Τήνος

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Τήνος (αποσαφήνιση).

Τήνος

Γεωγραφία
Αρχιπέλαγος	Αιγαίο Πέλαγος
Νησιωτικό σύμπλεγμα	Κυκλάδες
Έκταση	197 km²
Υψόμετρο	726 μ
Υψηλότερη κορυφή	Τσικνιάς
Χώρα
Ελλάδα
Περιφέρεια	Νοτίου Αιγαίου
Νομός	Κυκλάδων
Πρωτεύουσα	Τήνος
Δημογραφικά
Πληθυσμός	8.934 (απογραφής 2021)
Πρόσθετες πληροφορίες
Ιστοσελίδα	tinos.gr
Σχετικά πολυμέσα

Το λιμάνι της Τήνου

ανεμόμυλος δίπλα σε περιστεριώνα

Η Τήνος είναι το τρίτο σε μέγεθος νησί των Κυκλάδων (έκταση 197 τ.χλμ.) μετά τη Νάξο και την Άνδρο. Έχει 8.934 κατοίκους, σύμφωνα με την απογραφή του 2021 μοιρασμένους σε 62 οικισμούς. Ανήκει στις βόρειες Κυκλάδες και βρίσκεται νοτιοανατολικά της Άνδρου και βορειοδυτικά της Μυκόνου.

Η απόσταση από την Άνδρο, το λεγόμενο στενό Άνδρου - Τήνου, είναι 1/2 μίλι, ενώ η κοντινότερη απόσταση από τις ακτές της Μύκονου είναι περίπου 5 μίλια και 9 μίλια από λιμάνι σε λιμάνι. Νοτιοδυτικά του νησιού και σε απόσταση 12 μιλίων βρίσκεται η Σύρος, και η πρωτεύουσα του νομού Κυκλάδων, η Ερμούπολη.

Ο Τσικνιάς που βρίσκεται στα ανατολικά είναι το ψηλότερο βουνό του νησιού με 726 μ. ύψος. Στο κεντρικό τμήμα δεσπόζει ο απόκρημνος βράχος του Εξώμβουργου (ή Ξώμπουργο) με 641 μ. ύψος με την αρχαία και βενετική πόλη, του οποίου το ανώτερο τμήμα είναι απρόσβλητο γιατί είναι απόκρημνο από τις τρεις πλευρές και το οροπέδιο του Πατέλα ή «κάμπος πολέμου». Το σχήμα του νησιού είναι επίμηκες τριγωνικό. Το συνολικό μήκος της ακτογραμμής, που παρουσιάζει πλούσιο οριζόντιο και κάθετο διαμελισμό, με πολλούς όρμους και ακρωτήρια, υπολογίζεται συνολικά σε 114 χιλιόμετρα μαζί με τις βραχονησίδες Καλόγεροι στο βόρειο άκρο, και τις νησίδες Πλανήτης, Δρακονήσι και Πρασονήσια στις βόρειες ακτές, ενώ ο περίπλους των παραλίων της σε μικρή απόσταση από την ακτή φθάνει τα 37 περίπου ναυτικά μίλια.

Κλίμα

Το κλίμα είναι γενικά εύκρατο μεσογειακό. Ο χειμώνας είναι ήπιος και το καλοκαίρι δροσερό και με αρκετούς ανέμους, κυρίως βοριάδες (άνεμοι που δυσκολεύουν την προσέγγιση στο κεντρικό λιμάνι του νησιού) κατά την περίοδο των μελτεμιών. Το θερμόμετρο το χειμώνα σπάνια κατεβαίνει στο μηδέν και το καλοκαίρι σπάνια ξεπερνά τους 37° Κελσίου. Οι μέγιστες βροχοπτώσεις σημειώνονται τον Ιανουάριο και οι ελάχιστες τον Ιούλιο. Κατά τη θερινή περίοδο επικρατεί συνήθως ξηρασία. Παρόλα αυτά η υγρασία είναι έντονη ανεξαρτήτως εποχής.

Μορφολογία

Εξώμβουργο

Το έδαφος γενικά είναι ορεινό με υψόμετρο που δεν ξεπερνά τα 729 μέτρα. Δεν υπάρχουν δάση και μεγάλες πεδινές εκτάσεις. Χαρακτηριστικό είναι το επικλινές του εδάφους στο μεγαλύτερο μέρος του νησιού, έτσι ώστε οι αγροί να παρουσιάζουν εικόνα μεγάλων σκαλοπατιών, τα λεγόμενα «πεζούλες» ή «χαλιά», που διαχωρίζονται από χαμηλούς μαντρότοιχους, τους τράφους από «ξερολιθιές». Γι' αυτό το χαρακτηριστικό της η Τήνος χαρακτηρίστηκε από τον Κορνήλιο Καστοριάδη ως «χειροποίητο νησί». Πεδινή έκταση συναντάται στον κάμπο της Κολυμπήθρας, στο βόρειο μέρος του νησιού, όπου καλλιεργούνται οπωροκηπευτικά και εσπεριδοειδή.

Τα ψηλότερα βουνά είναι κατά σειρά ο Τσικνιάς (729 μ.) στο νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού, η Πατέλα ή Πολέμου Κάμπος (616 μ.) στο δυτικό τμήμα του νησιού και το Κεχροβούνι (604 μ.) με τη Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου και το Όρος (375 μ.).

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του νησιού είναι οι πολλοί και με αξιοθαύμαστη αρχιτεκτονική περιστεριώνες και τα εκατοντάδες εξωκλήσια του. Συνολικά, εκκλησίες και εξωκλήσια μαζί φτάνουν τα 750.

Χλωρίδα - πανίδα

Η χλωρίδα αποτελείται από μικρά θαμνώδη φυτά όπως οι κέδροι, μυρτιές, πουρνάρια, σπάρτα και θαμνολιβαδικά κατάλληλα για αφέψημα και μαγειρική όπως φασκόμηλο, τσάι βουνού, αγριομέντα, ρίγανη, κάπαρη, θυμάρι κ.α. Στην Τήνο υπάρχουν άγρια μανιτάρια σε πολλές ποικιλίες, κάποια από τα οποία τρώγονται. Τα πιο γνωστά είναι οι αρναδικές ή αρναδκίτες.Επίσης υπάρχουν οι αγκαθίτες, οι κοκκινομανίτες και οι γλιστρίτες.Οι αρνα(δ)κίτες ανήκουν στην ίδια οικογένεια με τα πλευρώτους που κυκλοφορούν ευρέως και η επιστημονική τους ονομασία είναι Pleurotus eryngii var. ferulae.

Από πλευράς πανίδας υπάρχουν αγριοπερίστερα, λαγοί, αγριοκούνελα, σαύρες, φίδια κι άλλα ερπετά, αγριοκάτσικα, πέρδικες και διάφορα αποδημητικά πουλιά (τρυγόνια, ορτύκια, αγριόπαπιες κ.α) με πέρασμα τους μήνες Σεπτέμβριο μέχρι και Φεβρουάριο.

Ιστορία

Χάρτης της Τήνου, χαλκογραφία του Όλφερτ Ντάπερ, 17ος αιώνας

Το όρος Εξώμβουργο στην Τήνο, χαρακτικό του Όλφερτ Ντάπερ, 17ος αιώνας

Προέλευση ονόματος

Η Τήνος έλαβε το όνομά της από τον πρώτο οικιστή της, τον Τήνο, αρχηγό Ιώνων αποίκων από την Καρία της Μικράς Ασίας που εγκαταστάθηκαν πρώτοι στο νησί.

Σχετικά προσωνύμια που αναφέρονται στο κυριότερο χαρακτηριστικό του νησιού, το αποκαλούν «Υδρούσσα», αντί Δρυούσσα εξαιτίας της άφθονης δενδροκάλυψής του, αλλά και «Οφιούσσα» ή «Φιδούσσα» από το πλήθος των «φίδων» ή «εφίδων» ένα είδος κέδρου που ευδοκιμούσε στο νησί (σήμερα το συναντούμε µόνο στην περιοχή του Πανόρμου). Μάλιστα, την ξεχωριστή θέση που κατέχει αυτό το φυτό-θάμνος στη ζωή των Τηνιακών, μπορούµε να τη διαπιστώσουµε από την ευρεία χρήση του σε οικοδομήματα, όπως σπίτια και στάβλους, αφού είναι γερό και ανθεκτικό σε υγρασία και σκώρο. Στην αρχαιότητα η Τήνος αναφέρεται, επίσης, από τον Αριστοφάνη ως «Σκορδοφόρος» για τα εκλεκτά της σκόρδα, από τον Καλλίμαχο ως «Αγαθούσσα» από σύγχυση με τη νήσο Τήλο, από τον Αριστοτέλη ως «Υδρούσσα» και από τον Δημοσθένη και τον Αισχίνη ως «Ερούσσα» ή Ερεικούσσα. Σήμερα, η Τήνος φέρει και το προσωνύμιο «νησί του Αιόλου» για τους δυνατούς βοριάδες της.

Μυθολογία

Σύμφωνα με ένα μύθο της ελληνικής μυθολογίας, ο θεός της θάλασσας Ποσειδώνας έστειλε στο νησί αυτό, ένα σμήνος πελαργών προκειμένου να απαλλάξει τους αρχαίους κατοίκους του από τα πολλά φίδια που το είχαν σχεδόν κατακλύσει. Επρόκειτο για συστηματική εκδίωξη και εξόντωση των αρχικών κατοίκων του, πιθανότατα Τυρρηνών ή Ετρούσκων, και πάντως εκ μέρους των Ιώνων που από την εποχή του Πεισίστρατου κατέκτησαν και την Τήνο. Οι κάτοικοι από τον 4ο αιώνα π.Χ. κ.ε. τιμώντας τον Ποσειδώνα και τη μυθική σύζυγό του Αμφιτρίτη ανήγειραν ναό στην σημερινή τοποθεσία «Κιόνια» τους οποίους τιμούσαν ως προστάτες τους. Η τοποθεσία με το ιερό κατά τους ιστορικούς χρόνους εξελίχθηκε σε μεγάλο θρησκευτικό κέντρο όπου οι προσκυνητές της ιερής Δήλου σταματούσαν πρώτα για κάθαρση.

Ένας άλλος μύθος που συνδέεται με το νησί, είναι αυτός των Βορεάδων, τον οποίο γνωρίζουμε αποσπασματικά από διάφορες πηγές. Σημαντικότερη πηγή για αυτόν τον μύθο παραμένει ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στα σχόλια που κάνει για την Αργοναυτική εκστρατεία. Σύμφωνα με αυτόν τον μύθο οι δύο Βορεάδες, Ζήτης και Καλάις, κατά την επιστροφή τους από την Αργοναυτική εκστρατεία έγιναν θύματα του μίσους του Ηρακλή για τον πατέρα τους. Ο Ηρακλής τους κυνηγούσε αμέσως μετά την έξοδο του πλοίου της Αργούς από τον Ελλήσποντο στο Αιγαίο, αλλά οι Βορεάδες ήταν πτερωτοί και τους έφθασε αρκετά πιο κάτω στο Αιγαίο, επάνω από την Τήνο, όπου και τους φόνευσε τελικά. Σύμφωνα με τον ίδιο μύθο, οι Βορεάδες ενταφιάστηκαν στο όρος Γύρος, το οποίο ταυτίζεται από πολλούς με τον σημερινό Τσυκνιά. Πάνω στο τάφο κάθε Βορεάδη ο μύθος λέει ότι τοποθετήθηκε ένας ογκόλιθος που εσείετο αέναα, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο ανάλογα με την πνοή του πατέρα τους Βορέα, του θεού των ανέμων. Πρόκειται για καθαρό συμβολισμό των δύο βασικών ανέμων, του Βορρά και του Νότου, που φυσούν ασταμάτητα και πνέουν ισχυρά στο νησί κάθε χρόνο, με τέτοια δύναμη ώστε σηκώνουν ακόμα και τους λίθους....

Αρχαία και Ρωμαϊκά χρόνια

Ίχνη πρώτης εγκατάστασης, που βρέθηκαν στις νοτιοδυτικές ακτές της Τήνου, στη θέση «Καστρί» αλλά και σε κοντινή περιοχή της Καρδιανής, ανήκουν στη νεολιθική και πρωτοκυκλαδική εποχή. Το 776 π.Χ. η Τήνος βρίσκεται υπό την επικράτεια των Ερετριέων και το 650 π.Χ. πέρασε στη κηδεμονία των Αθηναίων. Το 505 π.Χ. ανήκε στον Μιλήσιο Τύραννο Αρισταγόρα και το 490 π.Χ. πέρασε στους Πέρσες.

Κατά τους Περσικούς πολέμους ο Τήνιος Παναίτιος έσπευσε και αποκάλυψε στους Έλληνες τα σχέδια των Περσών. Για το λόγο αυτό, το όνομα της Τήνου αναγράφηκε ετεροχρονισμένα στον τρίποδα που αφιέρωσαν οι Έλληνες στους Δελφούς. Ο τριήρης του Παναιτίου είναι σήμερα το έμβλημα του Δήμου Τήνου. Στη συνέχεια η Τήνος αποτέλεσε μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας. Κατά τον 3ο αιώνα π.Χ. που η Τήνος πέρασε στο Βασίλειο των Μακεδόνων, το ιερό του Ποσειδώνα και της Αμφιτρίτης ανακαινίστηκε και παρείχε ασυλία. Την εποχή εκείνη η Τήνος αποτελούσε την έδρα του, ανανεωμένου από τους Ρόδιους, Κοινού των Νησιωτών και γνώρισε μεγάλη ακμή. Αργότερα η Τήνος υπάχθηκε στη ρωμαϊκή επαρχία της Ασίας και υπέφερε από τους πειρατές.

Μεσαίωνας - Βυζάντιο - Ενετοκρατία

Το σύμβολο των κατακτητών Γκίζι

Χαρακτηριστικό της μεσαιωνικής περιόδου είναι οι πειρατικές επιδρομές, η άνιση κατανομή της γης και σκληροί φόροι. Στα χρόνια αυτά η Τήνος παρακμάζει.

Η Κωνσταντινούπολη κατακτήθηκε από τους Λατίνους που συμμετείχαν στην Δ΄ Σταυροφορία και δημιουργήθηκε η Λατινική Αυτοκρατορία (1204). Τα επόμενα χρόνια οι Σταυροφόροι ξεκίνησαν την κατάκτηση των νησιών του Αιγαίου. Η Τήνος και η Μύκονος κατακτήθηκαν από τους αδελφούς Ανδρέα και Ιερεμία Γκίζι, ανήκαν στην επιφανή Οικογένεια Γκίζι από τη Βενετία και ήταν ανιψιοί του δόγη Ενρίκο Ντάντολο.

Ο Ανδρέας Γκίζι έγινε ο πρώτος Λατίνος κυβερνήτης του νησιού υπό την υψηλή κυριαρχία του Δούκα του Αρχιπελάγους Μάρκου Σανούδου (1207). Τον Ανδρέα Γκίζι διαδέχθηκε ο γιος του Βαρθολομαίος Α΄ Γκίζι (19 Μαρτίου 1277), λίγο πριν τον θάνατο του (1303) πήρε σαν δώρο την Κέα και τη Σέριφο που ανακατέλαβαν οι Βενετοί από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι Γκίζι κυβέρνησαν το νησί περίπου δυο αιώνες και τα μέλη της οικογένειας γνώρισαν μεγάλες διακρίσεις. Ο γιος του Βαρθολομαίου Α΄ Γεώργιος Α΄ Γκίζι έγινε μέσω του πρώτου γάμου του Βαρώνος της Χαλανδρίτσας στο Πριγκιπάτο της Αχαΐας (1286 - 1311) και Καστελάνος της Καλαμάτας (1292). Με τον δεύτερο γάμο του με την Αλίκη νταλε Κάρτσερι εξασφάλισε την Τριτημορία της Εύβοιας που κληρονόμησε ο γιος του Βαρθολομαίος Β΄ Γκίζι από τη μητέρα του (1313). Ο τελευταίος γόνος της Οικογένειας Γκίζι που κυβέρνησε την Τήνο ήταν ο Γεώργιος Γ΄ Γκίζι, με τον θάνατο του χωρίς απογόνους (1390) το νησί μεταβιβάστηκε στη Δημοκρατία της Βενετίας.

Ο τελευταίος άρχοντας της Τήνου Γεώργιος Γ΄ Γκίζι πέθανε το 1390 χωρίς απογόνους και κληροδότησε με τη διαθήκη του τα δύο νησιά που κυβερνούσε Τήνο και Μύκονο στη Δημοκρατία της Βενετίας (1390). Σε αντίθεση με τη γειτονική Μύκονο που έπεσε γρήγορα στους Τούρκους (1537) η Τήνος διατηρήθηκε στα χέρια των Βενετών για δυό ακόμη αιώνες παρά τις κατά καιρούς οθωμανικές επιθέσεις. Ως το 1715 η Τήνος όχι μόνο δεν πέρασε στα χέρια των Οθωμανών, αλλά υπήρξε ορμητήριο καταστροφικών επιδρομών εναντίον τους. Η κεντρική της θέση στο πέλαγος εξηγεί την επιμονή των Βενετών: όποιος είχε την Τήνο, είχε τον έλεγχο του Αιγαίου. Η μακροχρόνια παρουσία τους εξηγεί επίσης την ύπαρξη μεγάλης καθολικής κοινότητας στο νησί μέχρι σήμερα.

Τουρκοκρατία

Το 1715 οι Τούρκοι παρέλαβαν το νησί. Ήταν το τελευταίο νησί του Αιγαίου που παραδόθηκε στους Τούρκους. Εξαιτίας αυτού τα 100 χρόνια της Τουρκοκρατίας οι Τήνιοι κράτησαν πολλά προνόμια -θρησκευτικά, διοικητικά, οικονομικά- και μπόρεσαν να αναπτύξουν το εμπόριο, τη ναυτιλία και τις βιοτεχνίες. Στο διάστημα αυτό και μετά τα Ορλωφικά η Τήνος πέρασε για λίγο στη Ρωσική κατοχή (1770-1774). Το νησί πήρε ενεργό μέρος στην Επανάσταση του 1821 και οι Τήνιοι πρόσφεραν πολλά στον αγώνα για την απελευθέρωση από τους Τούρκους τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Ο εθνικο-απελευθερωτικός αγώνας άρχισε μάλλον από τον Πύργο της Τήνου στις 31 Μαρτίου 1821 με αρχηγό το Γεώργιο Παλαμάρη. Ακολούθησε η χώρα στις 30 Απριλίου.

Την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης ο πληθυσμός της Τήνου σημείωσε μεγάλη αύξηση λόγω εγκατάστασης στο νησί Μικρασιατών και νησιωτών προσφύγων από περιοχές που είχαν υποστεί αντίποινα των Τούρκων, όπως οι Κυδωνίες της Μικράς Ασίας, τα Μοσχονήσια της Μικράς Ασίας, η Χίος, τα Ψαρά, η Κάσος και η Κρήτη.

Μεγάλη ανάπτυξη γνώρισε η πόλη μετά την ανέγερση του ναού του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, την περίοδο της Ελληνικής επανάστασης, χάρη στον οποίο εξελίχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα προσκυνήματα στον ελλαδικό χώρο.

Νεότερα χρόνια

Στα τέλη του 18ου αιώνα πληθαίνουν οι σχέσεις με τον ελληνισμό των Μικρασιατικών παραλίων και ακμάζει στη Σμύρνη η παροικία των Τηνίων, γόνος της οποίας υπήρξε ο άγιος Αμβρόσιος, μετέπειτα Μητροπολίτης Μοσχονησίων και μάρτυρας της Μικρασιατικής Καταστροφής.

Η εύρεση της εικόνας της Παναγίας στις 30 Ιανουαρίου του 1823 προκαλεί εθνική συγκίνηση και ερμηνεύεται ως ιερό μήνυμα για το δίκαιο του Αγώνα. Ο Ναός της Παναγίας της Τήνου ξεκίνησε να κτίζεται από το 1825 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Ευστράτιου Καλονάρη από τη Σμύρνη.

Στις 15 Αυγούστου 1940 ο τορπιλισμός του ευδρόμου «Έλλη» από ιταλικό υποβρύχιο, προκάλεσε συγκίνηση αλλά και αγανάκτηση σε όλους τους Έλληνες.

Διοίκηση

Ολόκληρο το νησί της Τήνου αποτελεί έναν δήμο, τον Δήμο Τήνου. Ο ενιαίος δήμος Τήνου δημιουργήθηκε το 2011 με το Πρόγραμμα Καλλικράτης και προέκυψε από την συγχώνευση δύο δήμων και μίας κοινότητας: του -παλιού- δήμου Τήνου, του Δήμου Εξωμβούργου και της Κοινότητας Πανόρμου. Ο Δήμος Τήνου υπάγεται στην περιφερειακή ενότητα Τήνου, η οποία με την σειρά της είναι μέρος της ευρύτερης Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου. Από την άλλη μεριά, ο Δήμος Τήνου διαιρείται σε τρεις δημοτικές ενότητες: την Δημοτική Ενότητα Τήνου, Εξωμβούργου και Πανόρμου (οι πρώην δήμοι έγιναν δημοτικά διαμερίσματα).

Περιστεριώνας στην περιοχή της Λυχναφτιάς

Άνθρωποι – Ενασχόληση – Οικονομία

Οι κάτοικοι του νησιού ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία, την κτηνοτροφία, τη μελισσοκομία, καθώς και με τη ναυτιλία, την αλιεία και τον τουρισμό.

Αρκετοί κάτοικοι του νησιού ασχολούνται με την επεξεργασία του μαρμάρου - Τηνιακή Μαρμαροτεχνία - ως μαρμαροτεχνίτες ή τοποθετητές καθώς και με το εμπόριο μαρμαροπλακών όπου εξάγουν το φημισμένο μάρμαρο της Τήνου και σε χώρες του εξωτερικού. Η Τηνιακή Μαρμαροτεχνία περιλαμβάνεται στον Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Γνωστή είναι και η σχολή μαρμαροτεχνίας στο χωριό Πύργος.

Η οικονομία στηρίζεται κυρίως στον τουρισμό που κατά τους θερινούς μήνες βρίσκεται σε υψηλό επίπεδο, αλλά και σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, λόγω του πανελλαδικού προσκυνήματος της εικόνας της Ευαγγελίστριας. Οι Τηνιακοί θεωρούν την Παναγία προστάτιδά τους. Πανηγυρίζει στα πάρα πολλά ξωκλήσια και εκκλησίες των χωριών και σε κάθε πανηγύρι στρώνεται πλούσια τράπεζα με φαγητά και άφθονο κρασί για όλους τους προσκυνητές που συρρέουν από τα γύρω χωριά και την πόλη της Τήνου.

Παναγία της Τήνου

Φαναράκια

Στην Τήνο βρίσκεται και ο ναός της Παναγίας Ευαγγελίστριας, με την ομώνυμη θαυματουργό, κατά τη χριστιανική παράδοση, εικόνα. Η εκκλησία γιορτάζει στις 25 Μαρτίου (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου), ωστόσο αποτελεί τον πιο δημοφιλή προορισμό του Δεκαπενταύγουστου (Κοίμηση της Θεοτόκου). Στις 30 Ιανουαρίου (Τριών Ιεραρχών) γιορτάζεται η επέτειος της εύρεσης της Αγίας Εικόνας της Μεγαλόχαρης. Την ημέρα αυτή πραγματοποιείται κάθε χρόνο το έθιμο «Φαναράκια». Το απόγευμα της ίδιας ημέρας ακολουθεί λιτανεία και περιφορά της εικόνας στη χώρα της Τήνου. Η εκκλησία της Ευαγγελίστριας (και ένα μέρος του συγκροτήματος) υπήρξε το πρώτο δημόσιο οικοδόμημα της ελεύθερης Ελλάδας. Ανεγέρθηκε κατά τη διάρκεια της επανάστασης (1823-1831).

Επικεφαλής της οικοδόμησης ήταν ο Ευστράτιος Εμμανουήλ Καλονάρης, Τήνιος εγκατεστημένος στη Σμύρνη, από όπου και ονομάσθηκε «Σμυρναίος». Αυτός σχεδίασε τον ναό, μαζί με τα αρχικά του προσκτίσματα, το (πρώτο) καμπαναριό, τα αρχιτεκτονικά διακοσμήματα και διηύθυνε τις εργασίες.. Ακολουθώντας τα αρχιτεκτονικά πρότυπα του νησιού και εντάσσοντας σε αυτά καινοτομίες από τη δυτική αλλά και τη μικρασιατική παράδοση, δημιούργησε ένα μοναδικό οικοδόμημα, ειδικά σχεδιασμένο να δέχεται προσκυνητές. Μαζί με τον Ευστράτιο εργάστηκε ένας πολύ σημαντικός μαρμαροτεχνίτης, ο Χατζησίμος Νικολάου από τα Υστέρνια της Τήνου. Σε αυτόν και στο εργαστήριο του οφείλονται το κάτω τμήμα του τέμπλου, ο άμβωνας, οι στύλοι στις κλίμακες, η ανάγλυφη εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής του αγιάσματος, το υπέρθυρο της εισόδου του ναού με την κτητορική επιγραφή και τέλος κρήνες και πορτοσιές.

Εξίσου ονομαστοί ήταν στην εποχή τους και οι λοιποί μάστορες που εργάστηκαν στο ναό: ο ξυλογλύπτης Φραγκίσκος Καναχίλης, ο οποίος σκάλισε τα ξύλινα τμήματα του τέμπλου, το δεσποτικό θρόνο, τα παραθρόνια και το παλαιό προσκυνητάριο, σε στυλ μπαρόκ με επιχρυσώσεις και ο Σμυρναίος ζωγράφος Χατζη-Λαμπρινός που ιστόρησε τις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου (1824-1825) . Ο ζωγράφος Ιωάννης Σιώτος υπογράφει την εικόνα της Μεταμορφώσεως και εικονίδια εορτών (1826), ο Φραγκίσκος Δεσίπρης από τον Τριπόταμο της Τήνου την Κοίμηση της Θεοτόκου στο αριστερό κλίτος (1840), ο Ν. Γ.Αλβέρτης τους Αρχαγγέλους στις πλάγιες πύλες του ιερού (1858).

Πλήθος πιστών από όλο τον κόσμο συρρέει στην Τήνο για προσκύνημα, αν και γενικότερα είναι πόλος έλξης για πολλούς πιστούς σε όλη τη διάρκεια του χρόνου. Ο αριθμός των επισκεπτών - προσκυνητών εκτιμάται σε 1,5 εκατομμύρια το χρόνο.

Προϊόντα

Γλυκιές τυρόπιτες Τήνου

Προϊόντα της Τήνου είναι τα λαχανικά και τα οπωροκηπευτικά, με κύριο εκπρόσωπο την άγρια αγκινάρα που καλλιεργείται στην κοιλάδα της Κώμης (λιβάδι). Είναι φημισμένα από την αρχαιότητα τα τηνιακά σκόρδα (βλέπε αναφορά του Αριστοφάνη στον Πλούτο: χαρακτηρίζει τα τηνιακά σκόρδα ως «φάρμακο των ματιών»). Στο νησί αναπτύσσονται αυτοφυή θαμνώδη φυτά, όπως κάπαρη, μανιτάρια, αλιφόνοι, δίκταμο, θυμάρι, ρίγανη, φραγκόσυκα, φασκόμηλο, χαµομήλι και όλων των ειδών τα αφεψήματα. Γαλακτοκομικά όπως το τηνιακό τυρί (τυράκι Τήνου), το πέτρωμα (τυρί ανάλατο), η κοπανιστή και η γραβιέρα Τήνου (προϊόν προστατευόμενης ονομασίας προέλευσης), το ανθότυρο, το μαλαθούνι και παστεριωμένο γάλα παράγονται στο τυροκομείο της Τήνου. Επίσης το θυμαρίσιο μέλι και το «ροζακί» σταφύλι. Το τοπικό ρακί, ελαφρύ και εξαιρετικής ποιότητας, συνοδεύει απαραίτητα τις κοινωνικές εκδηλώσεις των κατοίκων. Ξεχωριστοί μεζέδες του γιορτινού τραπεζιού είναι η λούζα -χοιρομέρι ψημένο στο κόκκινο κρασί και μπαχαρικά, το τηνιακό λουκάνικο, το σκορδάτο. Οι λιαστές ντομάτες και η κάπαρη, δε λείπουν ποτέ από το Τηνιακό τραπέζι, αποτελώντας βασικά υλικά σε αρκετές παραδοσιακές συνταγές. Τελευταίο απόκτημα είναι το ελαιοτριβείο το οποίο δίνει στους Τήνιους αγνό παρθένο ελαιόλαδο. Επίσης, κυρίως κατά τη διάρκεια του Πάσχα, τα ζαχαροπλαστεία του νησιού παρασκευάζουν αμυγδαλωτά, τις γνωστές γλυκιές τυρόπιτες,, ξεροτήγανα (δίπλες), «ψαράκια» (σκαλτσούνια), μπεζέδες, λουκούμια κ.ά.

Παραλίες Τήνου

Παχιά Άμμος

Συνολικά υπάρχουν 41 παραλίες, 20 στη νότια-νοτιοδυτική πλευρά, 8 στη νοτιοανατολική και 13 στη βόρεια-βορειοανατολική πλευρά.

Ένα υπέροχο ηλιοβασίλεμα!

νότια - νοτιοδυτική Πλευρά	νοτιοανατολική Πλευρά	βόρεια-βορειοανατολική Πλευρά
Βαθύ	Άγιος Δημήτριος	Μαλλί
Άσπρος Γυαλός	Σάντα Μαργαρίτα	Κουμελάς
Υστέρνια	Λυχναφτιά	Καβαλουρκό
Σχοινάκι	Παχιά Άμμος	Αγ. Θάλασσα
Κουσίνια	Άγ. Ιωάννης	Πάνορμος
Καρδιανής ή Γιαννάκη	Αγ. Κυριακής	Ρόχαρη
Καλύβια	Σκυλαντάρ	Βαθύ
Άγιος Πέτρος	Αγ. Σώστης	Πλατύ Γυαλός
Καντάνη		Μαντροκλήσι
Απηγανιά		Κολυμπήθρα
Αγ. Ρωμανός		Αποθήκες
Πανούσα		Παλιός Άγ. Φύλακτος
Πίσω Διαλυσκάρ		Λιβάδα
Εμπρός Διαλυσκάρ
Πλατιά Άμμος
Κιόνια
Σταυρού
Καλάμια
Αγκάλη
Άγ. Φωκάς
Άγιος Μάρκος

Ο γραφικός οικισμός Μαλί

Εκδηλώσεις

• Σκυλαντάρια, πρωτάθλημα τάβλι που διεξάγεται στην παραλία Σκυλαντάρ της Τήνου, η οποία δίνει και το όνομά της στο θεσμό. Ξεκίνησε το 2004.
• Κολυμπήθρες, πρωτάθλημα Beach Volley διεξάγεται στην παραλία Κολυμπήθρα, η μια από τις 2 παραλίες που ονομάζονται Κολυμπήθρες, κάθε χρόνο απο το 1994
• Κάμπος, γιορτή μελιού στις αρχές του Σεπτέμβρη με πολύ χορό, τραγούδι και κεράσματα με βάση το ντόπιο μέλι.
• Κώμη, Γιορτή της Αγγινάρας που διεξάγεται κάθε χρόνο από το 2005 στο χωριό παραγωγής της την πανέμορφη Κώμη. Το μήνα Μάιο η Κώμη περιμένει τους εκατοντάδες επισκέπτες να δοκιμάσουν διάφορα φαγητά με κύριο συστατικό την αγγινάρα. Γλέντι και πολύς χορός με παραδοσιακά τοπικά τραγούδια.
• Φαλατάδος,Το χωριό φημίζεται για τη ρακή του και το Σεπτέμβριο οργανώνεται το Ρακιζιό (,ρακιζιό λεγόταν ο χώρος όπου παραγόταν το ποτό όμως πλέον, εννοούμε όλη τη διαδικασία ). Η αναβίωση του συγκεκριμένου εθίμου έχει πάρει διαστάσεις πανηγυριού∙ Τα καζάνια στήνονται στην αυλή του δημοτικού σχολείου του χωριού, τα όργανα κουρδίζονται, το πρώτο ζεστό ρακί μοιράζεται στους παρευρισκόμενους (Τηνιακούς και επισκέπτες ) και κάπως έτσι, το γλέντι ξεκινά σιγά σιγά.

Πανηγύρια

• Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου | Φαλατάδος | 26 Σεπτεμβρίου
• Της Ευρέσεως (Φαναράκια) | Χώρα της Τήνου | 30 Ιανουαρίου
• Αγ. Χαράλαμπος / Ταραμπάδος Αγ. Τριάδα, Χώρα της Τήνου, Βαθύ | 10 Φεβρουαρίου
• Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου | Παναγία της Τήνου | 25 Μαρτίου
• Παναγία Καλαμάν | Βωλάξ | 1η Πέμπτη μετά το Πάσχα
• Ζωοδόχου Πηγής | Ξώμπουργο, Δυο Χωριά | 1η Παρασκευή μετά το Πάσχα
• Η Ανάληψη του Χριστού | Αρνάδος | Πέμπτη, 40 μέρες μετά το Πάσχα
• Αγ. Πνεύματος | Αγ. Τριάδα, Καρδιανή, Φαλατάδος, Χατζηράδος | Δευτέρα, 50 μέρες μετά το Πάσχα
• Όσιος Θεόδωρος Ηγιασμένος | Στο στενό της Άνδρου | 16 Μαΐου
• Κωνσταντίνου και Ελένης | Αγ. Τριάδα | 21 Μαΐου
• Αγ. Αντώνιος της Πάδοβας | Σμαρδάκιτο, Ξώμπουργο | 13 Ιουνίου
• Πέτρου και Παύλου | Τριαντάρος | 29 Ιουνίου
• Αγ. Αποστόλων | Τριαντάρος | 30 Ιουνίου
• Αγ. Αναργύρων | Αρνάδος, Μαρλάς, Πόρτο | 01 Ιουλίου
• Προφήτη Ηλία | Βακέτα, Χώρα | 20 Ιουλίου
• Αγ. Άννας | Τζάδος | 25 Ιουλίου
• Αγ. Παρασκευής | Υστέρνια | 26 Ιουλίου
• Αγ. Ιγνάτιος | Λουτρά | 31 Ιουλίου
• Μεταμορφώσεως | Πριάστρο, Καρυά | 06 Αυγούστου
• Κοίμηση τής Θεοτόκου | Χώρα της Τήνου, Βρυσί | 15 Αυγούστου
• Αγ. Αγαπητού | Αγάπη | 18 Αυγούστου
• Κυρά Ξένη | Πύργος | 1η ή 2η Κυριακή μετά τις 15 Αυγούστου
• Εννιάμερα της Παναγίας | Τσικνιάς | 23 Αυγούστου
• Αποκεφαλισμός Αγ. Ιωάννου | Κώμη | 29 Αυγούστου
• Αγ. Σώζων | Αγ. Σώστης | 07 Σεπτεμβρίου
• Γενέθλιο της Παναγίας | Βουρνιώτισσα | 08 Σεπτεμβρίου
• Τιμίου Σταυρού | Κτικάδος, Χώρα της Τήνου | 14-15 Σεπτεμβρίου
• Αγ. Δημητρίου | Καρυά, Τσικινάς | 26 Οκτωβρίου
• Ταξιαρχών | Χώρα της Τήνου | 08 Νοεμβρίου
• Αγ. Μηνά | Καρδιανή, Ξώμπουργο | 11 Νοεμβρίου
• Εισόδια Θεοτόκου | Τριπόταμος | 21 Νοεμβρίου
• Αγ. Αικατερίνης | Κάμπος | 25 Νοεμβρίου
• Αγ. Βαρβάρα | Χώρα της Τήνου | 04 Δεκεμβρίου
• Αγ. Σάββα | Χώρα της Τήνου | 05 Δεκεμβρίου
• Αγ. Νικόλαος | Στενή | 06 Δεκεμβρίου
• Αγ. Σπυρίδωνα | Κτικάδος | 12 Δεκεμβρίου
• Αγ. Λουκίας | Καρυά, Αρνάδος |13 Δεκεμβρίου

Μονοπάτια

Η Τήνος διατηρεί ένα εκτεταμένο δίκτυο πεζοπορικών διαδρομών. Παλαιότερα τα πέτρινα μονοπάτια χρησιμοποιούνταν για την επικοινωνία των χωριών της Τήνου. Η ιστορία πολλών μονοπατιών ξεκινά σίγουρα χιλιάδες χρόνια πριν, αν και είναι δύσκολο να εξακριβωθεί η ηλικία καθενός μονοπατιού. Το αρχικό μήκος των μονοπατιών ήταν στα 400 χιλιόμετρα, ωστόσο μέχρι 270 χιλιόμετρα έχουν καταγραφεί και διατηρηθεί. Μέρος του δικτύου καταστράφηκε από την δημιουργία νέων αμαξωτών δρόμων. Η καταγραφή και διατήρηση των μονοπατιών της Τήνου οφείλεται σε έναν μεγάλο βαθμό στον Κάρολο Μέρλιν (γεννημένος το 1968). Το 2020 ολοκληρώθηκαν οι εργασίες για μία νέα σύγχρονη σήμανση μονοπατιών από τον Δήμο Τήνου, ενώ παράλληλα δημιουργήθηκε και το Τinos Trails, το επίσημο δίκτυο μονοπατιών στην Τήνο. Το μήκος των μονοπατιών του Τinos Trails ξεπερνά τα 150 χιλιόμετρα, οργανωμένα σε 12 διαδρομές. Με την ανάδειξη των μονοπατιών της Τήνου επιδιώκεται η προσέλκυση εναλλακτικών τουριστών.

Άποψη πόλης Τήνου.

Εκκλησία στην Καρδιανή

Φωτογραφίες

• 
  Το λιμάνι της Τήνου
• 
  Καρδιανή
• 
  Χαρακτηριστικό τοπίο της Τήνου με ξερολιθιές, περιστεριώνες και ανεμόμυλους
• 
  Περιστεριώνας στην Τήνο

Πηγές

• Στοιχεία για το παρόν άρθρο προέρχονται κατόπιν σχετικής άδειας από την ιστοσελίδα http://www.tinos.gr Αρχειοθετήθηκε 2009-07-14 στο Wayback Machine.
• Στοιχεία ονοματοδοσίας προέρχονται από την ιστοσελίδα http://www.e-tinos.gr
• «Τήνος: Το οπλοστάσιο της κοσμογονίας». Ειδικό αφιέρωμα περιοδικού Γεωτρόπιο, τεύχος 9, σ.86-95 (Ιουν. 2000).
• Άρθρο του Ε.Χ. Πασχάλη στην Καθημερινή-Επτά Ημέρες, Κυριακή 15/08/1993

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Περιφερειακή Ενότητα Τήνου
• Δήμος Τήνου
• Επίσημος Ταξιδιωτικός Οδηγός Τήνου, από το Δήμο Τήνου Αρχειοθετήθηκε 2009-07-14 στο Wayback Machine.
• Δήμος Εξωμβούργου Αρχειοθετήθηκε 2021-02-24 στο Wayback Machine.
• Ο Ιερός Ναός της Ευαγγελίστριας της Τήνου (Παναγία της Τήνου)
• Μετεωρολογικός σταθμός Εξωμβούργο 595 μέτρα
• ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΧΛΩΡΙΔΑΣ ΤΗΣ ΤΗΝΟΥ
• Η ΤΗΝΟΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ
• Βιβλία για την Τήνο του δρ Αρχαιολογίας και Ιστορικού Χάρη Κουτελάκη:1. «Τήνιοι αγιογράφοι και ζωγραφικά έργα στην Τήνο», Συριανά Γράμματα 3 (1988) 248-258. 2. «Το Σκλαβοχωριό και η εκκλησία της Ελεούσας», Τηνιακά Ανάλεκτα 1 (1979) 35-40. 3. «Το σπήλαιο των Γαστριών στην Τήνο (επιγραφές)», Τηνιακά Ανάλεκτα 2 (1981) 98-109. 4. TINOS. Οδηγός του επισκέπτη, Αθήνα 1981. Έκδοση στα Αγγλικά, Γαλλικά, Γερμανικά. 5. «Το τέμπλο του Αγ. Αντωνίου Στενής Τήνου», Αντίφωνον, συλλογικός τόμος αφιερωμένος στον καθηγητή Ν. Δρανδάκη), Θεσσαλονίκη 1993, 96-108 και πίνακες 680-688. 6. «Ο ναός του Αγ. Ελευθερίου Χώρας Τήνου», Τα Ψαρά, τεύχη 127-135 (1991) 34-35. 7. «Ιταλική εικόνα της Παναγίας Maestà σε ορθόδοξο ναό της Τήνου», Πρόγραμμα και Περιλήψεις ανακοινώσεων 11^ου συμποσίου Βυζαντινής και μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 1-2 Ιουνίου 1991. Το ίδιο στα ιταλικά (βλ. το Νο 10). 8. ΤΗΝΟΣ (Ιστορία-Τέχνη-Αρχαιολογία), Αθήνα 1994. 9. «Υδρούσα-Οφιούσα : Μια νέα ερμηνεία για τα νησιά ΤΗΝΟΣ-ΑΝΔΡΟΣ-ΚΕΩΣ», Τηνιακά 1 (1996) 33-41. 10. «Icona italiana della madonna «Maestà» in una chiesa ortodossa dell’ isola di Tinos», Δελτίον Εραλδικής Γενεαλογικής Εταιρείας Ελλάδος 10 (1996) 42-68. 11. «Πέντε όψεις της Τήνου με τα μάτια των ναυτικών του 17^ου αι.», Πρακτικά «Τήνος και θάλασσα» (Τήνος, Σεπτ. 1996), Αθήνα 1997, 29-46. 12. Ιστορία και Παράδοση: Κτικάδος-Χατζηράδος-Καλουμενάδο-Τριπόταμος-Κιόνια Τήνου, Αθήνα 1998, έκδ. Ερίννη. 13. «Οικόσημα του αρχαιολογικού Μουσείου Τήνου», Πρακτικά Γ΄ πανελληνίου συμποσίου Ε.Γ.Ε.Ε., Δελτίον Εραλδικής Γενεαλογικής Εταιρείας Ελλάδος 11 (2001) 151-158. 14. «Εικόνα από την Κιουρά των Χιόνων Μοδενάδου», Τηνιακά Ανάλεκτα 2 (1998) 41-56. 15. «Ο Δυτικός μοναχισμός στα Πάνω Μέρη της Τήνου», Πρακτικά τριημέρου «Τήνος Εώα και Εσπέρια», Αθήνα 1999, 143-154. 16. «Οι Σκουριές της Τήνου», Πρακτικά τριημέρου «Η Τήνος εκτός των τειχών» (18-8-1999)», Αθήνα 2002, 155-162. 17. «Κατάλογος των ευγενών οικογενειών της Χίου στην Τήνο (1822-1830)», Δελτίον Εραλδικής Γενεαλογικής Εταιρείας Ελλάδος 9 (1992) 255-263. 18. Τήνος, Αρχαία και Χριστιανική: προβλήματα και απαντήσεις για το παρελθόν της, Αθήνα 2001, έκδοση 1^η, του Ιερού Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου και της Αδελφότητας των εν Αθήναις Τηνίων. 19. «Κυκλάδες ή μήπως Κυκνάδες;», Ιστορικά Θέματα 4 (Φεβρ.2002) 16-19. 20. «Άγιος Χαράλαμπος Ταραμπάδου Τήνου», Τηνιακά 2 (2004) 381-422. 21. «Άγ. Νικόλαος Χώρας Τήνου», Bolletino di S. Nicola di Bari 4 (Aprile 1998) 11-13. 22. «Σίφνιοι αγγειοπλάστες στην Τήνο», Πρακτικά Β΄ διεθνούς Σιφναϊκού συμποσίου (Σίφνος, Ιούνιος 2003), τ. Γ΄ (Αθήνα 2006) 271-278. 23. «Ενθυμήσεις επί παραφύλλων στους ναούς της Ζωοδόχου Πηγής και Αγ. Φωτεινής Κτικάδου-Καλουμενάδου και Αγ. Νικολάου Βάνης», Τηνιακά 4 (2010) 337-353 24. «Βιβλιοκρισίες στα πονήματα των Κ. Δανούση, π. Αντ. Φόνσου και π. Μάρκου Φώσκολου», Τηνιακά 4 (2010) 483-505. 25. «Η αρχιτεκτονική έκφραση της φιλενωτικής πολιτικής στα Μοναστήρια της Τήνου», Πρόγραμμα και Περιλήψεις 31^ου Συμποσίου Χ.Α.Ε (Αθήνα 13-15 Μαΐου 2011), Αθήνα 2011, 46-47. 26. «Το καθολικό χωριό Μοναστήρια της Τήνου: Ονομασία προέλευσης και οικιστική συγκρότηση», Analecta Catholica 2 (2012) 141-180. 27. Τήνος: Θεά Περιστέρα (ανακοίνωση στην Αδελφότητα των εν Αθήναις Τηνίων, 16 Νοεμβρίου 2011). Βλ. εφ. Περί Τήνου, φ. 9 (Οκτ.-Δεκ. 2011) 4. 28. Ιστορία του χωριού Αγάπητος Τήνου και της ενορίας του. Σειρά: Αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Τμήμα : Βυζαντινά και Μεσαιωνικά Νο 1, Τήνος 2013. 29. Τοπωνυμικά και Ονοματολογικά της νήσου Τήνου. Σειρά: Αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Τμήμα: Βυζαντινά και Μεσαιωνικά Νο 2, Αθήνα 2012, και β΄έκδοση 2013. 30. «Μαρκόπουλο Μεσογαίας Αττικής: Η πιθανή προέλευση του ονόματός του», Analecta Catholica 2 (2013)81-102, έτος Β΄. 31. Προϊστορικά της νήσου Τήνου / Tenos in the prehistoric era, Σειρά: Αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας. Τμήμα: Βυζαντινά και Μεσαιωνικά Νο 3, Αθήνα 2012 και β΄ έκδ. 2014. 32. Φραγκοκρατούμενη Αθήνα και Τήνος (1204-1688): δεσμοί και σχέσεις μεταξύ των τοπικών αρχόντων και οι επιπτώσεις τους στα χριστιανικά μνημεία, Αθήνα 2013. 33. Οξωμεριά = Κουτελάκης Χάρης, «Βιβλιοκριτική στο έργο του π. Μ. Φώσκολου, Η Οξωμεριά της Τήνου κατά τον ύστερο Μεσαίωνα, Αθήνα 2012, έκδοση της Αδελφότητας των εν Αθήναις Τηνίων», στο www.Academia.edu, facebook, www.Tinosbiz.gr και www.Tiniaki.gr 34. Κουτελάκης, 2013 = Κουτελάκης Χάρης, Η «ΑΡΧΑΙΑ ΤΗΝΟΣ» στο μικροσκόπιο. Βιβλιοκριτική στο ομώνυμο βιβλίο των Έtienne Roland, Κούρου Νότα, Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Η αρχαία Τήνος, Τήνος 2013, 1-159 + περίληψη στα γαλλικά (160-183), έκδοση του Ι.ΤΗ.Π., στο www.Academia.edu και www.Tinosbiz.gr και www.Tiniaki.gr. Ομοίως στο Κεφ. «Κείμενα αντί Εισαγωγής» στο Προϊστορικά της νήσου Τήνου, στη β΄ έκδοση του 2014. 35. «Εικόνες δυτικών αγίων στην Τήνο», Analecta Catholica No 2 (2014) 147-158. 36. «Παρατηρήσεις με αφορμή μια εικόνα του 19^ου αι.», Τηνιακά 5 (2014) 587-600. 37. Η Χώρα Τήνου και το παραθαλάσσιο καστέλλι της, Αθήνα 2014. 38. Προϊστορικά της νήσου Τήνου / Tenos in the prehistoric era: Η ονοματοδοσία του νησιού και των Κυκλάδων, η λατρεία για τα περιστέρια, η πιθανή κατοίκηση μεταλλουργών Λυδών-Τυρρηνών-Ετρούσκων στο νησί και η συμβολή τους στη διαμόρφωση του διονυσιακού «θεάτρου», Αθήνα 2014, β΄ έκδοση βελτιωμένη και επαυξημένη. 39. Ονομάτων επίσκεψις: Βιβλιοκριτική στο ομώνυμο βιβλίο του λαογράφου Αλέκου Φλωράκη, στο site www.Koutelakis.com 40. Κουτελάκης Χαρ., Τήνος Αρχαία και Χριστιανική (από την Προϊστορία μέχρι και την δημιουργία του ελληνικού κράτους), Αθήνα 2015²⁺³. 41. Κουτελάκης, Κριτική στην Σημαντώνη-Μπουρνιά και Νότα Κούρου = Κουτελάκης Χαρ., Οι Πότνιες της Τήνου: Κριτική στα άρθρα της Σημαντώνη-Μπουρνιά και Νότα Κούρου, στο www.academia.edu (29-12-2017). 42. Κουτελάκης, Κριτική στην Κουμανούδη = Κουτελάκης, TENOS one more time: Review of Koumanoudi Marina / Κριτική στο άρθρο της Μαρίνας Κουμανούδη, «Ο επικηρυγμένος επαναστάτης ή πως οι Loredan κυριάρχησαν στην οικονομική ζωή της Τήνου και Μυκόνου (15ος αι.)», Ministerium Historiae, Αθήνα 2017, 291-315, στο www.academia.edu.(2017) 43. Κουτελάκης, Κριτική στη Νότα Κούρου και Βίκυ Βλάχου = Koutelakis, Review Article of Nota Kourou and Vicky Vlachou "Mythological traditions related to mount Tsiknias (Tinos island)”, Τάμα 4 (Summer 2016) 18-19, στο www.academia.edu.(2017) 44. Η «Οφιούσσα» και «Υδρούσσα» Τήνος και η περίπτωση των «Πιθηκουσσών», www.academia.edu 45. Επισκόπηση της κεραμικής της Τήνου / overview of the ceramics of the island of Tinos, στο www.academia.edu (2017) 46. Κινητικότητα και μετακινήσεις πληθυσμού προς και από την Ανατολική Αττική από τον 11^ο έως τον 20^ο αιώνα (Ανακοίνωση στην ΙΣΤ΄ επιστημονική Συνάντηση Αν. Αττικής, 2018). 47. Οδύσσεια και Τήνος (ομιλία στο χωριό Αετοφωλιά, 27-8-2019). Επίσης στο περ. Τηνιακά (2020) 48. Σχέσεις Δωδεκανήσου και Κυκλάδων: Η περίπτωση της Τήνου και της Σύρου από τα χρόνια της Φραγκοκρατίας μέχρι τον 18^ο αι. / Relations between the Dodecanese and the Cyclades: The case of Tenos and Syros islands from the years of Frankish rule to the 18th century, Ανακοίνωση στο Κ΄ Πολιτιστικό Συμπόσιο Δωδεκανήσου (Ρόδος, 29 Ιουνίου-2 Ιουλίου 2017). στο www.academia.edu (18-9-2019)

Ψηφιακό αρχείο ΕΡΤ

• Αιγαίο: Οι περιστεριώνες της Τήνου (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Ο Γύζης στην Τήνο (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα: Τήνος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)