaten zuten ere, askatasun ikur bat, antzinako Erroman esklabu askatuek erabilitako txanoetan inspiratua, baina iraultzaren koloreak, azkenean, urdin, zuri eta gorri bihurtu ziren. Frantziako banderako gorria Paris hiriko ikurretik hartua izan zen, non hiriko patroi santua zen Saint Denis irudikatzen zuen.

Karl Marxek, Manifestu Komunista argitaratu zuen 1848ko otsailean, arreta gutxirekin. Hala ere, handik egun gutxira, 1848ko Frantziako Iraultza piztu zen, Luis Feliperen monarkia Frantziako Bigarren Errepublikarekin ordezkatu zuena. 1848ko ekainean, Parisko langileek, gobernu berriarekin nahigabeturik, barrikadak eraiki eta bandera gorriak altxatu zituzten. Gobernu berriak frantziar armada deitu zuen altxamendua itzaltzeko, armadaren eta Europako langile mugimendu berrien arteko borroka horietako lehena.

Gorria ere Italia bateratzeko mugimenduaren kolorea izan zen, Giuseppe Garibaldik zuzendua. Bere jarraitzaileak, camicie rosse edo alkandora gorriak bezala ezagutuak izan ziren Risorgimento italiarraren borrokan 1860an.

1870ean, frantziar armadak frantziar-prusiar gerran alemaniaren aurka porrot ikaragarria jasan ondoren, frantziar langileek eta iraultzaile sozialistek Paris hartu eta Parisko Komuna sortu zuten. Komunak, frantziar armadak zanpatu baino bi hilabete lehenago iraun zuen, odol asko isuriz. Komunaren jatorrizko estandarte gorriak iraultza sozialistaren ikono bihurtu ziren; 1921ean, Frantziako Alderdi Komunistako kideak Moskura iritsi ziren eta gobernu sobietar berriari komunaren jatorrizko banderetako bat aurkeztu zioten; Vladimir Leninen hilobian jarri zuten (eta oraindik ere bere lekuan dago), bere hilkutxa irekiaren ondoan.

1917ko Errusiako iraultzan, boltxebikeek lortutako garaipenarekin, bandera gorria, langileak sinbolizatzeko mailu batekin eta nekazariak sinbolizatzeko igitaiarekin, Errusiako bandera ofiziala bihurtu zen, eta, 1923an, Sobietar Batasunekoa. Horrela jarraitu zuen 1991n Sobietar Batasuna desegin zen arte.

Txinako Alderdi Komunistak 1949an boterea hartu ondoren, Txinako bandera bandera gorri bihurtu zuen, Alderdi Komunista sinbolizatzen zuen izar handi batekin eta langileak, nekazariak, hiriko klase ertaina eta landa-klase ertaina sinbolizatzen zituzten izar txikiagoekin. Txinako Alderdi Komunistaren bandera pankarta gorri bihurtu zen, igitai batekin eta mailu batekin. 50 eta 60ko hamarkadetan, Vietnam eta Laos bezalako erregimen komunistek ere bandera gorriak hartu zituzten. Herrialde komunista batzuek, Kubak adibidez, bandera zaharrak mantentzea erabaki zuten; eta beste herrialde batzuek komunismoarekin edo sozialismoarekin zerikusirik ez zuten bandera gorriak erabili zituzten; Nepalgo bandera gorriak, adibidez, lore nazionala irudikatzen du.^[181]

**Gorrimina**
Kolore koordenatuak

Hamaseitarra		#da291c
RGB	(r, g, b)	(218, 41, 28)
CMYK^N	(c, m, y, k)	(0, 81, 87, 15)
HSV	(h, s, v)	(4.1°, 87.2%, 85.5%)

Ikurrina

Ikurrina Euskal Herriko bandera eta ikur nagusia da. Egun, Euskal Autonomia Erkidegoko bandera ofiziala da, bai eta Ipar Euskal Herrian nahiz Hego Euskal Herrian, Europar Batasuneko banderarekin batera, Bidasoa eta Pirinioetako estatu mugaren bi aldetara agertzen den bandera bakarra ere. Sabino Aranaren anaia Luis Aranak marraztu zuen 1894. urtean. Oinarri gorriaren gainean, gurutze zuri zuzen batez eta gurutze berde zeihar batez osatuta dago.

Sabino Aranak ikurrina sortu zuenean, bizkaitarrak irudikatu nahi zituen, historian zehar Bizkaiko banderaren hondoa gorria izan baita. Hala ere, batzuek jatorri mitikoaren zantzua hartzen diote, Padura edo Arrigorriagako guduari lotuta. 870 urte inguruan, bizkaitarren buru Jaun Zuriak Leongo armada Paduran garaitu omen zuenean, etsaien odola lekuan barreiatu zuen eta bertako harriak gorritu. Geroztik, Arrigorriaga deitzen zaio leku horri. Oinarri gorri horrek Bizkaiaren independentzia irudikatzen bide du^[207]. Ikurrinan erabilitako gorri koloreak “gorrimina” du izena.

Gurutze zehiar berdeak lege zaharrak eta Bizkaiko independentzia irudikatzen ditu, Gernikako Arbolaren kolore eta itxura estilizatua baita. Batzuen ustez, beste harreman bat ikusten dute Padurako borrokarekin, gurutze mota horrek San Andresen gurutzea izena baitu eta borroka San Andres egunez izan baitzen.

Gurutze zuriak Jainkoa beste edozeren gainetik irudikatzen du, horregatik gurutze zuria gurutze berdea eta hondo gorriaren gainetik egotearen arrazoia, Aranak kristautasunean oinarritutako Bizkaia burujabea sortu nahi baitzuen. Bizkaiko armarrian, Gernikako Arbolaren atzean ere gurutze zuri bat ageri da^[208].

Armarriak

Gorriaren erabilera armarrietan oso ohikoa da. Izan ere, euskal herriko zazpi probintzietako armarriek elementu gorriak dituzte edo izan dituzte. Hala ere, armarri bakoitzean funtzio eta esanahi desberdina dute^[209]

Arabako Armarria

Arabako armarrian lehoi gorri bat ikus daiteke, batzuetan ezpatadun beso bat erasotzen ari da eta beste batzuetan, bizkarra ematen ari zaio. Bi kasutan lehoi gorriaren esanahia arriskua izango litzateke, Arabak defendatu behar dituen arriskuak, ahalegia.

Bizkaiko Armarria

Bizkaiko armarrian ikus daitezkeen elementu gorriak gurutzeak dira.Gernikako arbolaren atzean dagoenak erlijioa sinbolizatzen du, eta armarriaren urrezko markoan dauden beste zortzi gurutzeei “astalki” deritzo.

Euskal Autonomia Erkidegoko armarria

Euskal Autonomia Erkidegoko armarrian Bizkaia, Gipuzkoa eta Arabako armarriak eta gorri hutsez margotutako espazioa ikus daitezke. Kasu honetan, espazio gorri horren esanahia historikoa da. Hasieran, nafarroa EAEren parte izatekoa zen, baina, azkenean ezetz esan zuten. Hala ere, armarriaren zati horren kolorea gorria mantendu da.

Gipuzkoako armarria

Gaur egungo Gipuzkoako armarrian ia ez dago kolore gorririk, baina 1466 eta 1979 arteko armarriaren goiko zatia nagusiki gorria zen. Kasu honetan gorriak boterea sinbolizatzen zuen, batetik errege batekin agertzen delako, eta bestetik, kanoi askoren atzean ikus daitekelako.

Lapurdiko armarria

Lapurdiko armarriko lehoi gorriak arpoi-dardo bat dauka eskuan. Kasu honetan Lapurdiko antzinako bizkondeen armarrian oinarrituta dago.

Nafarroako armarria

Nafarroako armarriak beti izan du fondo gorria. XIII. mendean, jatorrian zortzi besoko gurutzea zen armarria kate bihurtzeko eboluzioari ekin zion. XVI. mendetik aurrera, kate itxurako diseinua orokortzen hasi zen, katebegi biribildu edo eliptikoekin, edo laukiantzekoekin, Orreagan eta Iratxekoak bezalakoak. Ziurrena da katean dauden zirkulu gorriak errubiaren errepresentazio bat izatea, baina fondo gorriaren zergatia ez dago argi. Kondairak dio Antso VII.a azkarrak armarria berea egin zuela Nafarroako errekonkistan.

Zazpiak bat

Zazpiak bat Euskal Herriko zazpi lurraldeen bateratzearen aldeko armarria da. Hemen kolore gorriak ez dauka esanahi berezirik, probintzia bakoitzeko armarrietan duen esanahiaz aparte.

Zuberoako Armarria

Zuberoako armarrian urrezko lehoi bat fondo gorri baten aurrean ikus daiteke. Zuberoako bizkondeak bere armarrian urrezko lehoia eremu gorrian zuenez, handik bizkonderrira eta gero Mauleko armarrira pasa ziren. Azkenean, hiriburutik herrialdera pasa zen. Kolore gorriaren erabileraren esanahia ez dago argi.

Politika

Gorria iraultzarekin lotzen da. Jatorria, dirudienez, Frantziako Iraultzan dago; 1791n, Parisen bandera gorria (arrisku egoeraren eta edozein manifestazioren sakabanaketarako ordenaren aldarrikapena) jarri zen, Luis XVI.a erregearen aurkako manifestazioak erreprimitzeko asmoz. Manifestariek bandera gorria beretzat hartu zuten martirien oroimenez, horrela, bandera iraultzaile bihurtuz.

1871n, Parisko Komunaren matxinadan, bandera gorria erabili zen berriro. XIX. mendean zehar langile-mugimenduak hartu zuen, batez ere orientazio marxista (sozialista) zeukatenek. Alderdi boltxebikeak 1917ko urriko Iraultzan garaipena lortu zuen eta, Errusia sistema komunista bat ezarri nahi izan zuen lehen herrialdea bihurtu zen. Sobietar Batasuna leninista gisa identifikatu zen, eta ondoren estalinismoak gorria hartu zuen bere banderaren kolore bezala, igitai eta mailuaren ikurrarekin batera. Hau, mundu osoko alderdi sozialistek, komunistek eta sozialdemokratek erabili dute.^[210]^[211]

1920an sortutako Txinako Alderdi Komunistak, Sobietar Batasuneko bandera gorria (igitai eta mailuaren ikurrarekin batera) hartu zuten. 1949an alderdiak Txinan boterea hartu zuenean ikur nazionala bihurtu zen. Mao Zedong, alderdiko buruzagiaren arabera, alderdiaren ereserkia "ekialdea gorria da" bihurtu zen, eta Mao Zedong-i "Eguzki gorri" izengoitia jarri zioten. Txinako Iraultza Kulturalean, guardia gorriek alderdiaren ideologia betearazi zuten, eta Mao Zedongen esaerak liburu gorri txiki batean argitaratu ziren. Gaur egun, Txinako Alderdi Komunistak munduko alderdi politiko handiena dela dio, laurogei milioi kiderekin.^[212]

Kolore hau Europa Ekialdeko herrialde komunisten izendegi, lelo eta sinbologia osoan hedatu zen. Txina, Ipar Korea, Vietnam, Kuba eta sobietar eragina zuten beste herrialde batzuk, nortasun eta propaganda ikur nagusi bezala erabili zuten. Noizbait enpresa kapitalistetan kolore korporatiboekin gatazkan ere sar zitekeen. Hona hemen adibide batzuk: Moskuko Plaza Gorria, Armada Gorria, Guardia Gorria eta Maoren Liburu Gorria.^[213]

Gorria Europako alderdi sozialdemokrata askoren kolore ere bihurtu zen, Britainia Handiko Alderdi Laborista (1900ean sortua), Alemaniako Alderdi Sozialdemokrata (1863an sortua), Frantziako Alderdi Sozialista (1879an sortua), Amerikako Alderdi Sozialista (1901-1972) eta AEBetako Alderdi Komunista.

Euskal Herria

Hego Euskal Herrian mugimendu sozialistaren lehen urratsak Bilbon,1886. urtean, eman ziren.^[214] PSE-EEko lehen elkarte sozialista sortu zen eta, Europako gainontzeko partidu sozialistak modura, kolore gorria hartu zuten ikurtzat.^[215]^[216]

Euskadiko Partidu Komunista 1935. urtean osatu zen Bilbon, Espainiako Alderdi Komunista barneko federazio gisa^[217], eta hauek ere bandera gorriarekin aldarrikatzen ziren.^[218] Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroako militante komunistak hartzen zituen.^[219]^[220]

Diktaduraren ondoren, bere ikur eta karteletan kolore gorria erabili zuten hainbat ezkerreko alderdi politiko egon ziren EHan: EIA (Euskal Iraultzarako Alderdia ), LAIA (Langile Abertzale Iraultzaileen Alderdia), HASI (Herriko Alderdi Sozialista Iraultzailea), EHAS ^[221](Euskal Herriko Alderdi Sozialista)^[222], LKI (Liga Komunista Iraultzailea), ORT (Organización Revolucionaria de Trabajadores), HB (Herri Batasuna), etab.

Gaur egun, kolore gorria gehien erabiltzen duten partidu eta sindikatuak Ezker Batua, CCOO, UGT, PSE-EE, EPK, etab. dira.

Alkandora gorriak

XIX. mendearen erdialdean Giuseppe Garibaldik "italiar legioa" sortu zuen, alkandora gorriak zeramatenak. Lehenik Uruguain borrokatu zuten Argentina eta Brasilen aurka independentzia lortu arte, eta urte batzuk beranduago Italiako hegoaldeko Milen espedizioan, herrialdea bateratzeko asmoz.

Gaur egungo Pakistanen, antzinan Indiako ipar-ekialdeko probintzia zen Pashtunistanen, 1930eko hamarkadan "alkandora gorrien mugimendua" egon zen. Mahatma Gandhiren antzera, indarkeriarik gabeko erresistentzia erabili zuten. Abdul Ghaffar Khan izan zen mugimendu honen sortzailea.^[223]

Latinoamerika

Latinoamerikako hainbat herrialdetan, kolore gorria liberalekin erlazionatzen da, besteak beste, Kolonbiako Alderdi Liberala (gaur egun sozialdemokrata da, baina jatorriz liberal klasikoa), Hondurasko Alderdi Liberala, Nikaraguako Alderdi Liberal Konstituzionalista eta Costa Ricako Alderdi Zibila.^[178]

Argentina

Argentinan gorria Alderdi Federalarekin erlazionatzen da, XIX. mendean zehar nagusitasun politikoaren alde borrokatu zuten alderdietako bat. Izaera kontserbadoreko alderdi populista zen eta Argentinan federalismoa bultzatzen zuen unitarismoaren aurka.

Paraguai eta Uruguai

Paraguain eta Uruguain kolore gorria erabiltzen duten, "koloredun" deritzen, alderdiak daude: kontserbadoreak (Paraguaiko Alderdi Koloreduna) eta liberalak edo sozialdemokratak (Uruguaiko Alderdi Koloreduna).

Amerikako Estatu Batuak

Gaur egun, Estatu Batuetako Alderdi Errepublikanoak kolore gorria erabiltzen du. Estatu Batuetako Alderdi Demokratak duen posizioa (ezker edo eskuin) historian zehar aldatu egin da, baina alderdi kontserbadore nagusia da gaur egun. Estatu Batuetan, politikoek maiz aipatzen dituzte "estatu gorriak", presidentetzarako hauteskundeetan hautagai errepublikanoen alde bozkatu ohi duten estatuak deskribatzeko, eta "estatu urdinak", hautagai demokrataren alde bozkatzen dutenentzat. Konbentzio hau nahiko berria da, alegia, 2000. urteko Presidentetzarako hauteskundeak baino lehen, komunikabideek gorria eta urdina adjudikatu zieten bi alderdiei. Erabilera finko hau, 2000. urteko hauteskundeen ostean ezarri zen, hedabideak "estatu gorrien" versus "estatu urdinen" arteko lehiaketa eztabaidatzen hasi zirenean.^[224]

Esaerak euskaraz

"Gorri” hitza duten euskarazko esaeren taula^[225]:

Esaera	Esanahia
abelgorri	Behiaren espezieko aberea
alfer gorri bizi	alferkerian bizi
arrautza gorringoari danbolina jotzea	ezinezkotan saiatzea
arropa gorriaz beztitu	kardenal egin
azkeneko mamu gorria	ezgai
(ezerk inorentzat) begi gorriak ukan	larritasunean bizi
bekokia ere gorritu	lotsatu
belaun gorriz	eginahalean
burdin gorria eskuetan hartu	ezer uste osoz defendatu
edozein soldadu gorriarazi	(neska) lotsagabea izan
egun gorria ikusi	sufritu
egun gorriak ikusi	sufritu
eguraldi gorria eduki	egoera larrian egon
eguraldi gorriak ikusi	sufritu
eguraldi gorrien jabe izan	sufritu
(inoren) etxeko arraultzak gorringo binakoak izan	aberatsa izan
euli batek gorritu	lotsatia izan
gaztiaguaren labe gorria	infernua
gorri gelditu	ezer gabe gelditu
gorri geratu	beharrean geratu
gorri hotsean (ibili...)	biraoak bota
gorri ibili	larri ibili
gorria eta urdina ez ezagutu	argi dagoena ez ikusi
(inorentzat) gorriak egon	sufritu
gorriak eta beltzak ikusi	sufritu
gorriak ikusi	sufritu
gorriak pasa	sufritu
gorrian (jardun...)	biraoak bota
gorringo biko pare bana ukan	ausarta izan
hanka gorri	haur
haserre gorrian egon	oso haserretu
(ezerekin, inorekin) infernu gorria eduki	sufrimendu handiak eduki
istilu gorria(k) ikusi	sufritu
karraska gorrian	suhar, gogoz
katalin gorri	patar
labe gorritua	infernua
lanterna gorri	azken
narru gorriko	sos
orpo gorri	haur
sudurra gorritu	mozkortu
tximista gorria!	*esanahi ezezaguna
zin gorria emanarazi	zeharo nekarazi

Fikzioa

Kill Bill vol.2 filmaren portada

Fikzioan bi motatako medioak ikus daitezke; irudi gabekoak (ilustrazio gabeko liburuak) eta bisualak (zinema, bideo-jokoak, komikiak, ilustrazioak…).

Liburuen kasuan, koloreen erabilera estetikoagoa izaten da. Izan ere, agertzen diren elementuen kolore deskribapena agertzen ez bada, irakurleak interpretatu behar du nola ikusiko litzateke irakurtzen duena. Hala ere, zenbait liburuetan autoreak koloreak zehazten ditu.

Medio bisualean askoz argiagoa da koloreen erabilera, zehaztuta dago, ahalegia.

Zineman batez ere koloreen hautua oso garrantzitsua da. Koloreek zentzu psikologikoa jarraitzen dute. Gorriaren kasuan, biolentzia, arriskua eszitazioa, sexua, beroa eta gizatasuna esan nahi du. Kolore honen erabileraren adibide: Quentin Tarantinoren filmak, American Beauty, Her, Ex machina, Amelie, Errementari, etab.^[226]^[227]^[228]

Musikaren koloreak: sinestesia

Sinestesia bi zentzumen edo gehiago loturik agertzen diren fenomeno neurologikoa da.^[229] Estatistikoki, ehun pertsonatik bat sinestesikoa da eta fenomeno hau ohikoagoa da emakumeengan gizonengan baino. Sinestesiko batzuk sentsibilitate musikal ez-ohikoa dute eta batzuek inolako erreferentziarik gabe bereizten eta identifikatzen dituzte soinuak. Kolore musikala sinestesia mota bat da; bertan, nota musikal eta musika tresnen soinuei kolore bat ematen zaie, tinbera, maiztasuna, etab. kontuan hartuta.^[230]^[231]

Sinestesia duten pertsonek era desberdinean ematen dizkiote kolore balioak soinuei, baina, badaude zenbait ezaugarri komunak. Batetik, ohikoa da sendo entzuten diren instrumentuei eta nota baxuei kolore beroak ematea, “potentzia” handiagoa dutelako. Horregatik, haize metalak gorri-laranjak izan daitezke eta Do notari kolore gorria esleiatzen zaio.

Erreferentziak

↑ Lakarra, Joseba A.; Manterola, Julen; Segurola, Iñaki. (2019). Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200). Euskaltzaindia, 313. or. ISBN 978-84-946477-8-9..
↑ (Ingelesez) Lakarra, Joseba. (1995). «Reconstructing the Pre-Proto-Basque Root» Towards a history of the Basque language. J. Benjamins Pub. Co, 195 or. ISBN 978-90-272-8567-6. PMC 709596553. (Noiz kontsultatua: 2020-06-10).
↑ (Gaztelaniaz) Agud, Manuel; Tovar, Antonio. (2013-03-30). «Materiales para un Diccionario Etimológico de la Lengua Vasca (XVII)» Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo" 27 (2): 613–692. ISSN 2444-2992. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «erabili.eus/ Sinonimo eta Antonimodunen Hiztegia» www.erabili.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ «handprint : colormaking attributes» handprint.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «The Dimensions of Colour, traditional colour wheel» www.huevaluechroma.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Lynch, David K.; Livingston, William Charles; Livingston, William. (2001-06-11). Color and Light in Nature. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-77504-5. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Christie, Robert. (2014-09-24). Colour Chemistry. Royal Society of Chemistry ISBN 978-1-84973-328-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «efg's Computer Lab: Spectra Lab Report» web.archive.org 2019-06-07 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Teoría del color, propiedades y atributos» www.fotonostra.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Red Color Codes [Hex, RGB | HTML-Color.Codes»] html-color.codes (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).
↑ «Red color code - HTML RGB red color» www.rapidtables.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).
↑ «Shades of Red» ColorSwatches.info (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).
↑ «24 Shades of Red Color Palette – graf1x.com» graf1x.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).
↑ (Gaztelaniaz) Muñoz, Antonio Valero. (2013-02-28). Principios de color y holopintura. Editorial Club Universitario ISBN 978-84-15787-08-2. (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).
↑ «Color» hyperphysics.phy-astr.gsu.edu (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Olympus Microscopy Resource Center | The Physics of Light and Color - Human Vision and Color Perception» web.archive.org 2017-07-05 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «NOVA Online/Hunt for Alien Worlds/Be A Stargazer» www.pbs.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «KODAK: How Safe Is Your Safelight? Important Facts» web.archive.org 2009-01-22 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Agoston, George A.. (2013-06-05). Color Theory and Its Application in Art and Design. Springer ISBN 978-3-540-34734-7. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Applying Color Theory to Digital Media and Visualization» CRC Press (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) «Tips for Effectively Using Color in Gardening and Landscape Design» The Spruce (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «The Dimensions of Colour, modern colour theory» www.huevaluechroma.com (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Divulgación Científica: El color del cielo» fcaglp.fcaglp.unlp.edu.ar (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Rodríguez, Angel Luis Pérez; López, María Isabel Suero. (1996). «¿Por qué el cielo es azul?: la belleza del cielo a través de la física» Puertas a la lectura (2): 21–24. ISSN 1575-9997. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Hamacher, Duane W.. «Curious Kids: Why is the sky blue and where does it start?» The Conversation (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Eguzki-erradiazio barreiatu. 2020-05-05 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) West, Larry. «The Causes and Effects of Red Tides» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ «Redtide – Red Tide Algae – Red Tide Effects | START» start1.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ «Red Tide FAQ» tpwd.texas.gov (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) «What forms of nutrients can Karenia brevis use to grow and bloom?» Florida Fish And Wildlife Conservation Commission (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ «Red tide warning - General - New Straits Times» web.archive.org 2013-01-07 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Moore, Patrick. (2000-01-01). The Data Book of Astronomy. CRC Press ISBN 978-1-4200-3344-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Mars the Red Planet» web.archive.org 2007-07-12 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «What is 'red shift'?» www.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «The Great Red Spot» web.archive.org 2010-03-31 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) March 2018, Nola Taylor Redd 28. «Red Giant Stars: Facts, Definition & the Future of the Sun» Space.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Astrophysics of Red Supergiants» aasnova.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Cain, Fraser. (2009-02-05). «Red Supergiant Star» Universe Today (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Red Dwarf | COSMOS» astronomy.swin.edu.au (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «The Brightest Red Dwarf by Ken Croswell» kencroswell.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Red. 2020-05-23 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Bomford, David. (2009). Colour. London : National Gallery (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Neufeldt, Victoria; Guralnik, David B. (1991). Webster's New World dictionary of American English. Webster's New World ISBN 978-0-13-192659-2. PMC 36197258. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Haken, H.. (1970). Genzel, L. ed. «Laser Theory» Light and Matter Ic / Licht und Materie Ic (Springer): 1–304. doi:10.1007/978-3-662-22091-7_1. ISBN 978-3-662-22091-7. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Definition of laser | Dictionary.com» www.dictionary.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Silfvast, William T.. (2004-01-12). Laser Fundamentals. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-83345-5. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Thyagarajan, K.; Ghatak, Ajoy. (2010-09-27). Lasers: Fundamentals and Applications. Springer Science & Business Media ISBN 978-1-4419-6442-7. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Coblentz, W. W.; Stair, R.. (1929). Reflecting power of beryllium, chromium, and several other metals. National Bureau of Standards (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Schumann, Walter. (2009). Gemstones of the World. Sterling Publishing Company, Inc. ISBN 978-1-4027-6829-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Oxidation states (oxidation numbers)» www.chemguide.co.uk (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Brandes, E. A.; Greenaway, H. T.; Stone, H. E. N.. (1956-09). «Ductility in Chromium» Nature 178 (4533): 587–587. doi:10.1038/178587a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Wallwork, G R. (1976-05-01). «The oxidation of alloys» Reports on Progress in Physics 39 (5): 401–485. doi:10.1088/0034-4885/39/5/001. ISSN 0034-4885. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) National Research Council (U.S.); Committee on Coatings. (1970). High-temperature oxidation-resistant coatings; coatings for protection from oxidation of superalloys, refractory metals, and graphite.. National Academy of Sciences ISBN 978-0-309-01769-5. PMC 147753. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Agate: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Red Gemstones Used In Jewelry [List With Pictures»] Seda Gems 2016-12-15 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Almandine: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Almandine Mineral Data» www.webmineral.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Red Gemstones: List of Red Precious & Semi-Precious Gems - GemSelect» www.gemselect.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Labradorite Info - Iridescence the secret behind the dazzling display» www.gemselect.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «23 Red Gemstones: Which are Best for Rings?» International Gem Society (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Apatite: The mineral apatite information and pictures» www.minerals.net (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Red Gemstones: List of All Red Colored Gemstones | GemPundit.com» www.gempundit.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Carnelian: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Cinnabar: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Diamond: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Klein, Cornelis; Hurlbut, Cornelius S. (Cornelius Searle); Dana, James Dwight. (1985). Manual of mineralogy : (after James D. Dana). New York : Wiley (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Jasper: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Pezzottaite: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Pyrope: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Rhodolite: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Spessartine: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Spinel: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Ruby: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Topaz: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Tourmaline: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Gaztelaniaz) «Flores rojas» Flores Pedia (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Gaztelaniaz) «15 Plantas con Flores Rojas - Nombres y Fotos» ecologiaverde.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Klein, Joanna. (2016-10-25). «Why Does Fall Foliage Turn So Red and Fiery? It Depends.» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Sanderson, Katharine. (2007-10-29). «Why autumn leaves turn red» Nature: news.2007.202. doi:10.1038/news.2007.202. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «StackPath» www.gardeningknowhow.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Barkham, Patrick. (2013-10-09). «Why leaves turn red – and why this autumn's colours should be spectacular | Patrick Barkham» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Current Topics in Developmental Biology. Elsevier 2005-03-31 ISBN 978-0-08-045830-4. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Gaztelaniaz) «El significado del color en las frutas y verduras» Unexport (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Gaztelaniaz) ECOagricultor. (2015-07-23). «21 beneficios de la fruta y verdura de color rojo» ECOagricultor (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Stich, E.. (2016-01-01). Carle, Reinhold ed. «1 - Food Color and Coloring Food: Quality, Differentiation and Regulatory Requirements in the European Union and the United States» Handbook on Natural Pigments in Food and Beverages (Woodhead Publishing): 3–27. ISBN 978-0-08-100371-8. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Vegetales color rojo y sus beneficios | Blog Elangreen» www.elangreen.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ Jr, Lawrence L. Garber; Hyatt, Eva M.; Jr, Richard G. Starr. (2000-10-01). «The Effects of Food Color on Perceived Flavor» Journal of Marketing Theory and Practice 8 (4): 59–72. doi:10.1080/10696679.2000.11501880. ISSN 1069-6679. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) The Benefits of Eating Red Fruits and Vegetables – Modern Day Brown Mom. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Lycopersicon esculentum Mill. — The Plant List» www.theplantlist.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Capsicum — The Plant List» www.theplantlist.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Romeiras, Maria M.; Vieira, Ana; Silva, Diogo N.; Moura, Monica; Santos-Guerra, Arnoldo; Batista, Dora; Duarte, Maria Cristina; Paulo, Octávio S.. (2016-03-31). «Evolutionary and Biogeographic Insights on the Macaronesian Beta-Patellifolia Species (Amaranthaceae) from a Time-Scaled Molecular Phylogeny» PLoS ONE 11 (3) doi:10.1371/journal.pone.0152456. ISSN 1932-6203. PMID 27031338. PMC 4816301. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «The Euro+Med Plantbase Project» ww2.bgbm.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Nishio, Takeshi; Kitashiba, Hiroyasu. (2017-10-04). The Radish Genome. Springer ISBN 978-3-319-59253-4. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Hood, Karen Jean Matsko. (2014-01-01). Rhubarb Delights Cookbook: A Collection of Rhubarb Recipes. Whispering Pine Press International, Inc. ISBN 978-1-930948-00-6. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2013-08-10 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Onion History» National Onion Association (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Spooner, David M.; McLean, Karen; Ramsay, Gavin; Waugh, Robbie; Bryan, Glenn J.. (2005-10-11). «A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping» Proceedings of the National Academy of Sciences 102 (41): 14694–14699. doi:10.1073/pnas.0507400102. ISSN 0027-8424. PMID 16203994. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Watermelon, raw Nutrition Facts & Calories» nutritiondata.self.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Wasylikowa, Krystyna; van der Veen, Marijke. (2004-11-01). «An archaeobotanical contribution to the history of watermelon, Citrullus lanatus(Thunb.) Matsum. & Nakai (syn. C. vulgaris Schrad.)» Vegetation History and Archaeobotany 13 (4): 213–217. doi:10.1007/s00334-004-0039-6. ISSN 1617-6278. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Wehner, Todd C.. (2008). Prohens, Jaime ed. «Watermelon» Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Springer): 381–418. doi:10.1007/978-0-387-30443-4_12. ISBN 978-0-387-30443-4. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Search results — The Plant List» www.theplantlist.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Rubus idaeus L. — The Plant List» www.theplantlist.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Pomegranate - Fruit & Nut Research & Information Center» fruitandnuteducation.ucdavis.edu (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «apple | Origin and meaning of apple by Online Etymology Dictionary» www.etymonline.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2013-10-04 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Rhind, William. (1841). A history of the vegetable kingdom. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «cherry | Origin and meaning of cherry by Online Etymology Dictionary» www.etymonline.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «US FDA/CFSAN - Color Additives Fact Sheet» web.archive.org 2008-01-15 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ ^a ^b «FDA/CFSAN Food Color Facts» web.archive.org 2007-10-01 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Group urges ban of 3 common dyes. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) «EUR-Lex - 31994L0036 - EN - EUR-Lex» eur-lex.europa.eu (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Gaztelaniaz) «7 animales de un increible color rojo que realmente tienes que ver» VIX (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Moffat, Alistair. (2011-05-01). The Scots: A Genetic Journey. Birlinn ISBN 978-0-85790-020-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Gaztelaniaz) «Pelirrojos en el mundo» www.pelirrojos.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Abel, Ernest L.. (2001). Jewish genetic disorders : a layman's guide. Jefferson, N.C. : McFarland (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) Harvey, Jacky Colliss. (2018-03-13). Red: A History of the Redhead. Running Press ISBN 978-0-316-47386-6. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Why do redheads sunburn so easily?» Pressconnects (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) Bretschneider, E.. (2000). Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources: Fragments Towards the Knowledge of the Geography and History of Central and Western Asia from the 13th to the 17th Century. Psychology Press ISBN 978-0-415-24486-2. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Maenchen-Helfen, Otto. (1973). The world of the Huns; studies in their history and culture. Berkeley, University of California Press (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) Brooks, Katherine. (2015-09-23). «A Brief Survey Of The Most Glorious Redheads In Art History» HuffPost (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Density of Blood - The Physics Factbook» hypertextbook.com (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) Anatomy and Physiology' 2007 Ed.2007 Edition. Rex Bookstore, Inc. ISBN 978-971-23-4807-5. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Blood - The Human Heart: An Online Exploration from The Franklin Institute, made possible by Unisys» web.archive.org 2009-03-05 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Gaztelaniaz) Sangre. 2020-05-15 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Marmor, M F. (2016-02). «Vision, eye disease, and art: 2015 Keeler Lecture» Eye 30 (2): 287–303. doi:10.1038/eye.2015.197. ISSN 0950-222X. PMID 26563659. PMC 4763116. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Color Blindness | National Eye Institute» www.nei.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Gaztelaniaz) «¿Cómo ven las personas daltónicas?» El Universal 2019-06-24 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Reference, Genetics Home. «Color vision deficiency» Genetics Home Reference (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) Wong, Bang. (2011-06-01). «Points of view: Color blindness» Nature Methods 8 (6): 441–441. doi:10.1038/nmeth.1618. ISSN 1548-7105. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «OSHA does not have requirements for normal color vision. | Occupational Safety and Health Administration» www.osha.gov (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Gaztelaniaz) «Daltonismo: MedlinePlus enciclopedia médica» medlineplus.gov (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Cw, Marean; M, Bar-Matthews; J, Bernatchez; E, Fisher; P, Goldberg; Ai, Herries; Z, Jacobs; A, Jerardino et al.. (2007-10-18). «Early Human Use of Marine Resources and Pigment in South Africa During the Middle Pleistocene» Nature PMID 17943129. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) 阎春玲. (2008). Chinese red. ISBN 978-7-119-04531-3. PMC 319395390. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Barber, E. J. W. (1991). Prehistoric textiles: the development of cloth in the Neolithic and Bronze Ages with special reference to the Aegean. Princeton University Press ISBN 978-0-691-03597-0. PMC 19922311. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Txantiloi:French Greenfield, Amy Butler; Sancery, Arlette. (2007). L'extraordinaire saga du rouge: le pigment le plus convoité. Autrement ISBN 978-2-7467-1094-8. PMC 470600856. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Manniche, Lise. (1999). Sacred luxuries : fragrance, aromatherapy, and cosmetics in Ancient Egypt. New York : Cornell University Press (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Hamilton, R. (Robert). (2007). Ancient Egypt. Bath, UK : Paragon Pub. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ ^a ^b Txantiloi:French Heller, Eva. (2009). Psychologie de la couleur: effets et symboliques. Pyramid ISBN 978-2-35017-156-2. PMC 470802996. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2012-01-14 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Ball, Philip. (2001). Bright earth: the invention of colour. Viking ISBN 978-0-670-89346-1. PMC 48363546. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ ^a ^b Herald, Catholic. «What do liturgical colors mean?- The Arlington Catholic Herald» catholicherald.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Online, Catholic. «Liturgical Colors - Welcome to Catholic Life» Catholic Online (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ ^a ^b (Ingelesez) St. Clair, Kassia. (2016). The secret lives of colour. ISBN 978-1-4736-3081-9. PMC 936144129. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Txantiloi:French Varichon, Anne. (2000). Couleurs: pigments et teintures dans les mains des peuples. Seuil. ISBN 978-2-02-038109-3. PMC 300129030. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Gaztelaniaz) Varga, Carlos Javier Taranilla de la. (2014-06-17). Breve historia del Arte. Ediciones Nowtilus S.L. ISBN 978-84-9967-559-6. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Online, Catholic. «Liturgical Colors - Welcome to Catholic Life» Catholic Online (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Herald, Catholic. «What do liturgical colors mean?- The Arlington Catholic Herald» catholicherald.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Read "Scientific Examination of Art: Modern Techniques in Conservation and Analysis" at NAP.edu. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «The Creation of Color in Eighteenth-Century Europe: Turkey Red» www.gutenberg-e.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Peters, Ann H.. (2016-12-08). «Emblematic and material color in the Paracas-Nasca Transition» Nuevo Mundo Mundos Nuevos. Nouveaux mondes mondes nouveaux - Novo Mundo Mundos Novos - New world New worlds doi:10.4000/nuevomundo.69877. ISSN 1626-0252. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Rothko, Mark; Gallery, Tate. (1987). Mark Rothko, 1903-1970. Tate Gallery ISBN 978-0-946590-63-6. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Cain, Abigail. (2017-02-13). «A Brief History of Red, from Carmine to Cadmium» Artsy (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Pigments through the Ages - Intro to the reds» www.webexhibits.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «Timeline for red pigments» ColourLex (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Kolorearen psikologia. 2020-05-21 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Gaztelaniaz) «El significado de los colores según diferentes culturas» VIX (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Color psychology. 2020-04-22 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Hoffman, Daniel (Daniel Gerard). (1957). The poetry of Stephen Crane. New York [etc.] : Columbia University Press (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Wright, Colin. «Illustration for» www.bl.uk (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) «Bible Gateway passage: Revelation 17 - King James Version» Bible Gateway (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Cooling the ardour of Valentine's Day. 2002-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Bowler, G. Q.. (2000). The world encyclopedia of Christmas. Toronto : McClelland & Stewart (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Bowd, Stephen D.. (2019-01-22). Renaissance Mass Murder: Civilians and Soldiers During the Italian Wars. Oxford University Press ISBN 978-0-19-883261-4. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Naval War College Review. Naval War College 1993 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Conlin, Michael V.; Jolliffe, Lee. (2016-12). Automobile Heritage and Tourism. Taylor & Francis ISBN 978-1-315-43620-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Steffler, Alva William. (2002). Symbols of the Christian faith. W.B. Eerdmans Pub. ISBN 978-0-8028-4676-1. PMC 48557619. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Hawthorne, Nathaniel; Brantley, Margaret. (2004). The scarlet letter. Pocket Books ISBN 978-0-7434-8756-6. PMC 55483830. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ «RED-HANDED | meaning in the Cambridge English Dictionary» web.archive.org 2019-07-26 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) «Symbolism of the Color Red» ReligionFacts (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Morton, Jill. «Red» www.colormatters.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Paranjpe, Anand C.. (1998-09-30). Self and Identity in Modern Psychology and Indian Thought. Springer Science & Business Media ISBN 978-0-306-45844-6. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ Harvey, Peter (Brian Peter). (1990). An introduction to Buddhism : teachings, history, and practices. Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Color Symbolism In Buddhist Art» Exotic India (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Kitagawa, Joseph Mitsuo. (1987). On understanding Japanese religion. Princeton : Princeton University Press (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Rennie, Bryan. (2020-02-13). An Ethology of Religion and Art: Belief as Behavior. Routledge ISBN 978-1-000-04679-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Gaztelaniaz) «El significado de los colores según diferentes culturas» VIX (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ ^a ^b (Gaztelaniaz) «Color rojo en cultura» HiSoUR Arte Cultura Historia 2018-03-31 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ Global graphics: Color : Designing with color for an international market. Cincinnati, Ohio : Rockport Publishers 2000 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Smith, Kate. «Red Meaning In India Simplicity, Purity, Candor | Sensational Color» https://www.sensationalcolor.com/ (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ ^a ^b ^c (Gaztelaniaz) «Color rojo en cultura» HiSoUR Arte Cultura Historia 2018-03-31 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Radzinsky, Edvard. (2006-07-10). «What Is Russian Civilization?» Wall Street Journal ISSN 0099-9660. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Traditions of Russian Folk Dance :: Manners, Customs and Traditions :: Culture & Arts :: Russia-InfoCentre» russia-ic.com (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) Doctor of Arts, University of Albany; M. S., Literacy Education; B. A., English; Facebook, Facebook; Twitter, Twitter. «2,000 Years of Russian History Through Photos» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) «history of the motion picture | History & Facts» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Kievan Rus' and Mongol Periods» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) history, Kerry Kubilius Kerry Kubilius is a freelance writer who specializes in Eastern European; culture; Events, Current; language; Kubilius, travel our editorial process Kerry. «In Russia the Color Red Represents More Than You Know» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Kidd, R. Spencer. (2013-10-01). MILITARY UNIFORMS IN EUROPE 1900 - 2000 Volume One. Lulu.com ISBN 978-1-291-18744-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) at 10:54am, Simon Thornton 14th July 2017. «What's The Deal With British Military Uniforms?» Forces Network (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) «Why Were the British Uniforms Red?» New-York Historical Society Teen Historians 2015-11-09 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) Kidd, R. Spencer. (2013-10-01). MILITARY UNIFORMS IN EUROPE 1900 - 2000 Volume One. Lulu.com ISBN 978-1-291-18744-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Gaztelaniaz) «Psicología del color en el deporte, Cromoterapia» Psicología del color y teoría del color 2013-07-11 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «National Hockey League (NHL) | The Canadian Encyclopedia» www.thecanadianencyclopedia.ca (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) «Elite clubs on Uefa gravy train as Super Bowl knocked off perch» The Independent 2010-01-31 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) France-Presse, Agence. «NFL is world's best attended pro sports league» ABS-CBN News (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) Badenhausen, Kurt. «The World's 50 Most Valuable Sports Teams 2019» Forbes (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) REVEALED: The world’s best paid teams, Man City close in on Barca and Real Madrid | Sporting Intelligence. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ Gaines, Cork. «The NBA is the highest-paying sports league in the world» Business Insider (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «USA Basketball - Members» web.archive.org 2015-06-30 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Frantsesez) «Comité international de la Croix-Rouge» Comité international de la Croix-Rouge 2014-12-03 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Ingelesez) «Nobel Prize awarded organizations» NobelPrize.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) «ICRC trains Taliban in first aid» BBC News 2010-05-26 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Treaties, States parties, and Commentaries - States Parties - Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded in Armies in the Field. Geneva, 22 August 1864» ihl-databases.icrc.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Understanding the Hague Convention» travel.state.gov (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) «The history of the emblems - ICRC» www.icrc.org 2007-01-14 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Gaztelaniaz) «Porqué el rojo es el color más usado en las banderas del mundo» La Vanguardia 2016-05-05 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Ikurriña - hiru» www.hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Gaztelaniaz) «La Ikurriña y las otras banderas vascas | País Vasco (Comunidad Autónoma) | País Vasco (Gran Región)» Scribd (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ «Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Fitzpatrick, Sheila. (2017-09-29). The Russian Revolution. Oxford University Press ISBN 978-0-19-252970-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ www.e-archiv.li (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ «Morning Sun | The Reddest Red Sun» www.morningsun.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ «China's Communist Party members exceed 80 million» web.archive.org 2011-09-29 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-03-10). «PSOE, PP y Vox impiden que se investiguen las irregularidades de Juan Carlos de Borbón» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Gaztelaniaz) Castro, Irene. «PP, PSOE y Ciudadanos apoyan que las injurias a la Corona sigan siendo delito pese al varapalo de Estrasburgo» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ Telebista, Euskal Irrati. «Pedro Sanchez, lan-astea 35 ordura murriztearen aurka» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Gaztelaniaz) Angulo, Javier. (1981-01-14). «Posturas encontradas de los comunistas vascos ante su próximo congreso» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Gaztelaniaz) Angulo, Javier. (1981-09-14). «Proceso de unificación de los comunistas vascos» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Gaztelaniaz) Unzueta, Patxo. (1980-09-17). «Euskadiko Ezkerra recibe con frialdad la oferta de unidad de los comunistas vascos» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Álava. Comunistas vascos celebran el aniversario de la República con una exposición de carteles- Foro por la Memoria» www.foroporlamemoria.info (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ «Euskal Herriko Alderdi Sozialista - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Gaztelaniaz) Angulo, Javier. (1977-07-05). «Constituido el Partido Socialista Revolucionario de Euskadi» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).
↑ (Ingelesez) «Red Shirt movement | Indian nationalist movement» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ «Elephants Are Red, Donkeys Are Blue (washingtonpost.com)» web.archive.org 2018-08-19 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).
↑ «Euskal lokuzioak sarean - Bilaketaren emaitza» intza.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).^{[Betiko hautsitako esteka]}
↑ (Gaztelaniaz) «El cine y la psicología del color» Yorokobu 2016-07-25 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Elliot, Andrew J.; Maier, Markus A.. (2014-01-03). «Color Psychology: Effects of Perceiving Color on Psychological Functioning in Humans» Annual Review of Psychology 65 (1): 95–120. doi:10.1146/annurev-psych-010213-115035. ISSN 0066-4308. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) Branigan, Edward. (2017-10-30). Tracking Color in Cinema and Art: Philosophy and Aesthetics. Routledge ISBN 978-1-315-31748-9. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Txantiloi:En-au Administration. «Synaesthesia Research» Macquarie University (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ (Ingelesez) «How Synesthesia Works» HowStuffWorks 2007-06-22 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).
↑ Galton, Francis. (1880-03-25). Visualised Numerals. doi:10.1038/021494e0. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q3142
Multimedia: Red / Q3142

Espektro elektromagnetikoa gamma izpiak • X izpiak • ultramoreak • argia • infragorriak • mikrouhinak • irrati uhinak Koloreak
	ultramorea	morea	urdina	berdea	horia	laranja	gorria	infragorria

[1] Lakarra, Joseba A.; Manterola, Julen; Segurola, Iñaki. (2019). Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200). Euskaltzaindia, 313. or. ISBN 978-84-946477-8-9..

[2] (Ingelesez) Lakarra, Joseba. (1995). «Reconstructing the Pre-Proto-Basque Root» Towards a history of the Basque language. J. Benjamins Pub. Co, 195 or. ISBN 978-90-272-8567-6. PMC 709596553. (Noiz kontsultatua: 2020-06-10).

[:0-3] (Gaztelaniaz) Agud, Manuel; Tovar, Antonio. (2013-03-30). «Materiales para un Diccionario Etimológico de la Lengua Vasca (XVII)» Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo" 27 (2): 613–692. ISSN 2444-2992. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[4] «erabili.eus/ Sinonimo eta Antonimodunen Hiztegia» www.erabili.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).^{[Betiko hautsitako esteka]}

[5] «handprint : colormaking attributes» handprint.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[6] «The Dimensions of Colour, traditional colour wheel» www.huevaluechroma.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[7] (Ingelesez) Lynch, David K.; Livingston, William Charles; Livingston, William. (2001-06-11). Color and Light in Nature. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-77504-5. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[8] (Ingelesez) Christie, Robert. (2014-09-24). Colour Chemistry. Royal Society of Chemistry ISBN 978-1-84973-328-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[9] «efg's Computer Lab: Spectra Lab Report» web.archive.org 2019-06-07 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[10] «Teoría del color, propiedades y atributos» www.fotonostra.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[11] «Red Color Codes [Hex, RGB | HTML-Color.Codes»] html-color.codes (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).

[12] «Red color code - HTML RGB red color» www.rapidtables.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).

[13] «Shades of Red» ColorSwatches.info (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).

[14] «24 Shades of Red Color Palette – graf1x.com» graf1x.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).

[15] (Gaztelaniaz) Muñoz, Antonio Valero. (2013-02-28). Principios de color y holopintura. Editorial Club Universitario ISBN 978-84-15787-08-2. (Noiz kontsultatua: 2020-05-26).

[16] «Color» hyperphysics.phy-astr.gsu.edu (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[17] «Olympus Microscopy Resource Center | The Physics of Light and Color - Human Vision and Color Perception» web.archive.org 2017-07-05 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[18] «NOVA Online/Hunt for Alien Worlds/Be A Stargazer» www.pbs.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[19] «KODAK: How Safe Is Your Safelight? Important Facts» web.archive.org 2009-01-22 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[20] (Ingelesez) Agoston, George A.. (2013-06-05). Color Theory and Its Application in Art and Design. Springer ISBN 978-3-540-34734-7. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[21] (Ingelesez) «Applying Color Theory to Digital Media and Visualization» CRC Press (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[22] (Ingelesez) «Tips for Effectively Using Color in Gardening and Landscape Design» The Spruce (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[23] «The Dimensions of Colour, modern colour theory» www.huevaluechroma.com (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[24] «Divulgación Científica: El color del cielo» fcaglp.fcaglp.unlp.edu.ar (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[25] Rodríguez, Angel Luis Pérez; López, María Isabel Suero. (1996). «¿Por qué el cielo es azul?: la belleza del cielo a través de la física» Puertas a la lectura (2): 21–24. ISSN 1575-9997. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[26] (Ingelesez) Hamacher, Duane W.. «Curious Kids: Why is the sky blue and where does it start?» The Conversation (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[27] Eguzki-erradiazio barreiatu. 2020-05-05 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[28] (Ingelesez) West, Larry. «The Causes and Effects of Red Tides» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[29] «Redtide – Red Tide Algae – Red Tide Effects | START» start1.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[30] «Red Tide FAQ» tpwd.texas.gov (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[31] (Ingelesez) «What forms of nutrients can Karenia brevis use to grow and bloom?» Florida Fish And Wildlife Conservation Commission (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).^{[Betiko hautsitako esteka]}

[32] «Red tide warning - General - New Straits Times» web.archive.org 2013-01-07 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[33] (Ingelesez) Moore, Patrick. (2000-01-01). The Data Book of Astronomy. CRC Press ISBN 978-1-4200-3344-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[34] «Mars the Red Planet» web.archive.org 2007-07-12 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[35] (Ingelesez) «What is 'red shift'?» www.esa.int (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[36] «The Great Red Spot» web.archive.org 2010-03-31 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[37] (Ingelesez) March 2018, Nola Taylor Redd 28. «Red Giant Stars: Facts, Definition & the Future of the Sun» Space.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[38] (Ingelesez) «Astrophysics of Red Supergiants» aasnova.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[39] (Ingelesez) Cain, Fraser. (2009-02-05). «Red Supergiant Star» Universe Today (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[40] «Red Dwarf | COSMOS» astronomy.swin.edu.au (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[41] «The Brightest Red Dwarf by Ken Croswell» kencroswell.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[42] (Ingelesez) Red. 2020-05-23 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[43] Bomford, David. (2009). Colour. London : National Gallery (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[44] (Ingelesez) Neufeldt, Victoria; Guralnik, David B. (1991). Webster's New World dictionary of American English. Webster's New World ISBN 978-0-13-192659-2. PMC 36197258. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[45] (Ingelesez) Haken, H.. (1970). Genzel, L. ed. «Laser Theory» Light and Matter Ic / Licht und Materie Ic (Springer): 1–304. doi:10.1007/978-3-662-22091-7_1. ISBN 978-3-662-22091-7. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[46] (Ingelesez) «Definition of laser | Dictionary.com» www.dictionary.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[47] (Ingelesez) Silfvast, William T.. (2004-01-12). Laser Fundamentals. Cambridge University Press ISBN 978-0-521-83345-5. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[48] (Ingelesez) Thyagarajan, K.; Ghatak, Ajoy. (2010-09-27). Lasers: Fundamentals and Applications. Springer Science & Business Media ISBN 978-1-4419-6442-7. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[49] Coblentz, W. W.; Stair, R.. (1929). Reflecting power of beryllium, chromium, and several other metals. National Bureau of Standards (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[50] (Ingelesez) Schumann, Walter. (2009). Gemstones of the World. Sterling Publishing Company, Inc. ISBN 978-1-4027-6829-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[51] «Oxidation states (oxidation numbers)» www.chemguide.co.uk (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[52] (Ingelesez) Brandes, E. A.; Greenaway, H. T.; Stone, H. E. N.. (1956-09). «Ductility in Chromium» Nature 178 (4533): 587–587. doi:10.1038/178587a0. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[53] (Ingelesez) Wallwork, G R. (1976-05-01). «The oxidation of alloys» Reports on Progress in Physics 39 (5): 401–485. doi:10.1088/0034-4885/39/5/001. ISSN 0034-4885. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[54] (Ingelesez) National Research Council (U.S.); Committee on Coatings. (1970). High-temperature oxidation-resistant coatings; coatings for protection from oxidation of superalloys, refractory metals, and graphite.. National Academy of Sciences ISBN 978-0-309-01769-5. PMC 147753. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[55] «Agate: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[56] (Ingelesez) «Red Gemstones Used In Jewelry [List With Pictures»] Seda Gems 2016-12-15 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[57] «Almandine: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[58] «Almandine Mineral Data» www.webmineral.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[59] (Ingelesez) «Red Gemstones: List of Red Precious & Semi-Precious Gems - GemSelect» www.gemselect.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[60] (Ingelesez) «Labradorite Info - Iridescence the secret behind the dazzling display» www.gemselect.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[61] (Ingelesez) «23 Red Gemstones: Which are Best for Rings?» International Gem Society (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[62] (Ingelesez) «Apatite: The mineral apatite information and pictures» www.minerals.net (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[63] «Red Gemstones: List of All Red Colored Gemstones | GemPundit.com» www.gempundit.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[64] «Carnelian: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[65] «Cinnabar: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[66] «Diamond: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[67] Klein, Cornelis; Hurlbut, Cornelius S. (Cornelius Searle); Dana, James Dwight. (1985). Manual of mineralogy : (after James D. Dana). New York : Wiley (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[68] «Jasper: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[69] «Pezzottaite: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[70] «Pyrope: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[71] «Rhodolite: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[72] «Spessartine: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[73] «Spinel: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[74] «Ruby: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[75] «Topaz: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[76] «Tourmaline: Mineral information, data and localities.» www.mindat.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[77] (Gaztelaniaz) «Flores rojas» Flores Pedia (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[78] (Gaztelaniaz) «15 Plantas con Flores Rojas - Nombres y Fotos» ecologiaverde.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[79] (Ingelesez) Klein, Joanna. (2016-10-25). «Why Does Fall Foliage Turn So Red and Fiery? It Depends.» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[80] (Ingelesez) Sanderson, Katharine. (2007-10-29). «Why autumn leaves turn red» Nature: news.2007.202. doi:10.1038/news.2007.202. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[81] «StackPath» www.gardeningknowhow.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[82] (Ingelesez) Barkham, Patrick. (2013-10-09). «Why leaves turn red – and why this autumn's colours should be spectacular | Patrick Barkham» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[83] (Ingelesez) Current Topics in Developmental Biology. Elsevier 2005-03-31 ISBN 978-0-08-045830-4. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[84] (Gaztelaniaz) «El significado del color en las frutas y verduras» Unexport (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[85] (Gaztelaniaz) ECOagricultor. (2015-07-23). «21 beneficios de la fruta y verdura de color rojo» ECOagricultor (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[86] (Ingelesez) Stich, E.. (2016-01-01). Carle, Reinhold ed. «1 - Food Color and Coloring Food: Quality, Differentiation and Regulatory Requirements in the European Union and the United States» Handbook on Natural Pigments in Food and Beverages (Woodhead Publishing): 3–27. ISBN 978-0-08-100371-8. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[87] «Vegetales color rojo y sus beneficios | Blog Elangreen» www.elangreen.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).^{[Betiko hautsitako esteka]}

[88] Jr, Lawrence L. Garber; Hyatt, Eva M.; Jr, Richard G. Starr. (2000-10-01). «The Effects of Food Color on Perceived Flavor» Journal of Marketing Theory and Practice 8 (4): 59–72. doi:10.1080/10696679.2000.11501880. ISSN 1069-6679. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[89] (Ingelesez) The Benefits of Eating Red Fruits and Vegetables – Modern Day Brown Mom. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[90] «Lycopersicon esculentum Mill. — The Plant List» www.theplantlist.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[91] «Capsicum — The Plant List» www.theplantlist.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[92] Romeiras, Maria M.; Vieira, Ana; Silva, Diogo N.; Moura, Monica; Santos-Guerra, Arnoldo; Batista, Dora; Duarte, Maria Cristina; Paulo, Octávio S.. (2016-03-31). «Evolutionary and Biogeographic Insights on the Macaronesian Beta-Patellifolia Species (Amaranthaceae) from a Time-Scaled Molecular Phylogeny» PLoS ONE 11 (3) doi:10.1371/journal.pone.0152456. ISSN 1932-6203. PMID 27031338. PMC 4816301. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[93] «The Euro+Med Plantbase Project» ww2.bgbm.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[94] (Ingelesez) Nishio, Takeshi; Kitashiba, Hiroyasu. (2017-10-04). The Radish Genome. Springer ISBN 978-3-319-59253-4. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[95] (Ingelesez) Hood, Karen Jean Matsko. (2014-01-01). Rhubarb Delights Cookbook: A Collection of Rhubarb Recipes. Whispering Pine Press International, Inc. ISBN 978-1-930948-00-6. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[96] «Wayback Machine» web.archive.org 2013-08-10 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[97] (Ingelesez) «Onion History» National Onion Association (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[98] (Ingelesez) Spooner, David M.; McLean, Karen; Ramsay, Gavin; Waugh, Robbie; Bryan, Glenn J.. (2005-10-11). «A single domestication for potato based on multilocus amplified fragment length polymorphism genotyping» Proceedings of the National Academy of Sciences 102 (41): 14694–14699. doi:10.1073/pnas.0507400102. ISSN 0027-8424. PMID 16203994. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[99] (Ingelesez) «Watermelon, raw Nutrition Facts & Calories» nutritiondata.self.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[100] (Ingelesez) Wasylikowa, Krystyna; van der Veen, Marijke. (2004-11-01). «An archaeobotanical contribution to the history of watermelon, Citrullus lanatus(Thunb.) Matsum. & Nakai (syn. C. vulgaris Schrad.)» Vegetation History and Archaeobotany 13 (4): 213–217. doi:10.1007/s00334-004-0039-6. ISSN 1617-6278. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[101] (Ingelesez) Wehner, Todd C.. (2008). Prohens, Jaime ed. «Watermelon» Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Springer): 381–418. doi:10.1007/978-0-387-30443-4_12. ISBN 978-0-387-30443-4. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[102] «Search results — The Plant List» www.theplantlist.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[103] «Rubus idaeus L. — The Plant List» www.theplantlist.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[104] «Pomegranate - Fruit & Nut Research & Information Center» fruitandnuteducation.ucdavis.edu (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[105] (Ingelesez) «apple | Origin and meaning of apple by Online Etymology Dictionary» www.etymonline.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[106] «Wayback Machine» web.archive.org 2013-10-04 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[107] (Ingelesez) Rhind, William. (1841). A history of the vegetable kingdom. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[108] (Ingelesez) «cherry | Origin and meaning of cherry by Online Etymology Dictionary» www.etymonline.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[109] «US FDA/CFSAN - Color Additives Fact Sheet» web.archive.org 2008-01-15 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[#1-110] «FDA/CFSAN Food Color Facts» web.archive.org 2007-10-01 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[111] (Ingelesez) Group urges ban of 3 common dyes. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[112] (Ingelesez) «EUR-Lex - 31994L0036 - EN - EUR-Lex» eur-lex.europa.eu (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[113] (Gaztelaniaz) «7 animales de un increible color rojo que realmente tienes que ver» VIX (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[114] (Ingelesez) Moffat, Alistair. (2011-05-01). The Scots: A Genetic Journey. Birlinn ISBN 978-0-85790-020-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[115] (Gaztelaniaz) «Pelirrojos en el mundo» www.pelirrojos.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[116] Abel, Ernest L.. (2001). Jewish genetic disorders : a layman's guide. Jefferson, N.C. : McFarland (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[117] (Ingelesez) Harvey, Jacky Colliss. (2018-03-13). Red: A History of the Redhead. Running Press ISBN 978-0-316-47386-6. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[118] (Ingelesez) «Why do redheads sunburn so easily?» Pressconnects (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[119] (Ingelesez) Bretschneider, E.. (2000). Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources: Fragments Towards the Knowledge of the Geography and History of Central and Western Asia from the 13th to the 17th Century. Psychology Press ISBN 978-0-415-24486-2. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[120] Maenchen-Helfen, Otto. (1973). The world of the Huns; studies in their history and culture. Berkeley, University of California Press (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[121] (Ingelesez) Brooks, Katherine. (2015-09-23). «A Brief Survey Of The Most Glorious Redheads In Art History» HuffPost (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[122] «Density of Blood - The Physics Factbook» hypertextbook.com (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[123] (Ingelesez) Anatomy and Physiology' 2007 Ed.2007 Edition. Rex Bookstore, Inc. ISBN 978-971-23-4807-5. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[124] «Blood - The Human Heart: An Online Exploration from The Franklin Institute, made possible by Unisys» web.archive.org 2009-03-05 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[125] (Gaztelaniaz) Sangre. 2020-05-15 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[126] Marmor, M F. (2016-02). «Vision, eye disease, and art: 2015 Keeler Lecture» Eye 30 (2): 287–303. doi:10.1038/eye.2015.197. ISSN 0950-222X. PMID 26563659. PMC 4763116. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[127] «Color Blindness | National Eye Institute» www.nei.nih.gov (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[128] (Gaztelaniaz) «¿Cómo ven las personas daltónicas?» El Universal 2019-06-24 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[129] (Ingelesez) Reference, Genetics Home. «Color vision deficiency» Genetics Home Reference (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[130] (Ingelesez) Wong, Bang. (2011-06-01). «Points of view: Color blindness» Nature Methods 8 (6): 441–441. doi:10.1038/nmeth.1618. ISSN 1548-7105. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[131] «OSHA does not have requirements for normal color vision. | Occupational Safety and Health Administration» www.osha.gov (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[132] (Gaztelaniaz) «Daltonismo: MedlinePlus enciclopedia médica» medlineplus.gov (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[133] (Ingelesez) Cw, Marean; M, Bar-Matthews; J, Bernatchez; E, Fisher; P, Goldberg; Ai, Herries; Z, Jacobs; A, Jerardino et al.. (2007-10-18). «Early Human Use of Marine Resources and Pigment in South Africa During the Middle Pleistocene» Nature PMID 17943129. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[134] (Ingelesez) 阎春玲. (2008). Chinese red. ISBN 978-7-119-04531-3. PMC 319395390. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[135] (Ingelesez) Barber, E. J. W. (1991). Prehistoric textiles: the development of cloth in the Neolithic and Bronze Ages with special reference to the Aegean. Princeton University Press ISBN 978-0-691-03597-0. PMC 19922311. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[136] Txantiloi:French Greenfield, Amy Butler; Sancery, Arlette. (2007). L'extraordinaire saga du rouge: le pigment le plus convoité. Autrement ISBN 978-2-7467-1094-8. PMC 470600856. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[137] Manniche, Lise. (1999). Sacred luxuries : fragrance, aromatherapy, and cosmetics in Ancient Egypt. New York : Cornell University Press (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[138] Hamilton, R. (Robert). (2007). Ancient Egypt. Bath, UK : Paragon Pub. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[#2-139] Txantiloi:French Heller, Eva. (2009). Psychologie de la couleur: effets et symboliques. Pyramid ISBN 978-2-35017-156-2. PMC 470802996. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[140] «Wayback Machine» web.archive.org 2012-01-14 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[141] (Ingelesez) Ball, Philip. (2001). Bright earth: the invention of colour. Viking ISBN 978-0-670-89346-1. PMC 48363546. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[#3-142] Herald, Catholic. «What do liturgical colors mean?- The Arlington Catholic Herald» catholicherald.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[143] (Ingelesez) Online, Catholic. «Liturgical Colors - Welcome to Catholic Life» Catholic Online (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[#4-144] (Ingelesez) St. Clair, Kassia. (2016). The secret lives of colour. ISBN 978-1-4736-3081-9. PMC 936144129. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[145] Txantiloi:French Varichon, Anne. (2000). Couleurs: pigments et teintures dans les mains des peuples. Seuil. ISBN 978-2-02-038109-3. PMC 300129030. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[146] (Gaztelaniaz) Varga, Carlos Javier Taranilla de la. (2014-06-17). Breve historia del Arte. Ediciones Nowtilus S.L. ISBN 978-84-9967-559-6. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[147] (Ingelesez) Online, Catholic. «Liturgical Colors - Welcome to Catholic Life» Catholic Online (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[148] Herald, Catholic. «What do liturgical colors mean?- The Arlington Catholic Herald» catholicherald.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[149] (Ingelesez) Read "Scientific Examination of Art: Modern Techniques in Conservation and Analysis" at NAP.edu. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[150] «The Creation of Color in Eighteenth-Century Europe: Turkey Red» www.gutenberg-e.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[151] (Ingelesez) Peters, Ann H.. (2016-12-08). «Emblematic and material color in the Paracas-Nasca Transition» Nuevo Mundo Mundos Nuevos. Nouveaux mondes mondes nouveaux - Novo Mundo Mundos Novos - New world New worlds doi:10.4000/nuevomundo.69877. ISSN 1626-0252. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[152] (Ingelesez) Rothko, Mark; Gallery, Tate. (1987). Mark Rothko, 1903-1970. Tate Gallery ISBN 978-0-946590-63-6. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[153] (Ingelesez) Cain, Abigail. (2017-02-13). «A Brief History of Red, from Carmine to Cadmium» Artsy (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[154] «Pigments through the Ages - Intro to the reds» www.webexhibits.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[155] (Ingelesez) «Timeline for red pigments» ColourLex (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[156] Kolorearen psikologia. 2020-05-21 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[157] (Gaztelaniaz) «El significado de los colores según diferentes culturas» VIX (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[158] (Ingelesez) Color psychology. 2020-04-22 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[159] Hoffman, Daniel (Daniel Gerard). (1957). The poetry of Stephen Crane. New York [etc.] : Columbia University Press (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[160] Wright, Colin. «Illustration for» www.bl.uk (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[161] (Ingelesez) «Bible Gateway passage: Revelation 17 - King James Version» Bible Gateway (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[162] (Ingelesez) Cooling the ardour of Valentine's Day. 2002-02-13 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[163] Bowler, G. Q.. (2000). The world encyclopedia of Christmas. Toronto : McClelland & Stewart (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[164] (Ingelesez) Bowd, Stephen D.. (2019-01-22). Renaissance Mass Murder: Civilians and Soldiers During the Italian Wars. Oxford University Press ISBN 978-0-19-883261-4. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[165] (Ingelesez) Naval War College Review. Naval War College 1993 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[166] (Ingelesez) Conlin, Michael V.; Jolliffe, Lee. (2016-12). Automobile Heritage and Tourism. Taylor & Francis ISBN 978-1-315-43620-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[167] (Ingelesez) Steffler, Alva William. (2002). Symbols of the Christian faith. W.B. Eerdmans Pub. ISBN 978-0-8028-4676-1. PMC 48557619. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[168] (Ingelesez) Hawthorne, Nathaniel; Brantley, Margaret. (2004). The scarlet letter. Pocket Books ISBN 978-0-7434-8756-6. PMC 55483830. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[169] «RED-HANDED | meaning in the Cambridge English Dictionary» web.archive.org 2019-07-26 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[170] (Ingelesez) «Symbolism of the Color Red» ReligionFacts (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[171] (Ingelesez) Morton, Jill. «Red» www.colormatters.com (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[172] (Ingelesez) Paranjpe, Anand C.. (1998-09-30). Self and Identity in Modern Psychology and Indian Thought. Springer Science & Business Media ISBN 978-0-306-45844-6. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[173] Harvey, Peter (Brian Peter). (1990). An introduction to Buddhism : teachings, history, and practices. Cambridge [England] ; New York : Cambridge University Press (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[174] «Color Symbolism In Buddhist Art» Exotic India (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[175] Kitagawa, Joseph Mitsuo. (1987). On understanding Japanese religion. Princeton : Princeton University Press (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[176] (Ingelesez) Rennie, Bryan. (2020-02-13). An Ethology of Religion and Art: Belief as Behavior. Routledge ISBN 978-1-000-04679-3. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[177] (Gaztelaniaz) «El significado de los colores según diferentes culturas» VIX (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[#5-178] (Gaztelaniaz) «Color rojo en cultura» HiSoUR Arte Cultura Historia 2018-03-31 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[179] Global graphics: Color : Designing with color for an international market. Cincinnati, Ohio : Rockport Publishers 2000 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[180] (Ingelesez) Smith, Kate. «Red Meaning In India Simplicity, Purity, Candor | Sensational Color» https://www.sensationalcolor.com/ (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[#6-181] (Gaztelaniaz) «Color rojo en cultura» HiSoUR Arte Cultura Historia 2018-03-31 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[182] (Ingelesez) Radzinsky, Edvard. (2006-07-10). «What Is Russian Civilization?» Wall Street Journal ISSN 0099-9660. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[183] «Traditions of Russian Folk Dance :: Manners, Customs and Traditions :: Culture & Arts :: Russia-InfoCentre» russia-ic.com (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[184] (Ingelesez) Doctor of Arts, University of Albany; M. S., Literacy Education; B. A., English; Facebook, Facebook; Twitter, Twitter. «2,000 Years of Russian History Through Photos» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[185] (Ingelesez) «history of the motion picture | History & Facts» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[186] «Kievan Rus' and Mongol Periods» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[187] (Ingelesez) history, Kerry Kubilius Kerry Kubilius is a freelance writer who specializes in Eastern European; culture; Events, Current; language; Kubilius, travel our editorial process Kerry. «In Russia the Color Red Represents More Than You Know» ThoughtCo (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[188] (Ingelesez) Kidd, R. Spencer. (2013-10-01). MILITARY UNIFORMS IN EUROPE 1900 - 2000 Volume One. Lulu.com ISBN 978-1-291-18744-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[189] (Ingelesez) at 10:54am, Simon Thornton 14th July 2017. «What's The Deal With British Military Uniforms?» Forces Network (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[190] (Ingelesez) «Why Were the British Uniforms Red?» New-York Historical Society Teen Historians 2015-11-09 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[191] (Ingelesez) Kidd, R. Spencer. (2013-10-01). MILITARY UNIFORMS IN EUROPE 1900 - 2000 Volume One. Lulu.com ISBN 978-1-291-18744-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[192] (Gaztelaniaz) «Psicología del color en el deporte, Cromoterapia» Psicología del color y teoría del color 2013-07-11 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[193] «National Hockey League (NHL) | The Canadian Encyclopedia» www.thecanadianencyclopedia.ca (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[194] (Ingelesez) «Elite clubs on Uefa gravy train as Super Bowl knocked off perch» The Independent 2010-01-31 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[195] (Ingelesez) France-Presse, Agence. «NFL is world's best attended pro sports league» ABS-CBN News (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[196] (Ingelesez) Badenhausen, Kurt. «The World's 50 Most Valuable Sports Teams 2019» Forbes (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[197] (Ingelesez) REVEALED: The world’s best paid teams, Man City close in on Barca and Real Madrid | Sporting Intelligence. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[198] Gaines, Cork. «The NBA is the highest-paying sports league in the world» Business Insider (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[199] «USA Basketball - Members» web.archive.org 2015-06-30 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[200] (Frantsesez) «Comité international de la Croix-Rouge» Comité international de la Croix-Rouge 2014-12-03 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[201] (Ingelesez) «Nobel Prize awarded organizations» NobelPrize.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[202] (Ingelesez) «ICRC trains Taliban in first aid» BBC News 2010-05-26 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[203] «Treaties, States parties, and Commentaries - States Parties - Convention for the Amelioration of the Condition of the Wounded in Armies in the Field. Geneva, 22 August 1864» ihl-databases.icrc.org (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[204] «Understanding the Hague Convention» travel.state.gov (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[205] (Ingelesez) «The history of the emblems - ICRC» www.icrc.org 2007-01-14 (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[206] (Gaztelaniaz) «Porqué el rojo es el color más usado en las banderas del mundo» La Vanguardia 2016-05-05 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[207] «Ikurriña - hiru» www.hiru.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[208] (Gaztelaniaz) «La Ikurriña y las otras banderas vascas | País Vasco (Comunidad Autónoma) | País Vasco (Gran Región)» Scribd (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[209] «Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[210] (Ingelesez) Fitzpatrick, Sheila. (2017-09-29). The Russian Revolution. Oxford University Press ISBN 978-0-19-252970-1. (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[211] www.e-archiv.li (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[212] «Morning Sun | The Reddest Red Sun» www.morningsun.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[213] «China's Communist Party members exceed 80 million» web.archive.org 2011-09-29 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[214] (Gaztelaniaz) SL, TAI GABE DIGITALA. (2020-03-10). «PSOE, PP y Vox impiden que se investiguen las irregularidades de Juan Carlos de Borbón» naiz: (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[215] (Gaztelaniaz) Castro, Irene. «PP, PSOE y Ciudadanos apoyan que las injurias a la Corona sigan siendo delito pese al varapalo de Estrasburgo» eldiario.es (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[216] Telebista, Euskal Irrati. «Pedro Sanchez, lan-astea 35 ordura murriztearen aurka» www.eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[217] (Gaztelaniaz) Angulo, Javier. (1981-01-14). «Posturas encontradas de los comunistas vascos ante su próximo congreso» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[218] (Gaztelaniaz) Angulo, Javier. (1981-09-14). «Proceso de unificación de los comunistas vascos» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[219] (Gaztelaniaz) Unzueta, Patxo. (1980-09-17). «Euskadiko Ezkerra recibe con frialdad la oferta de unidad de los comunistas vascos» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[220] «Álava. Comunistas vascos celebran el aniversario de la República con una exposición de carteles- Foro por la Memoria» www.foroporlamemoria.info (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[221] «Euskal Herriko Alderdi Sozialista - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[222] (Gaztelaniaz) Angulo, Javier. (1977-07-05). «Constituido el Partido Socialista Revolucionario de Euskadi» El País ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2020-06-01).

[223] (Ingelesez) «Red Shirt movement | Indian nationalist movement» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[224] «Elephants Are Red, Donkeys Are Blue (washingtonpost.com)» web.archive.org 2018-08-19 (Noiz kontsultatua: 2020-05-28).

[225] «Euskal lokuzioak sarean - Bilaketaren emaitza» intza.armiarma.eus (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).^{[Betiko hautsitako esteka]}

[226] (Gaztelaniaz) «El cine y la psicología del color» Yorokobu 2016-07-25 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[227] (Ingelesez) Elliot, Andrew J.; Maier, Markus A.. (2014-01-03). «Color Psychology: Effects of Perceiving Color on Psychological Functioning in Humans» Annual Review of Psychology 65 (1): 95–120. doi:10.1146/annurev-psych-010213-115035. ISSN 0066-4308. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[228] (Ingelesez) Branigan, Edward. (2017-10-30). Tracking Color in Cinema and Art: Philosophy and Aesthetics. Routledge ISBN 978-1-315-31748-9. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[229] Txantiloi:En-au Administration. «Synaesthesia Research» Macquarie University (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[230] (Ingelesez) «How Synesthesia Works» HowStuffWorks 2007-06-22 (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[231] Galton, Francis. (1880-03-25). Visualised Numerals. doi:10.1038/021494e0. (Noiz kontsultatua: 2020-05-27).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]