Ρωμαϊκή έπαυλη

Η ρωμαϊκή έπαυλη ήταν συνήθως εξοχική κατοικία για πλούσιους ανθρώπους κτισμένη στην περίοδο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Τυπολογία και εξάπλωση

Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23–79 μ.Χ.) διέκρινε δύο είδη επαύλεων κοντά στη Ρώμη: την αστική έπαυλη (villa urbana), σε θέση που θα μπορούσε εύκολα να φτάσει από τη Ρώμη (ή από άλλη πόλη) για να μείνει μία ή δύο νύχτες, και την αγροτική έπαυλη (villa rustica), η αγροικία στην οποία μένουν μόνιμα οι υπηρέτες, που είχαν τη γενική ευθύνη του κτήματος. Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία περιείχε πολλά είδη βιλών, όχι όλες πολυτελείς με ψηφιδωτά δάπεδα και νωπογραφίες.

Στις επαρχίες, κάθε εξοχική κατοικία με κάποια διακοσμητικά χαρακτηριστικά σε ελληνο-ρωμαϊκό ρυθμό μπορεί να ονομαστεί «βίλα» από τους σύγχρονους μελετητές.^[1] Μερικά ήταν σπίτια αναψυχής, όπως η βίλα του Αδριανού στο Τίβολι, που ήταν τοποθετημένη στους δροσερούς λόφους με εύκολη πρόσβαση στη Ρώμη ή, όπως η βίλα των Παπύρων στο Ερκουλάνεουμ, σε γραφικά τοπία με θέα στον κόλπο της Νάπολης. Ορισμένες βίλες μοιάζουν περισσότερο με τα εξοχικά της Αγγλίας, την ορατή έδρα της εξουσίας ενός τοπικού κτηματία, όπως το περίφημο παλάτι που ανακαλύφθηκε ξανά στο Φίσμπουρν στο Σάσσεξ .

Εμφανίστηκαν επίσης προαστιακές βίλες στην άκρη των πόλεων, όπως οι βίλες της Μέσης και της Ύστερης Δημοκρατίας, που εισέβαλαν στο Πεδίο του Άρεως, που εκείνη την εποχή ήταν στο όριο της Ρώμης, και οι οποίες φαίνονται επίσης έξω από τα τείχη της πόλης στην Πομπηία. Αυτές οι πρώιμες προαστιακές βίλες, όπως αυτή στο Πάρκο της Μουσικής της Ρώμης^[2] ή στο Γκροταρόσα της Ρώμης, καταδεικνύουν την παλαιότητα και την παράδοση της προαστιακής βίλας στην Κεντρική Ιταλία.^[3] Είναι δυνατόν, ότι αυτές οι πρώιμες, προαστιακές βίλες ήταν στην πραγματικότητα έδρα της εξουσίας των περιφερειακών ισχυρών ή αρχηγών σημαντικών γενών (gentes).

Ένας τρίτος τύπος βίλας ήταν το κέντρο οργάνωσης μεγάλων αγροτικών ιδιοκτησιών, που ονομάζονται λατιφούντια (latifundia), και όπου παραγόταν και εξαγαγόταν γεωργικά προϊόντα. Τέτοιες βίλες μπορεί να στερούνται πολυτέλειας. Από τον 4ο αιώνα, η «βίλα» μπορούσε απλά να υποδηλώσει μια γεωργική εκμετάλλευση: o Ιερώνυμος στη μετάφραση του Κατά Μάρκον Ευαγγελίου (14, 32) το χωρίο (δηλ. την περιοχή) της Γεθσημανή το περιέγραψε ως «ελαιώνα στη Βίλα Γεθσημανή», χωρίς να συνάγεται ότι εκεί υπήρχαν κατοικίες.^[4]

Στην εποχή της Αυτοκρατορίας, αυξήθηκαν οι αυτοκρατορικές βίλες κοντά στον κόλπο της Νάπολης, ειδικά στο νησί του Κάπρι, στην ακτή του Μόντε Τσίρτσεο και στο αρχαίο Άντιουμ (Antium, σύγχρονο Άντσιο). Πλούσιοι Ρωμαίοι ξέφευγαν από τη ζέστη του καλοκαιριού και πήγαιναν στους λόφους γύρω από τη Ρώμη, ειδικά γύρω από το Φρασκάτι (πρβλ. τη Βίλα του Αδριανού). Ο Κικέρων φέρεται να είχε τουλάχιστον 7 βίλες, με τις παλαιότερες από αυτές, τις οποίες είχε κληρονομήσει, κοντά στο Αρπίνο (λατ.: Arpinum) του Λάτιο (λατ.: Latium). Ο Πλίνιος ο Νεότερος είχε 3 ή 4 βίλες, από τις οποίες η πιο γνωστή είναι αυτή κοντά στο Λαουρέντιουμ.

Αρχιτεκτονική του συγκροτήματος βίλας

Μέχρι τον 1ο αιώνα π.Χ., η «κλασική» βίλα είχε πολλές αρχιτεκτονικές μορφές, με πολλά παραδείγματα που χρησιμοποιούν αίθριο ή περιστύλιο, για κλειστούς από τα πλάγια χώρους, ανοιχτούς από επάνω στο φως και στον αέρα. Η ανώτερη τάξη, οι πλούσιοι Ρωμαίοι πολίτες στην ύπαιθρο γύρω από τη Ρώμη και σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία, ζούσαν σε βίλα από συγκρότημα κτηρίων, με χώρους και για την αγροτική εκμετάλλευση του γύρω κτήματος. Το συγκρότημα βίλας αποτελείται από τρία μέρη: ^[5]

το αστικό μέρος (pars urbana), όπου ζούσε ο ιδιοκτήτης και η οικογένειά του. Αυτό θα ήταν παρόμοιο με τον οίκο του πλούσιου ατόμου στην πόλη και θα είχε ζωγραφιστούς τοίχους. ^[6]
το αγροτικό μέρος (pars rustica), όπου ο επιστάτης και οι σκλάβοι της βίλας δούλευαν και ζούσαν. Εκεί υπήρχαν επίσης οι στάβλοι των ζώων της φάρμας. Συνήθως θα υπήρχαν και άλλα δωμάτια, που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως αποθήκες (εργαλείων, τροφών ζώων), νοσοκομείο ή ακόμη και φυλακή.
η villa fructuaria θα ήταν οι αποθήκες. Σε αυτές θα αποθηκεύονταν τα προϊόντα της φάρμας, έτοιμα για μεταφορά στους αγοραστές. Οι χώροι εδώ θα χρησιμοποιούντο για λάδι, κρασί, σιτηρά, σταφύλια και οποιαδήποτε άλλα παρήγαγε το κτήμα.
Άλλοι χώροι στη βίλα μπορεί να περιλαμβάνουν γραφείο, ναό για λατρεία, αρκετά υπνοδωμάτια για ξενώνες, τραπεζαρία και μία κουζίνα.

Οι βίλες ήταν συχνά εξοπλισμένες με υδραυλικές εγκαταστάσεις λουτρού και πολλές είχαν σε αυτό μία κεντρική θέρμανση κάτω από το δάπεδο, γνωστή ως υπόκαυστο. ^[7]

Ένα θαλάσσιο θέατρο στη βίλα του Αδριανού στο Τίβολι.

Μία βίλα μπορεί να είναι σαν ένα ανάκτορο, όπως οι βίλες της αυτοκρατορικής περιόδου, κτισμένες σε παραθαλάσσιες πλαγιές με θέα στον κόλπο της Νάπολης στις Βάιες . Άλλες στις Σταβίες και το Ερκουλάνεουμ διατηρήθηκαν από την πτώση τέφρας και την κατολίσθηση λάσπης από την έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ.Χ., η οποία διατήρησε επίσης τη Βίλα των Παπύρων και τη βιβλιοθήκη της. Μικρότερες στην ύπαιθρο, ακόμη και μη εμπορικές βίλες λειτουργούσαν ως κυρίως αυτοδύναμες μονάδες, με συναφή αγροκτήματα, ελαιώνες και αμπελώνες. Οι Ρωμαίοι συγγραφείς αναφέρονται με ικανοποίηση στην αυτάρκεια των βιλών τους, όπου έπιναν το δικό τους κρασί και παρασκεύαζαν το δικό τους λάδι, και τις χρησιμοποιούσαν ως κοινό τόπο (η έννοια του όρου ανάγεται στη ρητορική).

Ένας ιδανικός Ρωμαίος πολίτης ήταν ανεξάρτητος αγρότης, που καλλιεργούσε τη δική του γη και οι συγγραφείς Γεωργικών ήθελαν να δώσουν στους αναγνώστες τους την ευκαιρία να συνδεθούν με τους προγόνους τους μέσω αυτής της εικόνας των αυταρκών βιλών. Η αλήθεια δεν βρισκόταν πολύ μακριά από την εικόνα, ενώ ακόμη και τα προσανατολισμένα στο κέρδος latifundia, οι μεγάλες βίλες που λειτουργούσαν με δούλους, πιθανότατα παρήγαγαν αρκετά από όλα τα βασικά τρόφιμα για να καλύψουν την κατανάλωση της πόλης.

Η ύστερη Ρωμαϊκή Δημοκρατία γνώρισε μία έκρηξη κατασκευής βιλών στην Ιταλία, ειδικά τα χρόνια μετά τη δικτατορία της Σύλλα (81 π.Χ.). Στην Ετρουρία, η βίλα στο Σετεφινέστρε ήταν το κέντρο ενός από τα latifundia, που επικεντρώθηκε στη γεωργική παραγωγή μεγάλης κλίμακας. ^[8] Στο Σετεφινέστρε και αλλού, η κεντρική κατοικία τέτοιων βιλών δεν είχε γίνει πλούσια. Άλλες βίλες στην ενδοχώρα της Ρώμης ερμηνεύονται με τη βοήθεια των αγροτικών πραγματειών, που γράφτηκαν από τους Κάτωνα τον Πρεσβύτερο, Columella και Ουάρωνα, που όλοι προσπάθησαν να καθορίσουν τον κατάλληλο τρόπο ζωής των συντηρητικών Ρωμαίων, τουλάχιστον ιδεαλιστικά.

Μεγάλες βίλες κυριάρχησαν στην αγροτική οικονομία της κοιλάδας του Πάδου, της Καμπανίας και της Σικελίας, και επίσης λειτουργούσαν στη Γαλατία. Οι βίλες ήταν κέντρα ποικίλης οικονομικής δραστηριότητας, όπως εξόρυξης μεταλλευμάτων, εργοστάσιων κεραμικής ή εκτροφής ίππων, όπως εκείνα που βρέθηκαν στη βορειοδυτική Γαλατία. ^[9] Οι βίλες, που ειδικεύονταν στη θαλάσσια εξαγωγή ελαιολάδου σε ρωμαϊκές λεγεώνες στη Γερμανία, έγιναν χαρακτηριστικό της νότιας Ιβηρικής επαρχίας Hispania Baetica. ^[10] Ορισμένες πολυτελείς βίλες έχουν ανασκαφεί στη Βόρεια Αφρική στις επαρχίες της Αφρικής και της Νουμιδίας. ^[11]

Ορισμένες περιοχές με εύκολη πρόσβαση στη Ρώμη προσέφεραν δροσερά καταλύματα στη ζέστη του καλοκαιριού. Ο Γάιος Μαικήνας αναρωτήθηκε τι είδους σπίτι θα μπορούσε να είναι κατάλληλο σε όλες τις εποχές. Ο Αυτοκράτορας Αδριανός είχε μια βίλα στο Tibur (Tivoli), σε μια περιοχή που ήταν δημοφιλής στους Ρωμαίους υψηλής θέσης. Η βίλα του Αδριανού, που χρονολογείται από το 123 μ.Χ., μοιάζει περισσότερο με ένα παλάτι. Αντίστροφα το παλάτι του Νέρωνα, το Domus Aurea στον Παλατίνο Λόφο της Ρώμης, απλώνεται σε διάφορα κτήρια σε ένα σχεδιασμένο αγροτικό τοπίο, περισσότερο σαν μια βίλα. Ο Κικέρων είχε αρκετές βίλες. Ο Πλίνιος ο Νεότερος περιέγραψε τις βίλες του στα γράμματα του. Οι Ρωμαίοι επινόησαν την παραθαλάσσια βίλα: ένα σύντομο χρονογράφημα σε έναν τοιχογραφημένο τοίχο στην Οικία του Μάρκους Λουκρέτιους Φρόντο στην Πομπηία εξακολουθεί να δείχνει μια σειρά από παραθαλάσσια σπίτια αναψυχής, όλα με στοές κατά μήκος του μπροστινού μέρους, μερικά ανεβαίνουν σε με κιονοστοιχίες βαθμίδες και έναν εξώστη στην κορυφή, όπου θα φυσά τουλάχιστον ένα αεράκι στις πιο ζεστές βραδιές. ^[12]

Μερικές ύστερες ρωμαϊκές βίλες είχαν πολυτέλειες, όπως λουτρά με υπόκαυστα και ψηφιδωτά δάπεδα. Τα ψηφιδωτά είναι γνωστά ακόμη και στη Ρωμαϊκή Βρετανία. Με την εισβολή των βαρβάρων στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, οι βίλες στη Βρετανία εγκαταλείφθηκαν. Σε άλλες περιοχές τουλάχιστον μερικές επέζησαν. Μεγάλες βίλες εργασίας δωρήθηκαν από αριστοκράτες και γαιοκτήμονες σε μεμονωμένους μοναχούς, συχνά για να γίνουν ο πυρήνας διάσημων μοναστηριών. Με αυτόν τον τρόπο, το σύστημα βίλας της ύστερης Αρχαιότητας διατηρήθηκε στον Πρώιμο Μεσαίωνα. Ο Βενέδικτος της Nursia ίδρυσε το με επιρροή μοναστήρι του Μόντε Κασίνο στα ερείπια μιας βίλας στο Σουμπιάκο, που ανήκε στον Νέρωνα. Γύρω στο 590, ο Άγιος Ελίγκιους γεννήθηκε σε μια υψηλού επιπέδου γαλατο-ρωμαϊκή οικογένεια στη «βίλα» του Σαπτελά κοντά στο Λιμόζ, στην Ακουιτανία. Το μοναστήρι στο Σταβελό ιδρύθηκε περίπου το 650 στην περιοχή μίας πρώην βίλας κοντά στη Λιέγη και η μονή του Βεζελαί είχε παρόμοια ίδρυση. Μέχρι το 698, ο Βίλιμπρορντ ίδρυσε ένα μοναστήρι σε μια ρωμαϊκή βίλα του Έχτερναχ, στο Λουξεμβούργο κοντά στην Τρηρ, την οποία η Ιρμίνα του Έρεν, κόρη του Δαγοβέρτου Β΄, βασιλιά των Φράγκων, του είχε δωρήσει.

Βίλες στη Ρωμαϊκή Γαλατία

Καθώς η αυτοκρατορία επεκτάθηκε, οι βίλες εξαπλώθηκαν στις δυτικές επαρχίες, συμπεριλαμβανομένης της Γαλατίας και της Ρωμαϊκής Βρετανίας. Παρά το ότι οι συγγραφείς της περιόδου δεν μπορούσαν ποτέ να αποφασίσουν για το τι εννοούν με τη λέξη βίλα, είναι σαφές από την πραγματεία του Παλλαδίου ότι η βίλα είχε ένα γεωργικό και πολιτικό ρόλο. Στη Ρωμαϊκή Γαλατία ο όρος βίλα εφαρμοζόταν σε πολλά διαφορετικά κτίρια. ^[13] Επίσης οι βίλες εκεί υπέστησαν τοπικές διαφοροποιήσεις, για παράδειγμα στη βόρεια και την κεντρική Γαλατία οι κιονοστοιχίες στις προσόψεις ήταν του συρμού, ενώ στη νότιο Γαλατία ήταν το αίθριο με περιστύλιο . Οι ρυθμοί, οι τοποθεσίες, οι αριθμοί των δωματίων και η εγγύτητα με μια λίμνη ή τον ωκεανό ήταν τρόποι εμφάνισης του πλούτου των ιδιοκτητών. ^[14]

Οι βίλες ήταν επίσης κέντρα παραγωγής, και η Γαλλο-ρωμαϊκή έπαυλη φαίνεται να έχει στενή σύνδεση με αμπελώνες και την παραγωγή κρασιού. ^[15] Οι ιδιοκτήτες ήταν πιθανότατα ένας συνδυασμός τοπικών γαλατικών επίλεκτων, που γρήγορα εκρωμαΐστηκαν μετά την κατάκτηση, καθώς και Ρωμαίοι και Ιταλοί που ήθελαν να εκμεταλλευτούν πλούσιους τοπικούς πόρους. ^[16] Οι βίλες θα ήταν το κέντρο σύνθετων σχέσεων με την περιοχή. Πολλή δουλειά θα είχε αναληφθεί από δούλους εργάτες ή από εντόπιους colonii ("μισθωτούς αγρότες"). Θα υπήρχε επίσης ένας διαχειριστής, εκτός από την οικογένεια του ιδιοκτήτη που διέμενε εκεί. ^[17]

Ενδεικτικές ρωμαϊκές βίλες

Hadrian's Villa at Tivoli, Italy
Villa Armira near Ivaylovgrad, Bulgaria
House of Antiope at the Museum of Mosaics in Devnya, Bulgaria
Fishbourne Roman Palace and Bignor Roman Villa in West Sussex, England
Lullingstone Roman Villa in Kent, England
Villa Romana del Casale in Piazza Armerina, Sicily, Italy
Chedworth Roman Villa in Gloucestershire
Littlecote Roman Villa in Wiltshire
Villa Rumana in Żejtun, Malta
Villa of the Mysteries, Pompeii
House of Menander, Pompeii
Pliny's Comedy and Tragedy villas, Lake Como, Italy
La Olmeda Roman Villa in Palencia, Spain
Roman Villa Borg, Germany

Περαιτέρω ανάγνωση

Insula (κτίριο)
Ότιουμ
Κατάλογος ρωμαϊκών βιλών στο Βέλγιο
Κατάλογος ρωμαϊκών βιλών στην Αγγλία
Shinden-zukuri (μια αρχαία ιαπωνική βίλα)

Βιβλιογραφικές αναφορές

↑ The Cambridge Ancient History volume XIV. Late Antiquity: Empire and Successors A.D. 425-600. Edited by Averil Cameron, Bryan Ward-Perkins, and Michael Whitby. Cambridge University Press 2000. (ISBN 978-0-521-32591-2). Part III East and West: Economy and Society. Chapter 12. Land, labour, and settlement, by Bryan Ward-Perkins. Page 333.
↑ Andrea Carandini· Maria Teresa D'Alessio (2006). La fattoria e la villa dell'Auditorium nel quartiere Flaminio di Roma. L'ERMA di BRETSCHNEIDER. ISBN 978-88-8265-406-1.
↑ N. Terrenato, 2001, "The Auditorium site and the origins of the Roman villa", Journal of Roman Archaeology 14, 5-32.
↑ Herbermann, Charles, ed. (1913). "Gethsemane". Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.
↑ Alexander G. McKay (1 Μαΐου 1998). Houses, Villas, and Palaces in the Roman World. JHU Press. σελίδες 246–. ISBN 978-0-8018-5904-5.
↑ Roger B. Ulrich· Caroline K. Quenemoen (10 Οκτωβρίου 2013). A Companion to Roman Architecture. John Wiley & Sons. σελίδες 387–. ISBN 978-1-118-32513-1.
↑ Jane Shuter (2004). Life in a Roman Villa. Heinemann Library. σελίδες 31–. ISBN 978-1-4034-5838-4.
↑ Andrea Carandini, M. Rossella Filippi, Settefinestre: una villa schiavistica nell'Etruria romana, 1985, Panini
↑ Dyson, Stephen L. (2003). The Roman Countryside. London: Gerald Duckworth and Company. σελίδες 49–53. ISBN 0-7156-3225-6.
↑ Numerous stamped amphorae, identifiable as from Baetica, have been found in Roman sites of northern Gaul.
↑ Morell, John Reynell (1854). Algeria: The Topography and History, Political, Social, and Natural, of French Africa (στα Αγγλικά). N. Cooke. σελίδες 448. luxurious villas found in africa numidian history.
↑ Veyne 1987 ill. p 152
↑ «The villa in Roman Gaul». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Απριλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.
↑ «Sumptuous rural residences». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.
↑ «Productions and activities». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.
↑ «The estate owners». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.
↑ «Farm employees and slaves». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.

[1] The Cambridge Ancient History volume XIV. Late Antiquity: Empire and Successors A.D. 425-600. Edited by Averil Cameron, Bryan Ward-Perkins, and Michael Whitby. Cambridge University Press 2000. (ISBN 978-0-521-32591-2). Part III East and West: Economy and Society. Chapter 12. Land, labour, and settlement, by Bryan Ward-Perkins. Page 333.

[CarandiniD'Alessio2006-2] Andrea Carandini· Maria Teresa D'Alessio (2006). La fattoria e la villa dell'Auditorium nel quartiere Flaminio di Roma. L'ERMA di BRETSCHNEIDER. ISBN 978-88-8265-406-1.

[3] N. Terrenato, 2001, "The Auditorium site and the origins of the Roman villa", Journal of Roman Archaeology 14, 5-32.

[4] Herbermann, Charles, ed. (1913). "Gethsemane". Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company.

[McKay1998-5] Alexander G. McKay (1 Μαΐου 1998). Houses, Villas, and Palaces in the Roman World. JHU Press. σελίδες 246–. ISBN 978-0-8018-5904-5.

[UlrichQuenemoen2013-6] Roger B. Ulrich· Caroline K. Quenemoen (10 Οκτωβρίου 2013). A Companion to Roman Architecture. John Wiley & Sons. σελίδες 387–. ISBN 978-1-118-32513-1.

[Shuter2004-7] Jane Shuter (2004). Life in a Roman Villa. Heinemann Library. σελίδες 31–. ISBN 978-1-4034-5838-4.

[8] Andrea Carandini, M. Rossella Filippi, Settefinestre: una villa schiavistica nell'Etruria romana, 1985, Panini

[9] Dyson, Stephen L. (2003). The Roman Countryside. London: Gerald Duckworth and Company. σελίδες 49–53. ISBN 0-7156-3225-6.

[10] Numerous stamped amphorae, identifiable as from Baetica, have been found in Roman sites of northern Gaul.

[11] Morell, John Reynell (1854). Algeria: The Topography and History, Political, Social, and Natural, of French Africa (στα Αγγλικά). N. Cooke. σελίδες 448. luxurious villas found in africa numidian history.

[12] Veyne 1987 ill. p 152

[13] «The villa in Roman Gaul». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 19 Απριλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.

[14] «Sumptuous rural residences». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.

[15] «Productions and activities». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.

[16] «The estate owners». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.

[17] «Farm employees and slaves». Villa, Villae en Gaule romaine (στα Αγγλικά). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2019.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]