Λαγωός

Λαγωός
πατήστε για μεγαλύτερη εικόνα
Συντομογραφία	Lep
Λατινικό όνομα	Lepus
Γενική	Leporis
Έκταση	290,3 τετ. μοίρες (0,704 %) Κατάταξη 51ος
Αριθμός άστρων (μέγεθος ≤ 6,5)	73
Πλήρως ορατός σε γεωγραφικά πλάτη μεταξύ 62°N - 90°S

Ο Λαγωός (λατινικά: Lepus‎‎, συντομογραφία: Lep) είναι αστερισμός που σημειώθηκε στην αρχαιότητα από τον Πτολεμαίο και ένας από τους 88 επίσημους αστερισμούς που θέσπισε η Διεθνής Αστρονομική Ένωση. Είναι νότιος αστερισμός και συνορεύει με τους αστερισμούς Ωρίωνα, Ηριδανό, Γλυφείον, Περιστερά, Μέγα Κύνα και Μονόκερω. Παρά το γεγονός ότι βρίσκεται ολόκληρος στο νότιο ημισφαίριο της ουράνιας σφαίρας, ο Λαγωός είναι αμφιφανής στην Ελλάδα, δηλαδή είναι ορατός στο σύνολό του από την Ελλάδα τις νύκτες του χειμώνα.

Ονομασίες και ιστορία

Ο Άρατος χαρακτηρίζει τους λίγους και σχετικώς αμυδρούς αστέρες του ως «γλαυκούς». Αναπαριστά έναν λαγό, αιτιολογημένα ως κάτω από τον κυνηγό Ωρίωνα, καθώς γράφει και ο Riccioli.

Οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι δεν είχαν άλλες ονομασίες, και απλώς προσέθεταν και κατάλληλα επίθετα, π.χ.: δασύπους, levipes («ελαφροπόδαρος»), velox (γρήγορος), κλπ..

Οι Άραβες υιοθέτησαν τον κλασικό τίτλο Al Arnab, που παρεφθάρη στα Alarnebet, Elarneb, Harneb. Παρομοίως και οι Εβραίοι ως Arnebeth. Αλλά οι πρώτοι Άραβες γνώριζαν το βασικό τετράπλευρο του Λαγωού (αστέρες α, β, γ, δ) ως «Al Kursiyy al Jabbar» και «Al Arsh al Jauzah», δηλαδή «Το κάθισμα του Γίγαντα» και «Ο θρόνος του Jauzah». Από τον Al Sufi σώζεται η περιστασιακή ονομασία «Al Nihal» (= οι καμήλες που ξεδιψούν) για το τετράπλευρο, μία αναφορά στο «ποτάμι» του Γαλαξία.

Κατά τον Hewitt στους αρχαίους Αιγυπτίους ο Λαγωός ήταν η "Βάρκα του Όσιρι", όπου ο Όσιρις ταυτιζόταν με τον Ωρίωνα. Πάντως στη Δενδερά απεικονίζεται στη θέση του ένα φίδι που φαίνεται να δέχεται επίθεση από κάποιο αρπακτικό πτηνό, κάτι που μιμήθηκαν οι περσικοί ζωδιακοί κύκλοι. Οι Κινέζοι πάλι γνώριζαν τον Λαγωό ως "Tsih", ένα υπόστεγο ή καλύβι.

Κατά τις ιουδαιοχριστιανικές αναπαραστάσεις των ουράνιων μορφών (κυρίως 17ος αιώνας) ο Λαγωός προσομοιώθηκε από τον Ιούλιο Σίλερ με την προβιά του Γεδεών.

Ο Κλαύδιος Αιλιανός (2ος αιώνας μ.Χ.) στο έργο του «Περί ζώων ιδιότητος» αναφέρεται στην αρχαία πεποίθηση ότι ο λαγός απεχθανόταν τη φωνή του κόρακα, η οποία μπορεί να συνδυασθεί αστρονομικώς με το γεγονός ότι ο αστερισμός Λαγωός δύει λίγο μετά την ανατολή του αστερισμού Κόρακος, του ουράνιου κορακιού. Κάτι παρόμοιο μπορεί να αναφερθεί και για τον αετό, που βρίσκεται να επιτίθεται σε λαγό πάνω σε νομίσματα π.χ. της Ήλιδος: Ο Αετός (αστερισμός) κείται σε αντίθετη κατεύθυνση της ουράνιας σφαίρας, ως θερινός αστερισμός, από τον Λαγωό.

Εξάλλου, ο ανατολιστής Robert Brown Jr. (19ος αι.) γράφει για τη σχετική θέση Λαγωού και Ωρίωνος:

«Το ζήτημα που προβλημάτισε τους αρχαίους, γιατί ο γιγάντιος κυνηγός με το λαγωνικό του θα πρέπει να καταδιώκουν το πλέον δειλό πλάσμα, επιλύεται όταν αναγνωρίσουμε ότι ο Ωρίων ξεκίνησε ως ηλιακό αρχέτυπο και ότι ο λαγός είναι σχεδόν παγκοσμίως ένα σεληνιακό αρχέτυπο...»

Και αναφέρει την περίεργη σύνδεση μεταξύ λαγού και Σελήνης που εμφανίζεται σε κυλίνδρους της Μεσοποταμίας, συριακές σφραγίδες, κινέζικα νομίσματα, τα σεληνιακά γλυκά της Κεντρικής Ασίας και τους θρύλους μακρινών μεταξύ τους εθνών και αυτοχθόνων φυλών. Η αστρονομική λαογραφία έχει πολλά παραδείγματα αυτού του ενδιαφέροντος συνδέσμου μεταξύ δορυφόρου και ζώου, και εμμέσως του αστερισμού Λαγωού. Η κοινή αιτιολόγηση ότι αμφότερα είναι «νυκτόβια» δεν φαίνεται ικανοποιητική κατά τον R.H. Allen. Εδώ μπορεί να αναφερθεί ενδεικτικώς η εξής ινδουιστική παράδοση: Ο λαγός (πρώιμη μετενσάρκωση του Βούδα), όντας συντροφιά με τον πίθηκο και την αλεπού, δέχθηκε την ικεσία του θεού Ίντρα, μεταμφιεσμένου σε ζητιάνο, που για να δοκιμάσει τη φιλανθρωπία τους τους ζήτησε φαγητό. Τα ζώα αναζήτησαν φαΐ, και μόνο ο λαγός απέτυχε να φέρει. Αλλά για να μη υστερήσει στο καθήκον προς τον ξένο, μάζεψε και άναψε μια φωτιά και έριξε τον εαυτό του μέσα σε αυτή προσφέροντάς τον για δείπνο προς τον θεό. Ο Ίντρα τον αντάμειψε τοποθετώντας τον στη Σελήνη, όπου τον βλέπουμε σήμερα.

Οι φωτεινότεροι αστέρες

Ο Γκουλντ απέδιδε στον Λαγωό 103 αστέρες μέχρι έβδομου μεγέθους.

• Ο α (άλφα) Λαγωού είναι και ο φωτεινότερος στον αστερισμό με φαινόμενο μέγεθος 2,58 και φέρει το ιδιαίτερο όνομα Αρνέμπ (Arneb), προφανώς από το αραβικό για όλο τον αστερισμό.
• Ο β Λαγωού ονομάζεται και Νιχάλ (Nihal).
• Ο γ έχει φαινόμενο μέγεθος 3,60 και φασματικό τύπο F6 V.
• Ο δ έχει φαιν. μέγεθος 3,81 και φασματικό τύπο K0 III.
• Ο ε έχει φαιν. μέγεθος 3,19 και φασμ.τύπο K5 III.
• Ο ζ έχει φαιν. μέγεθος 3,55 και φασμ.τύπο A2 V. Πριν από 1,05 εκατομμύριο χρόνια είχε περάσει σε μία ελάχιστη απόσταση 5,3 ετών φωτός από το Ηλιακό Σύστημα και τη Γη, με αποτέλεσμα να είναι ο φωτεινότερος αστέρας (φωτεινότερος από ό,τι ο Σείριος σήμερα) στον γήινο ουρανό επί περίπου 130.000 χρόνια. Σήμερα απέχει 70,2 έτη φωτός από εμάς.
• Ο η έχει φαιν.μέγεθος 3,71 και φασμ.τύπο F1 III.
• Ο ι έχει φαιν.μέγεθος 4,45 και φασμ.τύπο B8 V.
• Ο κ έχει φαιν.μέγεθος 4,36 και φασμ.τύπο B9 V.
• Ο λ έχει φαιν.μέγεθος 4,29 και φασμ.τύπο B0 IV.
• Ο μ έχει φαιν.μέγεθος 3,31 και φασμ.τύπο B9 IIIp (ιδιόμορφο, με έντονες φασματικές γραμμές Hg και Mn).

Λοιπά αξιοσημείωτα στον αστερισμό

• Ο μεταβλητός αστέρας R Λαγωού (R Leporis), ορατός και με γυμνό μάτι στο μέγιστο της λαμπρότητάς του (φαιν.μέγεθος από 5,5 ως 11,7), είναι γνωστός ως ο «Πορφυρός Αστέρας του Hind» («Hind's Crimson Star»), μεταβλητός τύπου Mira με περίοδο 427 ημέρες, ένα από τα ερυθρότερα άστρα στον ουρανό με δείκτη χρώματος (B-V) = 5,5.Είναι ένα πολύ γνωστό αστέρι στον αστερισμό του Λαγωού κοντά στα σύνορα με τον αστερισμό του Ηριδανού.

• Ο Τ Λαγωού είναι ένας αστέρας περίπου 500 έτη φωτός μακριά στον αστερισμό του Λαγωού, ένας μεταβλητός αστέρας τύπου Mira. Ένας αστέρας από τους μεγαλύτερους τους οποίους απελευθερώνουν μεγάλα ποσά σκόνης και μορίων στο σύμπαν. Όπως φαίνεται σε αυτή τη φωτογραφία από το VLT-T είναι περίπου 100 φορές μεγαλύτερος από τον Ήλιο, ξεπερνώντας ακόμη και την τροχιά της Γης.

• Το ασυνήθιστο διπλό αστρικό σύστημα, που ονομάζεται SS Λαγωού, αποτελείται από ένα κόκκινο γιγάντιο αστέρι που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από ένα θερμότερο σύντροφο. Δεδομένου ότι τα αστέρια είναι τόσο κοντά το ένα με το άλλο, ο θερμότερος σύντροφος (ο μπλέ αστέρας) έχει ήδη απορροφήσει περίπου το ήμισυ της μάζας του κόκκινου γίγαντα. Το μπλε αστέρι SS Leporis είναι περίπου 2,7 φορές τη μάζα του ήλιου μας και τρέφεται με έναν ετοιμοθάνατο κόκκινο γίγαντα που είναι περίπου 1,3 φορές τη μάζα του ήλιου. 

Για πολύ καιρό αυτό το σύστημα ήταν ύποπτο ως ένα τυπικό παράδειγμα "βαμπιρισμού αστέρων", αλλά τελικά αποδείχτηκε πιο φιλικό από ό,τι αρχικά πιστεύαμε, δήλωσε ο αστρονόμος Jean-Philippe Berger του Ευρωπαϊκού Νότιου Παρατηρητηρίου. Αν τα αστέρια περιστρέφονται αρκετά κοντά το ένα στο άλλο, μπορούν να μοιραστούν τα αέρια και ουσιαστικά να υπάρχει μια «συμβίωση" μεταξύ τους.Υποψιάζονται ότι ο ερυθρός γίγαντας προσφέρει οικειοθελώς μέρος της μάζα του μέσω του ηλιακού ανέμου, στον σύντροφό του το μπλε αστέρι. 

• Ο αστέρας Gliese 229 B, με φαιν. μέγεθος 20, είναι ο πρώτος φαιός νάνος που ανακαλύφθηκε ποτέ και το μεγαλύτερου απόλυτου μεγέθους (21) σώμα εκτός Ηλιακού Συστήματος που απεικονίσθηκε ποτέ στο ορατό φως. Έχει μεθάνιο, CO και ιωδιούχο καίσιο στην ατμόσφαιρά του, και μάζα 30 ως 50 μάζες Δία. Απέχει από εμάς 19 έτη φωτός και λιγότερο από 50 AU από τον ογδόου μεγέθους ερυθρό νάνο αστέρα Gliese 229.

• Το IC 418 είναι ένα πλανητικό νεφέλωμα, που ονομάζεται επίσης Νεφέλωμα-Σπειρογράφημα (Spirograph Nebula) λόγω της ομοιότητάς του με γεωμετρικά σχέδια που παράγονται με σπειρογράφο, αγγλικό αρχικά παιχνίδι σχεδιασμού κωνικών τομών. Τα μοτίβα του νεφελώματος IC 418 δεν είναι πλήρως κατανοητά. Ίσως συνδέονται με τους χαοτικούς ανέμους του μεταβλητού κεντρικού άστρου, το οποίο αλλάζει φωτεινότητα απρόβλεπτα μέσα σε λίγες ώρες

Πιο πιθανό όμως σενάριο είναι το ότι πριν μερικά εκατομμύρια χρόνια, το IC 418 ήταν πιθανώς ένα καλά εννοούμενο αστέρι παρόμοιο με τον Ήλιο μας. Ύστερα από μερικές χιλιάδες χρόνια, το IC 418 πέρασε στο στάδιο του κοινού ερυθρού γίγαντα. Δεδομένου ότι εξαντλείται από πυρηνικά καύσιμα, ο εξωτερικός φλοιός έχει αρχίσει να επεκτείνεται αφήνοντας έναν καυτό πυρήνα που προορίζεται να γίνει ένας λευκός νάνος, ορατός στο κέντρο της εικόνας. Το φως από τον κεντρικό πυρήνα διεγείρει τα περιβάλλοντα άτομα στο νεφέλωμα κάνοντας τα να λάμπουν.

• Το σφαιρωτό σμήνος Μεσιέ 79 (γνωστό και ως Μ79 και NGC 1904) είναι ένα σφαιρωτό σμήνος σε απόσταση 41.000 ετών φωτός. Έχει φαινόμενο μέγεθος 7,7 και φαινόμενη διάμετρο 9,6 ΄. Ανακαλύφθηκε από τον Πιέρ Μεσαίν το 1780. Το Μεσιέ 79 βρίσκεται σε ένα ασυνήθιστο μέρος για σφαιρωτό σμήνος, καθώς το κέντρο του Γαλαξία βρίσκεται στο άλλο ημισφαίριο του ουρανού και απέχει από αυτό περίπου 60.000 έτη φωτός. Όπως το Μεσιέ 54 έτσι και το Μεσιέ 79 δεν αποτελούσε ανέκαθεν μέρος του Γαλαξία μας, αλλά βρισκόταν (ή βρίσκεται ακόμη) στον Νάνο γαλαξία του Μεγάλου Κυνός, ένα νάνο σφαιροειδή δορυφόρο γαλαξία του Γαλαξία μας. Μαζί με το Μεσιέ 79, άλλα τρία σφαιρωτά σμήνη, το NGC 1851, το NGC 2298 και το NGC 2808, πιθανώς ανήκουν στον Νάνο γαλαξία του Μεγάλου Κυνός. 

• Στα σύνορα με τον Κένταυρο κείται το υπόλειμμα υπερκαινοφανούς SN1006 σε εκτιμώμενη απόσταση από τη Γη 2.300 έτη φωτός.

• Ο Λαγωός διαθέτει και αμυδρούς γαλαξίες, με φωτεινότερους τους NGC 1964 (φαιν.μέγεθος 10,8) και NGC 1744 (φαιν.μέγεθος 11,1).

• Στον αστερισμό ανήκει και ο NGC 1784, ένας ραβδωτός σπειροειδής γαλαξίας περίπου 100 εκατομμύρια έτη φωτός μακριά.

• Το ζεύγος γαλαξιών (Arp 123 ).Πρόκειται για μια συγχώνευση γαλαξιών, ο μεγαλύτερος γαλαξίας είναι ο NGC 1888 και ο μικρότερος γαλαξίας είναι ο NGC 1889 κάνουν το ζευγάρι γαλαξιών γνωστό με το όνομα Arp 123.

• Ο NGC 1964 και ο NGC 1832 είναι άλλοι δύο σπειροειδείς γαλαξίες στον αστερισμό.

• Ο NGC 2179 είναι ένας σπειροειδής γαλαξίας που σύμφωνα με τη μορφολογική ταξινόμηση των γαλαξιών είναι τύπου SB0 (είδος φακοειδή γαλαξία). Ανακαλύφθηκε στις 21 Νοεμβρίου 1835 από τον Τζον Χέρσελ.

• Ο NGC 2139 είναι ένας ραβδωτός σπειροειδής γαλαξίας, ο οποίος φιλοξενεί στην κεντρική του ράβδο, το νεαρότερο, λιγότερο ίσως ογκώδη από οποιοδήποτε άλλο σμήνος αστέρων που έχουν μελετηθεί μέχρι σήμερα. Παρατηρήσεις που έχουν γίνει, θεωρούν την περιοχή πλούσια σε αστρικό υλικό και το σμήνος να είναι σε μια διαρκή αστρογένεση

Πηγές

• Κατάλογος αστέρων του Λαγωού

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ερατοσθένης, Καταστερισμοί ή Αστροθεσίαι: Λαγωός