Μετάβαση στο περιεχόμενο

Καθεδρικός του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Συντεταγμένες: 42°52′50″N 8°32′40″W / 42.88056°N 8.54444°W / 42.88056; -8.54444

Καθεδρικός Ναός του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα
Catedral de Santiago de Compostela
Χάρτης
Είδοςκαθεδρικός ναός της Καθολικής Εκκλησίας[1], μνημείο αρχιτεκτονικής κληρονομιάς[2] και Καθολικός τόπος προσκυνήματος
Αρχιτεκτονικήρομανική αρχιτεκτονική και μπαρόκ αρχιτεκτονική
Γεωγραφικές συντεταγμένες42°52′50″N 8°32′40″W
ΘρήσκευμαΚαθολικισμός[3]
Θρησκευτική υπαγωγήΑρχιεπισκοπή του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα
Διοικητική υπαγωγήΣαντιάγο δε Κομποστέλα[2][1]
ΧώραΙσπανία[2][1][4]
Έναρξη κατασκευής9ος αιώνας
Γενικές διαστάσεις100 μέτρα × 70 μέτρα
Χωρητικότητα1.200
Υλικάdimension stone
ΑρχιτέκτοναςFernando de Casas Novoa
ΠροστασίαΚληρονομιά πολιτιστικού ενδιαφέροντος (από 1896)[2] και τμήμα μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς[4]
Ιστότοπος
Επίσημος ιστότοπος
Commons page Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Ο Καθεδρικός ναός του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα (γαλικιανά: Catedral de Santiago de Compostela) είναι ο καθεδρικός ναός της αρχιεπισκοπής της πόλης Σαντιάγο ντε Κομποστέλα, η οποία έχει ανακηρυχθεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO, στη Γαλικία της Ισπανίας. Ο καθεδρικός θεωρείται ο τόπος ταφής του απόστολου Ιακώβου, ενός από τους 12 απόστολους του Ιησού Χριστού. Ο καθεδρικός είναι ιστορικός τόπος προσκυνήματος στην Διαδρομή του Αγίου Ιακώβου από τις αρχές του Μεσαίωνα. Το κτίριο είναι μια ρωμανική κατασκευή με ύστερες γοτθικές και μπαρόκ προσθήκες. Είναι τόπος πολιτισμικού ενδιαφέροντος από το 1896.[5]

Ιστορία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Σύμφωνα με τον θρύλο, ο απόστολος Ιάκωβος διέδωσε τον Χριστιανισμό στους Κέλτες της Ιβηρικής Χερσονήσου.[6][7] Το 44 μ.Χ., αποκεφαλίστηκε στην Ιερουσαλήμ και τα λείψανά του μεταφέρθηκαν στη Γαλικία, Ισπανία.[8] Μετά από τις διώξεις των Ισπανών Χριστιανών από τους Ρωμαίους, ο τάφος του εγκαταλείφθηκε τον 3ο αιώνα. Σύμφωνα με το θρύλο, ο τάφος του ανακαλύφθηκε ξανά από τον ερημίτη Πελάγιο το 814 μ.Χ., αφού προηγουμένως είχε δει περίεργα φώτα στον νυκτερινό ουρανό. Ο επίσκοπος Θεοδόμιρος της Ίριας το αναγνώρισε ως θαύμα και ενημέρωσε τον Αλφόνσο Β΄ των Αστουριών και της Γαλικίας (791-842). Ο βασιλιάς διέταξε την κατασκευή ενός εξωκλησιού στο χώρου. Ο θρύλος αναφέρει ότι ο βασιλιάς ήταν ο πρώτος προσκυνητής στο ιερό. Στη συνέχεια κατασκευάστηκε η πρώτη εκκλησία το 829 και στη συνέχεια το 899 κατασκευάστηκε μια προ-ρωμανική εκκλησία, της οποίας της κατασκευή διέταξε ο βασιλιάς Αλφόνσο Γ΄ του Λεόν,[9] το οποίο οδήγησε στην σταδιακή ανάπτυξη ενός μείζονος τόπου προσκυνήματος.[10]

Το 997, η πρώιμη εκκλησία κάηκε ολοσχερών από τον Αλ-Μανσούρ Ιμπν Αμπί Ααμίρ (938-1002), διοικητή του στρατού του χαλίφη της Κόρδοβας. Ο Ανδαλουσιανός διοικητής συνοδεύτηκε στην επιδρομή του από τους υποτελείς σε αυτόν χριστιανούς άρχοντες, οι οποίοι έλαβαν μέρος των λαφύρων, όταν ο τάφος και τα λείψανα του αγίου Ιακώβου αφέθηκαν ανενόχλητα. Οι πύλες και οι καμπάνες μεταφέρθηκαν από τους χριστιανούς αιχμαλώτους στην Κόρδοβα, και προστέθηκαν στη Μεθκίτα.[11] Όταν η πόλη κατελήφθη από τον Φερδινάνδο Γ΄ της Καστίλης το 1236, οι ίδιες πύλες και καμπάνες μεταφέρθηκαν στο Τολέδο και ενσωματώθηκαν στον καθεδρικό.

Η κατασκευή του σημερινού καθεδρικού ναού ξεκίνησε το 1075, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλφόνσο ΣΤ΄ της Καστίλης (1040-1109) και της ηγεσίας του επισκόπου Ντιέγο Πελάεθ. Το κτίριο κατασκευάστηκε σύμφωνα με το ίδιο σχέδιο με την πλίθινη μοναστική εκκλησία του Σαιν Σερνάν στην Τουλούζη, πιθανότατα το σπουδαιότερο ρωμανικό κτίριο στη Γαλλία. Ήταν κτισμένο κυρίως από γρανίτη. Η κατασκευή του σταμάτησε αρκετές φορές και, σύμφωνα με το Liber Sancti Iacobi, η τελευταία πέτρα τοποθετήθηκε το 1122. Αλλά μέχρι τότε, η κατασκευή του καθεδρικού ναού δεν είχε τελειώσει. Ο καθεδρικός καθαγιάστηκε τον Απρίλιο του 1211, με την παρουσία του βασιλιά Αλφόνσο Θ΄ του Λεόν[12][13].

Σύμφωνα με τον Codex Calixtinus, οι αρχιτέκτονες ήταν «Μπερνάρντ ο πρεσβύτερος, ένας υπέροχος τεχνίτης», ο βοηθός του Ρομπέρτους Γκαλπερίνους και, πιθανότητα αργότερα, ο «Εστεμπάν, αρχηγός των εργασιών του καθεδρικού». Στο τελευταίο στάδιο, ο Μπερνάρντ ο νεότερος ολοκλήρωσε το κτίριο, ενώ ο Γκαλπερίνους ήταν υπεύθυνος του συντονισμού. Κατασκεύασε επίσης ένα μνημειώδες συντριβάνι μπροστά στη βόρεια πύλη το 1122.

Η εκκλησία έγινε επισκοπική έδρα το 1075 και, εξαιτία της αυξανόμενης σημασίας της ως τόπος προσκυνήματος, σύντομα έγινε έδρα αρχιεπισκοπής από τον πάπα Κάλλιστο Β΄ το 1120.[14][15] Ένα πανεπιστήμιο προστέθηκε το 1495.

Ο Καθεδρικός επεκτάθηκε και εξωραΐστηκε με προσθήκες τον 16ο, 17ο και 18ο αιώνα.

Εξωτερικό του καθεδρικού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Γενική άποψη του ναού

Κάθε μία από τις προσόψεις μαζί με τις γειτονικές πλατείες αποτελούν μία εντυπωσιακή αστική πλατεία. Η μπαρόκ πρόσοψη στην πλατεία Ομπραδόιρο ολοκληρώθηκε από τον Φερνάνδο ντε Κάσας Νοβόα το 1740. Επίσης, μπαρόκ ρυθμού είναι η πρόσοψη Αθιμπετσαρία από τον Φέρρο Κααβέιρο και Φερνάνδεθ Σαρέλα, και τροποποιήθηκε αργότερα από τον Μπεντούρα Ροδρίγεθ. Η πρόσοψη Πραταρίας, κατασκευασμένη από τον αρχιμάστορα Εστεμπάν το 1103, και πιο σημαντική, η Πόρτικο ντε Γκλόρια, ένα πρώιμο έργο ρωμανικής γλυπτικής, ολοκληρώθηκαν από τον αρχιμάστορα Ματέο το 1188.

Πόρτικο ντα Γκλόρια

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το Πόρτικο ντα Γκλόρια, 1889

Το Πόρτικο ντα Γκλόρια («Πύλη της Δόξας» στα γαλικιανά) του καθεδρικού του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα είναι μία ρωμανική πύλη από τον αρχιμάστορα Ματέο και το εργαστήριό του ύστερα από διαταγή του βασιλιά Φερδινάδου Β΄ του Λεόν. Για να γιορτάσει την ολοκλήρωσή της το 1188, η ημερομηνία λαξεύτηκε σε μία πέτρα στον καθεδρικό και τοποθετήθηκαν τα υπέρθυρα του πόρτικο. Η ολοκλήρωση όλου του τριμερούς έργου έγινε το 1211, όταν ο ναός καθαγιάστηκε παρουσία του βασιλιά Αλφόνσο Θ΄ του Λεόν.[12][16]

Το πόρτικο έχει τρεις στρογγυλές αψίδες που αντιστοιχούν στα τρία κλίτη του ναού και υποστηρίζονται από χοντρούς κίονες με παραστάδες. Η κεντρική αψίδα, με διπλάσιο πλάτος απ' ότι οι άλλες δύο, έχει ένα τύμπανο και χωρίζεται από μία κεντρική κολόνα με απεικονίσεις του Αγίου Ιακώβου. Καθέτως, το κατώτερο τμήμα αποτελείται από τις βάσεις των κολονών, διακοσμημένες με φανταστικά ζώα, το μεσαίο τμήμα από κολώνες διακοσμημένες με αγάλματα των Αποστόλων και το ανώτερο τμήμα υποστηρίζει τις βάση των αψίδων που πλαισιώνουν τις τρεις πόρτες. Το γλυπτό έχει ως στόχο να λειτουργεί ως μία εικονογραφική αναπαράσταση των διαφόρων συμβόλων από το Βιβλίο της Αποκάλυψης και των βιβλίων της Παλαιάς Διαθήκης.[17]

Τύμπανο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Το τύμπανο του Παντοκράτορα

Η διαρρύθμιση του τυμπάνου βασίζεται στην περιγραφή του Χριστού που κάνει ο Ιωάννης ο Ευαγγελιστής στην Αποκάλυψη (Κεφάλαιο 1.1 με 18). Στο κέντρο, παρουσιάζεται ο Παντοκράτορας, με την εικόνα του Μεγαλόπρεπου Χριστού, δείχνοντας τις πληγές στα χέρια και τα πόδια από την σταύρωση. Γύρω από τον Χριστό διακρίνονται οι τέσσερις Ευαγγελιστές: πάνω αριστερά ο άγιος Ιωάννης με τον αετό, κάτω αριστερά ο ευαγγελιστής Λουκάς με το βόδι, πάνω δεξιά ο άγιος Ματθαίος με το καπέλου του φοροσυλλέκτη και κάτω δεξιά ο Άγιος Μάρκος και το λιοντάρι.[18]

Και στις δύο πλευρές των ευαγγελιστών, πίσω από τον Μάρκο και τον Λουκά, είναι τέσσερις άγγελοι, με τα όργανα των Παθών του Ιησού. Κάποια είναι, χωρίς όμως να τα αγγίζουν άμεσα, ο σταυρός και το στεφάνι από αγκάθια (αριστερά) και τη λόγχη και τα τέσσερα καρφιά (δεξιά), τα άλλα είναι η κολόνα στην οποία μαστιγώθηκε και το δοχείο που ένιψε τα χέρια του ο Πόντιος Πιλάτος. Πάνω από τα κεφάλια αυτών των αγγέλων, βρίσκονται δύο μεγάλες ομάδες των ψυχών των ευλογημένων, συνολικά 40. Γύρω από το κεντρικό τύμπανο κάθονται οι πρεσβύτεροι της αποκάλυψης, ο καθένας κρατώντας ένα μουσικό όργανο, καθώς ετοιμάζονται για μία συναυλία προς τιμήν του Θεού.[18]

Ο απόστολος Ιάκωβος στον κεντρικό κίονα

Κεντρικός κίονας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Στο κεντρικό κίονα βρίσκεται η καθήμενη μορφή του αγίου Ιακώβου μια ράβδου του προσκυνητή, ως πολιούχου της βασιλικής. Ο άγιος Ιάκωβος εμφανίζεται με μία γραφή στην οποία είναι γραμμένο Misit em Dominus (ο Κύριος με έστειλε). Η κολόνα ακριβώς πάνω από το κεφάλι του έχει ένα κιονόκρανο το οποίο αναπαριστά τους πειρασμούς του Χριστού. Στις τρεις από τις πλευρές της, με κατεύθυνση προς το εσωτερικό του ναού, προσεύχονται δύο γονατισμένοι άγγελοι. Στα πόδια του αγίου βρίσκεται άλλο ένα κιονόκρανο με τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας. Κάτω από τον Απόστολο αναπαριστάται το δένδρο του Ιεσσαί, το όνομα το οποίο έδωσε ο Ιεσσαί, πατέρα του Δαβίδ, στο οικογενειακό δέντρο του Ιησού. Αυτή είναι η πρώτη φορά που αυτό το θέμα εμφανίζεται στην θρησκευτική εικονογραφία στην Ιβηρική Χερσόνησο. Η κολόνα στηρίζεται στη βάση της, όπου βρίσκεται μία μορφή με γενιάδα μέχρι το στήθος του (ίσως εικόνα του Νώε) και δύο λιοντάρια. Στη βάση της κεντρική κολόνας, στην κορυφή στην κατεύθυνση προς την κύρια Αγία Τράπεζα της Εκκλησίας, βρίσκεται η γονατιστή μορφή του ίδιου του αρχιμάστορα Ματέο, ο οποίος κρατάει μία πινακίδα που γράφει Architectus. Αυτή η εικόνα είναι ευρέως γνωστή ως «Santo dos croques»,[19] από μία αρχαία παράδοση των μαθητών να χτυπούν τα κεφάλια τους στη φιγούρα της σοφίας, μια παράδοση η οποία στη συνέχεια υιοθετήθηκε από τους προσκυνητές, αν και έχουν παρθεί μέτρα ώστε να περιοριστεί η πρόσβαση ώστε να σταματήσει η φθορά του έργου.

Παραστάδες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Οι παραστάδες με τους Αποστόλους

Στις κολόνες της κεντρικής πύλης και στις δύο πλευρικές πόρτες αναπαρίστανται απόστολοι, καθώς και προφήτες και άλλες μορφές, με την εικονογραφική τους απόδοση. Όλες στην κορυφή έχουν το δικό τους κιονόκρανο το οποίο αναπαριστά διαφορετικά ζώα και ανθρώπινα κεφάλια με μοτίβα φύλλων. Όλες οι μορφές είναι πολύχρωμες και με το όνομα των βιβλίων ή των γραφών που κρατούν στα χέρια τους.

Οι τέσσερις κίονες του πόρτικο στερεώνονται σε ισχυρά θεμέλια τα οποία αναπαριστούν διάφορες ομάδες ζώων και ανθρωπίνων κεφαλών με γενειάδες. Σύμφωνα με κάποιους συγγραφείς, είναι εικόνες δαιμόνων και συμβολίζουν το βάρος της δόξας (του πόρτικο σε αυτή την περίπτωση). Άλλες πηγές δίνουν μια αποκαλυπτική ερμηνεία, με πολέμους, λιμούς και θάνατο (που αναπαρίστανται από τα θηρία), καταστάσεις οι οποίες μπορεί μόνο να σωθούν από την ανθρώπινη νοημοσύνη (τα κεφάλια των γηραιότερων αντρών).

Πλευρικές πόρτες

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η αψίδα της δυτικής πόρτας

Η αψίδα της δεξιάς πόρτας αναπαριστά την Ημέρα της Κρίσης. Το διπλό τόξο της αψίδας χωρίζεται σε δύο ίσα τμήματα από δύο κεφάλια. Κάποιοι συγγραφείς ταυτοποιούν αυτές τις μορφές ως τον αρχάγγελο Μιχαήλ και το Χριστό, ενώ άλλοι το Χριστό-κριτή και έναν άγγελο, ενώ άλλες πηγές πιστεύουν ότι αναπαριστούν τον πατέρα Θεό και τον υιό Θεό. Στα δεξιά αυτών των κεφαλιών αναπαρίσταται η Κόλαση, με μορφές αγγέλων και τεράτων (δαιμόνων) που σύρουν και βασανίζουν τις ψυχές των καταδικασμένων. Στα αριστερά, ο Παράδεισος με τους εκλεκτούς, με μορφές αγγέλων με παιδιά που συμβολίζουν τις σωσμένες ψυχές.[20][21]

Η αψίδα στην αριστερή πόρτα απεικονίζει σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη, με την αναμονή για την άφιξη του Σωτήρα. Στο κέντρο του πρώτου κύριου τόξου είναι ο Θεός ο Δημιουργός που ευλογεί τους προσκυνητές και κρατάει το Βιβλίο της Αιώνιας Αλήθειας, στα δεξία του είναι ο Αδάμ (γυμνός), ο Αβραάμ (με σηκωμένο το δείκτη) και τον Ιακώβ. Μαζί με αυτούς είναι δύο μορφές που μπορεί να είναι ο Νώε (πατέρας της ανθρωπότητας που επέζησε στον Κατακλυσμό) και ο Εσαού ή ο Ισαάκ και ο Ιούδας. Στα αριστερά του Θεού είναι η Εύα, ο Μωυσής, ο Ααρών, ο βασιλιάς Δαβίδ και Σολομώντας. Στο δεύτερο κύριο τόξο, στην κορυφή, είναι δέκα μικρές μορφές που αναπαριστούν τις δώδεκα φυλές του Ισραήλ.[18]

Πρόσοψη του Ομπραδόιρο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Νυκτερινή άποψη της πρόσοψης του Ομπραδόιρο

Η πλατεία Ομπραδόριο μπροστά από την πρόσοψη έλκει την προσοχή στο εργαστήριο («workdoiro» στα γαλικιανά) των πελεκητών οι οποίοι δούλευαν στην πλατεία κατά τη διάρκεια της κατασκευής του καθεδρικούς. Για να προστατευθεί το Πόρτικο ντα Γκλόρια από την φθορά λόγω του καιρού, αυτή η πρόσοψη και οι πύργοι έχουν τροποποιηθεί αρκετές φορές από τον 16ο αιώνα. Τον 18ο αιώνα, αποφασίστηκε να κατασκευαστεί η σημερινή μπαρόκ πρόσοψη, σχεδιασμένη από τον Φερνάνδο ντε Κάσας Νοβόα. Έχει μεγάλα γυάλινα παράθυρα για να φωτίζουν την παλιά ρωμανική πρόσοψη και βρίσκεται ανάμεσα στον πύργο των καμπάνων και του οδοντωτού τροχού. Στη μέση είναι ο απόστολος Ιάκωβος και ένα επίπεδο από κάτω είναι οι δύο μαθητές του, Αναστάσιος και Θεόδωρος, όλοι ντυμένοι σαν προσκυνητές. Ανάμεσα, βρίσκεται το δοχείο (που αναπαριστά τον τάφο που βρέθηκε) και το αστέρι (που αναπαριστά τα φώτα που είδε ο ερημίτης Πελάγιος) ανάμεσα σε αγγέλους και σύννεφα. Ο πύργος στα δεξιά απεικονίζει τη Μαρία Σαλώμη, μητέρα του απόστολου Ιακώβου, και ο πύργος στα αριστερά τον πατέρα του, Ζεβεδαίο. Στο κιγκλίδωμα στην αριστερή πλευρά απεικονίζεται η αγία Σουζάννα και ο άγιος Ιωάννης και σε αυτό στα δεξιά απεικονίζεται η αγία Βαρβάρα και ο Ιάκωβος ο μικρός.[22]

Η πρόσβαση στην είσοδο της προσοχής γίνεται με μία σκάλα. Η σκάλα κατασκευάστηκε τον 17ο αιώνα από τον Γκινές Μαρτίνες και είναι Αναγεννησιακού ρυθμού εμπνευσμένη από τον Τζάκομο Βινιόλα του Παλάτσο Φαρνέζε. Έχει σχήμα διαμαντιού με δύο ράμπες που περιβάλλουν την είσοδο στην παλιά ρωμανική κρύπτη του 12ου αιώνα από τον αρχιμάστορα Ματέρο, ευρέως γνωστή ως ο «Παλιός Καθεδρικός».[23]

Ανάμεσα στο υπάρχον επίπεδο της πρόσοψης του Ομπραδόιρο και της παλιά ρωμανικής πύλης (Πόρτικο ντα Γκλόρια) βρίσκεται ο καλυμμένος νάρθηκας.

Η πρόσοψη αυτή έγινε σύμβολο του καθεδρικού και της πόλης του Σαντιάγο δε Κομποστέλα. Ως τέτοιο, είναι χαραγμένος στο πίσω τμήμα των ισπανικών νομισμάτων του ευρώ αξίας 1,2 και 5 λεπτών.

Νότια πρόσοψη ή ντας Πραταρίας

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η πλατεία της ρωμανικής πρόσοψης ντας Πραταρίας

Η πρόσοψη των ασημικών («Pratarías» στα γαλικιανά) είναι η νότια πρόσοψη του εγκάρσιου κλίτους του καθεδρικού ναού και είναι η μόνη ρωμανική πρόσοψη του καθεδρικού που διατηρείται μέχρι σήμερα. Κατασκευάστηκε ανάμεσα στο 1103 και το 1117 και στοιχεία από άλλα τμήματα του καθεδρικού προστέθηκαν τα επόμενα χρόνια.[24] Η πλατεία ορίζεται από τον καθεδρικό και το μοναστήρι στις δύο πλευρές. Δίπλα στον καθεδρικό είναι η Κάσα ντο Καμπίδο.

Έχει δύο πόρτες εισόδου που έχουν φθαρεί με τόξα στις αψίδες και τύμπανα. Τα τόξα είναι συνδεδεμένα πάνω σε έντεκα κολώνες, τρεις από τις οποίες είναι από λευκό μάρμαρο (μέση και γωνίες) και το υπόλοιπο είναι από γρανίτη. Στο κέντρο βρίσκονται μορφές των 12 προφητών και των Αποστόλων. Πάνω στο τύμπανο είναι ένα μεγάλο διάζωμα που διαχωρίζεται από το ανώτερο σώμα με μία λωρίδα που υποστηρίζεται από γοτθικά φουρούσια. Σε αυτό το επίπεδο είναι δύο παράθυρα τα οποία είναι διακοσμημένα με ρωμανικά τόξα.[24]

Στο κεντρικό διάζωμα είναι ο Χριστός, με διάφορους χαρακτήρες και σκηνές. Στα δεξιά, έξι μορφές ανήκουν στο εργαστήριο του αρχιμάστορα Ματέο και τοποθετήθηκαν στο τέλος του 19ου αιώνα. Η αρχική διάταξη των εικονογραφικών στοιχείων έχει διαψευσθεί καθώς τον 18ο αιώνα προστέθηκαν πολυάριθμες εικόνες από την πρόσοψη Αθιμπετσαρία.[25] Το κεντρικό μενταγιόν δείχνει τον Αιώνιο Πατέρα (ή την Μεταμόρφωση) με ανοικτά χέρια και στην κορυφή της επιφάνειας είναι τέσσερις άγγελοι με σάλπιγγες που καλωσορίζουν την ημέρα της κρίσης.[24]

Στο τύμπανο πάνω από την αριστερή πόρτα βρίσκεται ο Χριστός ο οποίος δελεάζεται από μία ομάδα δαιμόνων. Στα αριστερά είναι μία ημίγυμνη γυναίκα με ένα κρανίο στα χέρια της, η οποία μπορεί να ήταν η Έυα ή μια μοιχαλίδα. Αυτή η μορφή δεν προσεύχεται γονατιστή, αλλά κάθεται πάνω σε δύο λιοντάρια. Στις παραστάδες βρίσκονται ο άγιος Αντρέας και ο Μωϋσής. Στο αριστερό αντέρεισμα, ο βιβλικός βασιλιάς Δαβίδ κάθεται στον θρόνο του με τα πόδια του σταυρωμένα, να φαίνονται μέσα από το λεπτό ύφασμα των ρούχων του, να παίζει βιόλα, και προσωποποιεί τον θρίαμβο επί του κακού και είναι ένα εξαιρετικό έργο ρωμανικής τέχνης, φιλοτεχνημένο από τον αρχιμάστορα Εστεμπάν. Απεικονίζονται επίσης η δημιουργία του Αδάμ και η ευλογία του Ιησού. Πολλές από αυτές της μορφές προέρχονται από τη βόρεια ρωμανική πρόσοψη ή πρόσοψη «ντο Παραΐσο» (σημερινή πρόσοψη της «Αθιμπετσαρία») και τοποθετήθηκαν σε αυτήν την πρόσοψη τον 18ο αιώνα.[24][26]

Στο τύμπανο της αριστερής πόρτας είναι αρκετές σκηνών από τα Πάθη του Χριστού και τα Δώρα των Μάγων. Σε μία από τις παραστάδες βρίσκεται η επιγραφή που μνημονεύει την τοποθέτηση του θεμέλιου λίθου:

ERA / IC / XVI / V IDUS / JULLII

Η καταγραφή ακολουθεί το ρωμαϊκό ημερολόγιο, σύμφωνα με τον υπολογισμό της χρονολόγησης της Ισπανικής εποχής, που αντιστοιχεί στις 11 Ιουλίου 1078. Μία εικόνα, που δεν έχει ταυτοποιηθεί, απεικονίζει μια αλεπού να τρώει ένα λαγό και, απέναντί της, μία κακοντυμένη γυναίκα με ένα ζώο στα πόδια της, προέρχονται από αλλού. Πάνω στο τοίχο του πύργου «Μπερενγκέλα» υπάρχουν εικόνες που αντιπροσωπεύουν τη δημιουργία της Εύας, ο Χριστός σε ένα θρόνο και η θυσία του Ισάακ.[24]

Βόρεια πρόσοψη ή ντα Αθιμπετσαρία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η πρόσοψη ντα Αθιμπετσαρία.

Η πρόσοψη da Acibecharía (γαλικιανό όνομα που προέρχεται από τον πολύτιμο λίθο) είναι στην «Πλάθα ντε Ινμακουλάδα» ή «Αθιμπετσαρία», και αποτελεί το τελευταίο τμήμα των αστικών δρόμων: «Φρανθές» (των Γάλλων), «Πριμιτίβο», «ντελ Νόρτε» (βόρειο) και «Ινγκλές» (των Άγγλων) μέσω της αρχαίας πύλης «Φρανχίχενα» ή «πύλη του Παραδείσου». Η ρωμανική πύλη κατασκευάστηκε το 1122 από τον Μπερνάρδο, θησαυροφύλακα του ναού. Η πύλη κατεδαφίστηκε μετά από καταστροφική πυρκαγιά το 1758 και μερικά δομικά τμήματα μεταφέρθηκαν στην πρόσοψη «ντας Πραταρίας». Η νέα πρόσοψη σχεδιάστηκε σε μπαρόκ ρυθμό από τον Λούκας Φέρρο Κααβέιρο και ολοκληρώθηκε από τον Ντομίνγκο Λόις Μοντεαγούδο και Κλεμέντε Φερνάνδεθ Σαρέλα σε νεοκλασικό ρυθμό το 1769, αν και διατήρησε αρκετά ίχνη μπαρόκ.[27]

Στην κορυφή της πρόσοψης είναι ένα άγαλμα του αγίου Ιακώβου από τον 18ο αιώνα, με δύο βασιλείς στα πόδια του να προσκυνούν: ο Αλφόνσο Γ΄των Αστουριών και ο Ορδόνιο Β΄ του Λεόν. Στο κέντρο βρίσκεται το άγαλμα της Πίστης.[28][29]

Ανατολική πρόσοψη ή ντα Κιντάνα

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η Βασιλική Πόρτα (Πόρτα Ρεάλ)

Η πρόσοψη του ναού που βλέπει προς την πλατεία« Κιντάνα» έχει δύο πύλες: την «Πόρτα Ρεάλ» (βασιλική πύλη) και την «Πόρτα Σάντα» (αγία πύλη). Η κατασκευή της «Πόρτα Ρεάλ», μπαρόκ ρυθμού, άρχισε υπό την καθοδήγηση του Χοσέ ντε Βέγα ι Βερδούγο και του Χοσέ ντε λα Πένια ντελ Τόρο το 1666 και ολοκληρώθηκε από τον Ντομίνγκο ντε Αντράδε το 1700, ο οποίος κατασκεύασε μερικές από τις κολόνες που εκτείνονται σε ύψος δύο ορόφων παραθύρων, ένα κιγκλίδωμα με μεγάλους οβελούς και ένα μικρό ιερό με ένα έφιππο άγαλμα του αποστόλου Ιακώβου (το οποίο έχει εξαφανιστεί), όμορφα διακοσμημένο με ομάδες φρούτων και μεγάλης κλίμακας στρατιωτικά τρόπαια. Οι βασιλιάδες της Ισπανίας εισέρχονταν στον ναό από αυτή την πόρτα, για αυτό και πήρε αυτό το όνομα, και στο υπέρθυρό της είναι το βασιλικό έμβλημα.[24][30]

Η αποκαλούμενη «Ιερή Πύλη» (Πόρτα Σάντα) ή «Πύλη της Συγχώρησης» (Πόρτα ντε Περδόν) είναι η πλησιέστερη στις σκάλες και είναι συνήθως κλειστή με ένα φράκτη και ανοίγει μόνο στα χρόνια του Ιωβηλαίου (έτη στα οποία η ημέρα του Αγίου Ιακώβου πέφτει Κυριακή). Ήταν μία από τις εφτά ελάσσονες πύλες και ήταν αφιερωμένη στον άγιο Πελάγιο, του οποίου του μοναστήρι βρίσκεται ακριβώς απέναντι. Σε κόγχες σε αυτή την πόρτα περιέχουν την εικόνα του Ιακώβου και των μαθητών του Αθανασίου και Θεοδώρου στο πλάι. Στη βάση και στις πλευρές της πόρτας είναι τοποθετημένες εικοσιτέσσερις μορφές προφητών και αποστολών (συμπεριλαμβανομένου του απόστολου Ιακώβου) που πρόερχονται από το παλιά πέτρινη χορωδία του αρχιμάστορα Ματέο. Μέσα σε αυτή την πόρτα, διαμέσου μιας μικρής αυλής είναι αληθινή Ιερά Πύλη, η οποία εισέρχεται μέσα στο ιερό της εκκλησίας.[24][31]

Καμπαναριά

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Τα καμπαναριά (Torres das Campás).

Οι αρχικοί πύργοι βρίσκονταν μέσα στην κύρια πρόσοψη του καθεδρικού και ήταν ρωμανικοί. Αποκαλούνται «Τόρρε ντας Καμπάς», ο οποίος βρίσκεται στην πλευρά του Επιστυλίου (δεξιά) και «Τόρρε ντα Καρράκα», στην πλευρά του Ευαγγελίου (αριστερή). Και οι δύο έχουν ύψος 75-80 μέτρα.[32]

Το πρώτο τμήμα του πύργου κατασκευάστηκε τον 12ο αιώνα, αλλά έγιναν αρκετές τροποποιήσεις τον 15ο αιώνα και ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΑ΄ της Γαλλίας δώρησε το 1483 τις δύο μεγαλύτερες από τις δεκατρείς καμπάνες.[33]

Εξαιτίας μιας κλίσης που παρατηρήθηκε στην κατασκευή ανάμεσα στον 16ο και τον 17ο αιώνα, οι πύργοι ενισχύθηκαν με ογκόλιθους ανάμεσα στο 1667 και το 1670. Ο Χοσέ ντε λα Πένια κατασκεύασε το δωμάτιο στο οποίο βρίσκονταν οι καμπάνες σε μπαρόκ ρυθμό και ολοκληρώθηκε από τον Δομίνγκο ντε Ανδράδε. Η αρχιτεκτονική των πύργο επηρεάζει σημαντικά την προοπτική, με τις κάθετες γραμμές και τα αλλεπάλληλα πατώματα.[34][35]

Ο βόρειος πύργος («ντεα Καρράκα») βρίσκεται στα αριστερά της πρόσοψης του Ομπραδόιρο, και κατασκευάστηκε - όπως και ο άλλος πύργος - στην αντίθετη πλευρά από τον προηγούμενο πύργο της ρωμανικής περιόδου. Σχεδιάστηκε από τον Φερνάνδο ντε Κάσας Νοβόα το 1738, και μιμείται τον «Τόρρε ντας Κάμπας» του Πένια ντελ Τόρο και Ντομίγκο ντε Αντράδε του 17ου αιώνα. Οι μπαρόκ διακοσμήσεις περιλαμβάνουν όλα τα είδη διακόσμησης και δημιούργησαν μια κοινή αρχιτεκτονική σε όλη την πρόσοψη.[34]

Πύργος του Ρολογιού

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η κορυφή του πύργου του Ρολογιού.

Ο πύργος του Ρολογιού, γνωστός επίσης ως «Τόρρε ντα Τριντάδε» ή του Μπερενγέλα, βρίσκεται στη γωνία των πλατειών Πραταρίας και Κιντάνα. Παραδοσιακά, η κατασκευή του θεωρείται ότι ξεκίνησε το 1316, ύστερα από αίτημα του αρχιεπισκόπου Ροδρίγο ντε Παδρόν ως αμυντικός πύργος. Μετά το θάνατό του, ο διάδοχός του αρχιεπίσκοπος Μπερενγέλ ντε Λανδότε, συνέχισε να εργάζεται σε αυτό, αν και κάποιοι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι αυτές οι ημερομηνίες μπορεί να μην είναι σωστές.[33] Όταν έγινε ο αρχιμάστορας του καθεδρικού, ο Ντομίγκο ντε Αντράδε συνέχισε την κατασκευή του, με την ανέγερση δύο ακόμη ορόφων ανάμεσα στο 1676 και το 1680. Η χρήση των διαφόρων κατασκευών κατάφερε να δημιουργήσει ένα αρμονικό και διακοσμητικό σχέδιο με πυραμοειδές σχήμα και ένα φανό στο τελικό του σημείο (μέσα υπάρχουν τέσσερις λάμπες που είναι συνεχώς αναμμένες). Έχει ύψος 75 μέτρα.[35]

Το 1833 τοποθετήθηκε ένα ρολόι σε κάθε μία από τις τέσσερις πλευρές του πύργου, έργο του Αντρές Αντέλο. Ώς τμήμα του μηχανισμού του διαθέτει δύο καμπάνες, μία για να σημαίνει τις ώρες, που αποκαλείται Μπερενγέλα, και μία μικρότερη που σημαίνει τα τέταρτα. Αυτές οι δύο χυτεύτηκαν το 1729 από τον Γκουέμες Σαμπέδρο, και έχέι διάμετρο 255 εκ. και ύψος 215 εκ και ζυγίζει περίπου 9600 κιλά, και διάμετρο 147 εκ, ύψος 150 εκ και βάρος 1.839 κιλά, αντίστοιχα. Και οι δύο καμπάνες ράγισαν, με αποτέλεσμα να αντικατασταθούν. Τα τωρινά αντίγραφα χυτεύτηκαν στο Άστεν (Ολλανδία) το 1989 και τοποθετήθηκαν στον καθεδρικό τον Φεβρουάριο του 1990.[36][37]

Εσωτερικό

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Ο καθεδρικός έχει μήκος 97 μέτρα και ύψος 22. Διατηρεί το αρχικό θολωτό σε σχήματος βαρελιού σταυροειδές ρωμανικό εσωτερικό. Αποτελείται από ένα κλίτος, δύο πλευρικούς διαδρόμους, ένα ευρύ εγκάρσιο κλίτος και μια χορωδία με ακτινωτά παρεκκλήσια. Σε σύγκριση με άλλες σημαντικές εκκλησίες, το εσωτερικό αυτού του καθεδρικού δίνει μία λιτή πρώτη εντύπωση μέχρι που κάποιος προχωρά περισσότερο και βλέπει το μεγαλοπρεπές όργανο και την πληθωρικότητα της χορωδίας. Αυτός ο καθεδρικός είναι ο μεγαλύτερος ρωμανικός ναός στην Ισπανία και ένας από τους μεγαλύτερους στην Ευρώπη.

Το κλίτος με τη βαρελοειδή οροφή και τους διαδρόμους με τους γοτθικούς διαδρόμους, αποτελείται από έντεκα τμήματα, ενώ το ευρύ εγκάρσιο κλίτος από έξι. Κάθε ομάδα κιόνων περιλαμβάνει επίσης ημι-κολόνες, τρεις από τις οποίες φέρουν την οροφή των πλευρικών διαδρόμων και το στήριγμα των αψιδωτών οροφών, ενώ η τέταρτη φτάνει μέχρι τη βάση της οροφής.

Κρύπτη

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Η κρύπτη

Η κρύπτη, κάτω από την κύρια αγία Τράπεζα, παρουσιάζει τη δομή της εκκλησίας του 9ου αιώνα. Αυτός είναι ο τελικός προορισμός των προσκυνητών. Η κρύπτη στεγάζει τα λείψανα του αποστόλου Ιακωβού και δύο από τους μαθητές του, του αγίου Θεόδωρου και του αγίου Αθανασίου. Η ασημένια λειψανοθήκη (από τον Χοσέ Λοσάδα, 1886), τοποθετήθηκε στην κρύπτη στο τέλος του 19ου αιώνα, μετά την πιστοποίηση των λειψάνων από τον πάπα Λέοντα ΙΓ΄ το 1884.

Με την πάροδο του χρόνου, ο τόπος ταφής του αγίου είχε σχεδόν ξεχαστεί. Εξαιτίας των τακτικών επιδρομών Ολλανδών και Βρετανών, τα λείψανα μεταφέρθηκαν το 1589 από τη θέση του κάτω από την αγία Τράπεζα σε ασφαλέστερη τοποθεσία. Ανακαλύφθηκαν ξανά τον Ιανουάριο του 1879.[38][39]

Μποταφουμέιρο

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Το «Μποταφουμέιρο» είναι ένα τεράστιο θυμιατό φτιαγμένο από ορείχαλκο και άργυρο. Δημιουργήθηκε το 1851 από τον Χοσέ Λοσάδα. Το θυμιατό του Σαντιάγο ντε Κομποστέλα είναι το μεγαλύτερο θυμιατό στο κόσμο, με βάρος 80 κιλά και ύψος 1,6 μέτρα. Συνήθως εκτίθεται στη βιβλιοθήκη του ναού, αλλά σε συγκεκριμένες πολύ ιερές μέρες, προσαρτάται σε ένα μηχανισμό με τροχαλίες στο κέντρο της εκκλησίας, γεμάτο με 40 κιλά κάρβουνο και λιβάνι. Τις ημέρες του ιωβηλαίου, οχτώ tiraboleiros τραβούν τα σκοινιά και το Μποταφουμέιρο κινείται μέχρι που φτάνει σχεδόν μέχρι την οροφή του κλίτους, διαγράφοντας τόξο 65 μέτρων και φτάνει σε ύψος τα 21 μέτρα. Η μέγιστη ταχύτητα που αποκτά είναι περίπου 70 χλμ/ώρα. Για να φτάσει στο μέγιστο ύψος, πρέπει να ολοκληρώσει 17 ταλαντώσεις[40][41]

Παραπομπές

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 (Γερμανικά, Αγγλικά, Γαλλικά, Ισπανικά, Ιταλικά) archINFORM. 13952. Ανακτήθηκε στις 31  Ιουλίου 2018.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Wiki Loves Monuments monuments database. 13  Νοεμβρίου 2017. tools.wmflabs.org/heritage/api/api.php?action=search&format=json&srcountry=es&srlang=es&srid=RI-51-0000072.
  3. ↑ Ανακτήθηκε στις 6  Ιανουαρίου 2021.
  4. ↑ 4,0 4,1 (Αγγλικά) Route of Santiago de Compostela. Retrospective Inventory - Associated Components. Μάρτιος 2014.
  5. ↑ «Igrexa Catedral Metropolitana». Patrimonio Histórico. Base de datos de bienes inmuebles. Ministerio de Cultura de España. Ανακτήθηκε στις 19 Απριλίου 2011. 
  6. ↑ Orlandis, J. (1990). «Algunas consideraciones en torno a los orígenes cristianos en España». Cristianismo y aculturación en tiempos del imperio romano. Universidad de Murcia. σελίδες 63–71. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 2014. 
  7. ↑ Lligadas, J. (2005). El libro de los santos. Centro De Pastoral Liturgic. ISBN 8498050413. 
  8. ↑ Franco Maside, R. y Pereira Menaut, G. (2005). «Muerte Y Ritual Funerario en la Historia de Galicia». SEMATA. Ciencias Sociais e Humanidades (Universidad de Santiago de Compostela) 17: 35-60. ISSN 1137-9669. http://books.google.com/books?id=9ptQQPM0g6oC&pg=PA46#v=onepage&q&f=false. 
  9. ↑ Portela Silva 2003: p. 54
  10. ↑ Garrido Torres 2000: p. 100
  11. ↑ Garrido Torres 2000: p. 101
  12. ↑ 12,0 12,1 Bravo Lozano 1999: p. 235
  13. ↑ Armesto, V. (1971). Galicia feudal (2η έκδοση). Editorial Galaxia. σελίδες 188, 287. 
  14. ↑ Portela Silva 2003: p. 176
  15. ↑ González López, E. (1978). Grandeza e decadencia do reino de Galicia. publisher Galaxia. σελίδες 219–220. ISBN 8471543036. 
  16. ↑ Armesto, V. (1971). Galicia feudal (2η έκδοση). publisher Galaxia. σελίδες 188, 287. 
  17. ↑ Vázquez/Yzquierdo/García/Castro 1996: pp. 76-77
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 «Pórtico de la Gloria y el Maestro Mateo». Románico en La Coruña. Arteguias. Ανακτήθηκε στις 17 Οκτωβρίου 2010. 
  19. ↑ «El Maestro Mateo ο el Santo dos Croques». El camino de Santiago. Centro virtual Cervantes. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 6 Ιανουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 17 Οκτωβρίου 2010. 
  20. ↑ «La Catedral Metropolitana». Pórtico de la Gloria. Portal de la Archidiócesis de Santiago de Compostela. Ανακτήθηκε στις 17 Οκτωβρίου 2010. 
  21. ↑ «El Pórtico de la Gloria, Alzado». Rincones de Santiago. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Σεπτεμβρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 17 Οκτωβρίου 2010. 
  22. ↑ «Fachada del workdoiro». Rincones de Santiago. Ανακτήθηκε στις 17 Οκτωβρίου 2010. 
  23. ↑ Bendala Galán, Manuel (2003). Manual del Arte Espyearl. Madrid: Silex. σελίδες 542–543. ISBN 84-7737-099-0. 
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 24,3 24,4 24,5 24,6 Navascués 1997: p. 223
  25. ↑ «Fachada de Platerías». Fundación Barrie. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Ιανουαρίου 2009. Ανακτήθηκε στις 15 Οκτωβρίου 2014. 
  26. ↑ García Guinea, M. A. (1998). Vida cotidiana en la España medieval: actas del VI Curso de Cultura Medieval, celebrado en Aguilar de Campóo (Palencia) del 26 al 30 de septiembre de 1994. Santa María la Real. σελίδες 133–134. ISBN 8486547466. 
  27. ↑ Belda Navarro, Cristóbal (1997). Los siglos del barroco. Madrid: Akal. σελ. 116. ISBN 84-460-0735-5. 
  28. ↑ «Exteriores: fachadas e prazas». Catedral. Percorrido da Catedral. Web oficial de turismo de Santiago de Compostela. Ανακτήθηκε στις 18 Οκτωβρίου 2010. 
  29. ↑ «Santiago de Compostela». RuralPoint Turismo Rural. Ανακτήθηκε στις 18 Οκτωβρίου 2010. 
  30. ↑ Vila, Mª Dolores. «Vega y Verdugo y la introducción del Barroco». Artehistoria Revista Digital. Junta de Castilla y León. ISSN 1887-4398. Ανακτήθηκε στις 19 Οκτωβρίου 2010. 
  31. ↑ Otero Pedrayo 1965: pp. 405-406
  32. ↑ «Catedral do Apóstolo Santiago - Santiago de Compostela (Galicia)». Inventario de las campanas de las Catedrales de España. Campaners de la Catedral de València. 2010. Ανακτήθηκε στις 19 Οκτωβρίου 2010. 
  33. ↑ 33,0 33,1 Vázquez Castro, J. (1998). «La Berenguela y la Torre del Reloj de la Catedral de Santiago». Semata Ciencias Socias E Humanidades (Universidad de Santiago de Compostela) 10: 111-148. ISSN 1137-9669. http://books.google.es/books?id=FZzIDv0VfKEC&pg=PA111#v=onepage&q&f=false. 
  34. ↑ 34,0 34,1 Navascués 1997: p. 226
  35. ↑ 35,0 35,1 «Santiago de Compostela. Catedral». Centro Virtual Cervantes. Ανακτήθηκε στις 19 Οκτωβρίου 2010. 
  36. ↑ Llop i Bayo, Francesc (2010). «La torre del reloj de la catedral». Campaners de la Catedral de València. Ανακτήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2010. 
  37. ↑ Pedrals, Joan (2010). «Les campanes originals del rellotge de la Catedral de Santiago de Compostela» (στα Καταλανικά). Campaners de la Catedral de València. Ανακτήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2010. 
  38. ↑ Llorca Vives, B.· García Villoslada, R.· Montalbán, F. J. (1960). Historia de la Iglesia Católica en sus cuarto grandes edades: Edad antigua (1-681). 1 de Historia de la Iglesia Católica en sus cuarto grandes edades: Antigua, media, nueva, moderna. publisher Católica. σελ. 142. 
  39. ↑ «Los years santos compostelanos del siglo XX. Crónica de un renacimiento». Boletín Oficial del Arzobispado de Santiago (3594): 118-122. Ιανουάριος 2005. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2011-09-06. https://web.archive.org/web/20110906212218/http://www.archicompostela.org/web/publicaciones/boas/2005/BOASenero2005.pdf. Ανακτήθηκε στις 2014-10-15. 
  40. ↑ Pontevedra, Silvia R. (2007-07-11), Debú para peregrinos ingleses, El País, http://www.elpais.com/articulo/Galicia/Debu/peregrinos/ingleses/elpepuespgal/20070711elpgal_12/Tes, ανακτήθηκε στις 2010-10-28 
  41. ↑ Otero Ricart, J. A. (2010-03-28), Tiraboleiros, La Opinión de A Coruña, http://mas.laopinioncoruna.es/suplementos/2010/03/28/tiraboleiros/, ανακτήθηκε στις 2012-09-03 [νεκρός σύνδεσμος]

Βιβλιογραφία

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

[Επεξεργασία | επεξεργασία κώδικα]
Ανακτήθηκε από "https://el.wikipedia.org/w/index.php?title=Καθεδρικός_του_Σαντιάγο_ντε_Κομποστέλα&oldid=10457030"