Verkoj pri Esperanto-historio

Verkoj pri Esperanto-historio informas pri la historio de la lingvo kaj movado Esperantaj. Ili okupiĝas aŭ pri la tutmonda movado, pri unuopaj landoj, regionoj aŭ urboj, pri organizoj aŭ specifaj temoj aŭ pri personoj (biografioj). Kelkaj verkoj kompreneble estas pli enfluhavaj kaj gravaj ol aliaj; la kvalito de historio-verko povas dependi de

• la uzo de (novaj) fontoj kaj la kono de la fakliteraturo;
• la stilo;
• la didaktika valoro;
• la resumo de la stato de la esploro.

Ĝenerala kritiko

Ulrich Lins en 1988 kritikis la koncernan literaturon en Esperanto tiel:

• Precipe, la aŭtoroj estas amatoroj, nehistoriistoj, kvankam tio ne nepre diras ke ili estas malseriozaj.
• La aŭtoroj ofte havas pedagogian tendencon kaj volas eduki la esperantistojn, doni al ili memfidon kaj kuraĝigi ilin. Sekve, oni emas transdoni mitojn kaj silenti pri malsukcesoj.
• Ili ofte kontentiĝas per kronikoj kaj priskriboj, sen profunde analizi sian temon.
• La plej multaj kontribuoj estas nedetalaj, supraĵaj aŭ tro ĝeneralaj.
• La kvanto de referencoj estas limigita, nur malmultaj aŭtoroj entreprenas penan serĉadon en arkivoj aŭ sisteman trastudon de la plej gravaj Esperanto-gazetoj.

Eblas aldoni pliajn kritikojn. Plej multaj verkoj limigas la perspektivon al la interna evoluo de la Esperanto-movado. Nur malmultaj aŭtoroj ligas ĝin kun la ĝenerala historio de la "ekstera mondo", ekzemple studante Esperanton en ĝiaj rilatoj al pacismo, socialismo, vegetarismo aŭ aliaj internaciaj movadoj de la priesplorita epoko, kvankam ofte la protagonistoj estis aktivaj en pluraj "movadoj" samtempe, ne nur en la Esperanta.

Historia superrigardo

Frua mencio

En la unuaj jaroj de Esperanto, en La Esperantisto kaj Lingvo Internacia, ekzistis foje eta rerigardo, sed nenia historiografio. La Esperanto-historiografio komenciĝas per artikola serio de Louis de Beaufront en 1903.

Ondo de 1912

Edmond Privat: Historio de la lingvo Esperanto, Ĝenevo 1912

Poste estis eta ondo da verkoj rilate al la arĝenta, do 25-jara jubileo de Esperanto, en 1912, kun la verkoj de Edmond Privat, Andreo Fiŝer (1911) kaj Adam Zakrzewski (1913).

Intermilita epoko

Inter la mondmilitoj aperis lerniloj, kiel la verko de J.R.G. Isbrücker. Tiaj verkoj ofte celis estis bazaj stud-libroj por prepari studentojn al lingvaj ekzamenoj, dum kiuj ankaŭ estis ekzamenitaj bazaj konoj pri la Esperanto-historio. Elstaris en tiu epoko precipe Enciklopedio de Esperanto (1934).

Post la dua mondmilito

La verkoj pri Esperanto-historio fariĝis pli kaj pli diversspecaj. Aparte menciinda estas Esperanto en Perspektivo (1974). Aperis ankaŭ specialaj studoj, kiel La Danĝera Lingvo de Ulrich Lins. Multaj studoj pri lokaj aŭ regionaj Esperanto-movadoj aperis okaze de iuj "rondaj" naskiĝtagoj, ekzemple 90- aŭ 100-jara ekzisto de klubo aŭ organizo. Post la malapero de Sovetunio kaj de la iama soveta bloko en 1989/1990 aperis relative multaj studoj en tiu mondregiono, kiuj eluzis la novan liberecon skribi kaj publikigi pri temoj ĝis tiam ne oportunaj aŭ eĉ malpermesitaj, kiel ekzemple biografioj de Esperantistoj murdigitaj en 1937 dum la Stalina teroro. En Germanio aperis pluraj verkoj pri la Esperanto-movado en la ĵus malaperinta GDR.

En la belartaj konkursoj de UEA de 2017, premiiĝis la eseo La esperantisto de la jaro (1887-1997). Laŭ la enkonduko, "eblas legi la raporton kiel neortodoksan koncizan historion de nia movado".

Unuopaj verkoj

Listigitaj estas nur iom gravaj monografioj. Ekzistas multaj pliaj studoj en formo de artikoloj aŭ en diversaj periodaĵoj aŭ festlibroj. Pri ili vd. la eksterajn ligilojn cititajn je la fino de tiu ĉi artikolo.

Internacia movado kaj ĝenerala historio de Esperanto

• 1912: Historio de la lingvo Esperanto, de Edmond Privat
• 1921: Dokumentoj de Esperanto, de Albin Möbusz
• 1930-1934 L'Initiation à l'Esperanto / Inleiding tot Esperanto, de Maurice Rollet de l'Isle
• 1931: Analiza Historio de Esperanto-Movado, de Ernest Drezen (marksisma perspektivo)
• 1974: Diversaj kontribuoj en Esperanto en Perspektivo
• 1982: The Esperanto Movement, de Peter Glover Forster (sociologia perspektivo)
• 2005: Historio de Esperanto (Korĵenkov) de Aleksander Korĵenkov.
• 2006: Die neutrale Sprache pri la politika historio de UEA, de Ziko van Dijk

Cetere, pluraj verkoj havas la titolon Historio de Esperanto.

Laŭ landoj

Belgio

• 1920 Van Schoor, Oscar : Brokken uit de Geschiedenis der Wereldtaal, Antverpeno nederlande
• 1987 Pirlot, Germain : Rigardo al Neŭtrala Moresnet 1816-1919, Oostende
• Historio de Esperanto en (hodiaŭ) belgaj regionoj kaj urboj, laŭ ties alfabeta ordo (plej novaj verkoj supre):

Ĉeĥoslovakio

• 1983: Stanislav Kamarýt. Historio de la Esperanto-Movado en Ĉeĥoslovakio. Praha: Ĉeĥa Esperanto-Asocio1983

Germanio

Historio de Esperanto en germanaj regionoj kaj urboj, laŭ ties alfabeta ordo (plej novaj verkoj supre):

• Berlino (2006): Fritz Wollenberg, Esperanto-Ligo Berlino. Jubilea Libro 1903 - 2003, Esperanto Lingvo kaj kulturo en Berlino, Mondial 2006, ISBN 1595690433. 1993: Fritz Wollenberg. El la historio de la Esperanto-movado en Berlin. 90 jaroj Esperanto en Berlin. Berlin: Esperanto-Ligo Berlin 1993
• Düsseldorf (2002): Mattusch, Edeltraud; Mattusch, Max Hans-Jürgen: Esperanto ein Ausweg aus Babylon? 95 Jahre Esperanto in Düsseldorf. Niebüll 2002, ISBN 3-89906-339-2
• Erzgebirge, Vogtland(1976): Zur Geschichte der Arbeiter-Esperanto-Bewegung im Bezirk Erzgebirge-Vogtland (1907-1933). Karl-Marx-Stadt 1976
• Frankfurto ĉe Majno (1984): 80 Jahre Esperanto-Gesellschaft Frankfurt am Main e.V. 1904-1984. Frankfurt: Esperanto-Gesellschaft 1984
• Freiburg im Breisgau (1991): 100 Jahre Esperanto in Freiburg. Freiburg 1991
• Lepsiko (1999): Rolf Beau, Ino Kolbe. Esperanto in Leipzig und Umgebung 1945-1991. Althen: Deutscher Esperanto-Bund, Landesverband Sachsen 1999.
• Meklenburgio-Antaŭpomerio (1998): Ralf Kuse: Esperanto in Mecklenburg-Vorpommern, Eine Chronik 1905-1998, Eldonejo Esperanto-CD Kiel, ISBN 3-924409-04-8
• Munkeno (1991): Karl-Ernst Paech. 100 jarojn Esperanto en Munkeno. Munkeno: Esperanto-Klubo 1991
• Nurembergo (1988): Hermann Schmid; Margarete Schmid (red.). 100 Jahre Esperanto-Gruppe Nürnberg 1888-1988. Augsburg: Esperanto-Press 1988
• Rostock (2003): Ralf Kuse. 95 Jahre Esperanto in Rostock. 1908-2003. S.l. (Schwerin): aŭtoro s.j. (2003)
• Schwerin (1995): Ralf Kuse: Esperanto-Chronik Schwerin 1905-1995. Schwerin: aŭtoro 1995.

Katalunio

• 1984: Josep Sala; Joan Torres. L’esperanto a Olot. Olot: Aubert impressor, 1984.
• 1985: Jean Amouroux, Robert Lloancy; Marie-Thérèse Lloancy. Histoire du mouvement espérantiste en Roussillon. Perpinjano: Ed. Conflent, 1985.
• 1987: Narcís Fluvià i Figueres. "Cronologia de l’esperantisme català". En: Marjorie Boulton. Zamenhof, autor de l’esperanto. Barcelono: Llamp-KEA, 1987.
• 1987: Ĝirona Espero. Girona: Ĝirona Espero, 1987. 30 p.
• 2002: Xavier Margais i Basi: El moviment esperantista a Mallorca (1898-1938). Edicions Documenta Balear, col. Arbre de Mar núm 6. Palma, 2002. ISBN 84-95694-29-8. 372+16 p.
• 2004: Francesc Poblet i Feijoo: Els inicis del moviment esperantista a Catalunya – La komenca esperanto-movado en Katalunio. Constantí: Kataluna Esperanto-Asocio – O Limaco Edicions, 2004. ISBN 84-933380-5-2. 120 p.
• 2005: Antonio Marco Botella: Esperanto en Katalunio (1887-1987). Barcelono: Barcelona Esperanto-Centro, 2005. ISBN 84-933700-1-0. 358 p.
• 2008: Francesc Poblet i Feijoo: El Congrés Universal d’Esperanto de 1909 a Barcelona. La consolidació del moviment esperantista als Països Catalans. – La Universala Kongreso de Esperanto de 1909 en Barcelono. La firmigo de la esperanto-movado en la Kataluna Landaro. Sabadell: Kataluna Esperanto-Asocio, 2008. ISBN 9788493672812. 140 p.

Nederlando

• 1936 : Diversaj: Jubileumboek 1911-1936 - historio de la laboristoj-Esperantistoj en Nederlando

Pollando

• 1978: Andrzej Pettyn. Skizo pri la Esperanto-movado en Pollando. Varsovio: Pola Esperanto-Asocio 1978

Svislando

• 2006: Andreas Künzli. Universalaj Lingvoj en Svislando. La Chaux-de-Fonds: Svisa Esperanto-Societo 2006

Laŭ temoj

Germana Esperanto-Asocio (GEA)

• 1931: Arnold Behrendt. Deutscher Esperanto-Bund e.V. Ein Rückblick auf 25 Jahre. Mit einem bibliographischen Nachtrag von Reinhard Haupenthal. Represo Saarbrücken: Iltis 1996

Internacio de Proleta Esperantistaro (IPE)

• 1992: Adolf Schwarz. Survoje al Internacio de Proleta Esperantistaro. Faktoj, dokumentoj, rememoroj. Sofio: Pres-Esperanto 1992

Kristana Esperantista Ligo Internacia (KELI)

• 1964: de Hoog, H.A.. Nia Historio. KELI 1911-1961, K.E.L.I.
• 1999: Matthias, Ulrich. Esperanto. Das neue Latein der Kirche. Meßkirch: Armin Gmeiner 1999 (en la germana)

Mondpaca Esperantista Movado (MEM)

• 1978: Koncize pri MEM 1953-1978. Praha 1978

Persekutoj kontraŭ esperantistoj

• 1990: Ulrich Lins. La Danĝera Lingvo, pri persekutoj kontraŭ esperantistoj

Sennacieca Asocio Tutmonda (SAT)

• 1936: G.P. de Bruin. Laborista Esperanta Movado antaŭ la mondmilito. Parizo: Sennacieca Asocio Tutmonda 1936
• 1953: Historio de S.A.T. 1921-1952. Paris: Sennacieca Asocio Tutmonda 1953
• 1982: Historio de S.A.T. 1953-1981. Paris: Sennacieca Asocio Tutmonda 1982
• 1993 : Ilustrita historio de la Laborista Esperanto-Movado, Fritz-Hüser-Institut, Dortmundo, 115 p.

Sveda Laborista Esperanto-Asocio (SLEA)

• s.j.: Tage Lindbom. Sveda laborista movado. S.l.: Sveda Laborista Esperanto-Asocio s.j.

Tutmonda Esperantista Junulara Organizo

• 1985 : Historio de Tutmonda Esperantista Junulara Organizo de Norberto Saletti

Universala Esperanto-Asocio (UEA)

• 1933: Universala Esperanto-Asocio. Historia Skizo 1908-1933, de Hans Jakob
• 2005: Sed homoj kun homoj, pri la Universalaj Kongresoj, de Ziko van Dijk

Natursciencoj kaj tekniko

• 1988: Esperanto - Lingvo de la Natursciencoj kaj Tekniko 1887-1986, UEA, 16 p.

Biografioj kaj person-rilataj leksikonoj

Biografioj kaj aŭtobiografioj de Esperantistoj ordigitaj alfabete laŭ ties familiaj nomoj (plej novaj verkoj supre). Leksikonoj kun biografiaj artikoloj pri esperantistoj de iu lando vd. sub la landonomo.

Martin Blicher

• Martin Blicher. El mia esperantista vivo. (Aŭtobiografia skizo kaj memoroj). S.l.: tk 1967.

Philip Buttinger

• s.j.: Awtobiografio [tiel, legu Aŭtobiografio] de nederlanda SS-soldato en Anglio. London: Philip Buttinger s.j.

Andreo Cseh

• 2003: Vivo de Andreo Cseh, de Ed Borsboom

Italaj esperantistoj

• 1982: Migliorini, Elio. Pionieri dell’Esperanto in Italia [Esperanto-Pioniroj en Italio]. Roma 1982 (en la itala)

Hector Hodler

• 1928 Hector Hodler. Lia vivo kaj lia verko, de Eduard Stettler

Hans Jakob

• 1995: Hans Jakob. Servisto de l' Ideo. 50 jaroj ĉe Universala Esperanto-Asocio 1908-1958. (Aŭtobiografio editorita de Mark Fettes). Antwerpen: Flandra Esperanto-Ligo 1995

Teo Jung

• 1979: Teo Jung. Ĉiu Ĉiun. Sep jardekojn en la Esperanto-movado. Memoraĵoj de 86-jara optimisto (aŭtobiografio). Antverpeno, La Laguna: tk, Stafeto 1979

Kroataj esperantistoj

• 2002: Josip Pleadin. Biografia leksikono de kroatiaj esperantistoj. Đurdevac: aŭtoro 2002

Lanti

• 1976: Vivo de Lanti, de Ed Borsboom

Aleksandr Saĥarov

• 1993: Aleksandr Saĥarov. Rememoroj de centprocenta esperantisto. (Aŭtobiografio). Moskvo: Impeto 1993

Svedaj esperantistoj

• 1931: Jubileums-Matrikel, Jubilea matrikulo 1931. Stockholm: Sveda Esperanto-Federacio (SEF) 1931

Svisaj esperantistoj

• 2006: Andreas Künzli. Universalaj Lingvoj en Svislando. La Chaux-de-Fonds: Svisa Esperanto-Societo 2006

Wilhelm Heinrich Trompeter

• 1973: Adolf Holzhaus. Wilhelm Heinrich Trompeter. 2-a pligrandigita eld. Essen: Urba arkivo 1973

Vladimir Varankin

• 1990: Nikolao Stepanov. La vivo kaj morto de Vladimir Varankin 1902-1938. S.l.: Eldonejo "Fenikso" 1990

L.L. Zamenhof

• 1920: Vivo de Zamenhof, de Edmond Privat
• 1921: La Lastaj Tagoj de D-ro L.L. Zamenhof kaj la Funebra Ceremonio, de Adolf Oberrotman kaj Teo Jung
• 1962: Zamenhof, aŭtoro de Esperanto, de Marjorie Boulton (ankaŭ en la angla)
• 1959: Maria Ziółkowska. Doktor Esperanto. Warszwawa 1959 (dulingva, en Esperanto kaj pola)
• 1982: Senlegenda biografio de l. l. zamenhof, de Ludovikito
• 1995: René Centassi; Henri Masson. L'homme qui a défié Babel. Ludwik Lejzer Zamenhof. Paris: Éditions Ramsay 1995 (en la franca)

Vidu ankaŭ

• Historio de Esperanto

Bibliografio

• Javier Alcalde 2017: "La Esperantisto de la jaro (1887-1997)". En: Belarta Rikolto 2017. Premiitaj Verkoj de la Belartaj Konkursoj de Universala Esperanto-Asocio, Novjorko, Mondial, pp.129-145.
• Léon Courtinat 1964-66: Historio de Esperanto. Movado kaj literaturo (1887-1960), tri volumoj, Bellerive-sur-Allier.
• G.J. Degenkamp 1947 : Esperanto 60-Jara. Skizo pri la Evoluo de la Lingvo Literatura, F.L.E., 60 p., Amsterdamo
• Andreo Fiŝer 1911: Historieto de Esperanto. Premiita ĉe la literatura konkurso de la VII-a Universala Kongreso de Esperanto en Antwerpen 1911, Tiflis.
• Peter Glover Forster 1982: The Esperanto Movement, Den Haag k.a. (Hull 1977).
• J. R. G. Isbrücker 1932: Historio kaj organizo de la Esperanto-movado. Internacia eldono, Den Haag.
• Hans Jakob 1934: Universala Esperanto-Asocio. Historia Skizo 1908-1933, Genève.
• Hans Jakob 1995: Servisto de l' Ideo. 50 jaroj ĉe Universala Esperanto-Asocio 1908-1958, eldonita de Mark Fettes, Antwerpen.
• Ulrich Lins 1988: La direkto de historiaj studoj pri la Esperanto-movado. En: Senad Čolić: Sociaj aspektoj de la Esperanto-movado. Kolekto de referaĵoj, Sarajevo, p. 47-52.
• Ulrich Lins 1974: Analiza skizo pri la historio de la monda organizo. In: Esperanto en Perspektivo, p. 413-506.
• Marc van Oostendorp 2004: Een Wereldtaal. De geschiedenis van het Esperanto, Amsterdam.
• Alfonso Pechan (red.) 1979: Gvidlibro por supera ekzameno. Historio, literaturo, metodologio, Budapest.
• Edmond Privat 1912: Historio de Esperanto. Unua parto. 1887-1900, Genève.
• Edmond Privat 1927: Historio de Esperanto. La Movado 1900-1927, Leipzig.
• Ziko Marcus Sikosek (Ziko van Dijk) 2005: Sed homoj kun homoj. Universalaj Kongresoj de Esperanto 1905-2005, Rotterdam.
• Marcus Sikosek (Ziko van Dijk) 2006: Die neutrale Sprache. Eine politische Geschichte des Esperanto-Weltbundes, Bydgoszcz.
• Stojan, Petro 1953 : Deveno kaj Vivo de la lingvo Esperanto, Bruĝo, 110p.
• Carl Støp-Bowitz kaj J. R. G. Isbrücker 1948: La Esperanto-Movado. Ĝia Historio, Organizo kaj Nuna Stato, Eldonejo Esperanto, Oslo, 61 p.

• Carl Støp-Bowitz 1996: La Esperanto-Movado. Historio, Organizo, Amplekso. 2a, reviziita kaj kompletigita eldono, Oslo.
• Gaston Waringhien 1989: Historia Skizo de la Esperanta Movado. En: la sama: Lingvo kaj vivo: Esperantologiaj eseoj, dua reviziita eldono kun Apendico, Rotterdam (La Laguna 1959), p. 397-423.
• Zakrzewski, Adam 1913: Historio de Esperanto 1887-1912, Warszawa.

Eksteraj ligiloj

• Libroj Arkivigite je 2014-07-14 per la retarkivo Wayback Machine pri la historio de Esperanto en la Kolekto por Planlingvoj kaj Esperantomuzeo
• Artikoloj Arkivigite je 2008-05-09 per la retarkivo Wayback Machine pri la historio de Esperanto en Elektronika Bibliografio de Esperantaj Artikoloj (EBEA) (serĉu ekzemple je "biografio" aŭ "movado" en ĉiuj kampoj)