Δον Κάρλος

Δον Κάρλος

Τίτλος	Don Carlos Don Carlo
Γλώσσα	Γαλλικά Ιταλικά
Ημερομηνία δημιουργίας	1865 1867
Ημερομηνία δημοσίευσης	19ος αιώνας
Μορφή	όπερα
Βασίζεται σε	Don Carlos
Χαρακτήρες	Philippe II (Filippo II / Philip II), Don Carlos, Élisabeth de Valois (Elisabeth of Valois), Le Grand Inquisiteur (The Grand Inquisitor), A monk, Princess Eboli, Thibault (Tebaldo), Countess of Aremberg, The Count of Lerma, Royal Herald, A Voice from Heaven, d:Q54998978, d:Q55014174 και Rodrigue (Rodrigo)
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Ο Δον Κάρλος (Don Carlos) είναι μία όπερα με πέντε πράξεις του Ιταλού συνθέτη Τζουζέπε Βέρντι. Είναι γραμμένη πάνω σε γαλλικό λιμπρέτο των Ζοζέφ Μερύ και Καμίλ ντυ Λοκλ (Camille du Locle), βασισμένο στο γερμανικό θεατρικό έργο Don Carlos, Infant von Spanien (= Δον Κάρλος, ινφάντης της Ισπανίας) του Φρίντριχ Σίλερ. Κατά τον David Kimball κάποιες σκηνές από το έργο προήλθαν από ένα άλλο, σύγχρονο της όπερας, θεατρικό έργο του Εζέν Κορμόν για τον Φίλιππο Β΄.

Η όπερα ήταν παραγγελία της Όπερας των Παρισίων και η παγκόσμια πρεμιέρα της έγινε στο Salle Le Peletier στις 11 Μαρτίου 1867. Πρωτοπαρουσιάσθηκε με ιταλικό λιμπρέτο στην Μπολόνια τον ίδιο μήνα. Αφού αναθεωρήθηκε από τον Βέρντι, ανέβηκε στη Νάπολη τον Νοέμβριο/Δεκέμβριο του 1872. Τελικά, δύο άλλες εκδοχές της ετοιμάστηκαν: Η πρώτη ανέβηκε στο Μιλάνο τον Ιανουάριο του 1884 και είναι γνωστή σήμερα ως η «εκδοχή του Μιλάνου». Η δεύτερη, εξίσου εγκεκριμένη από τον Βέρντι, είναι η «εκδοχή της Μόντενα» παρουσιάσθηκε σε αυτή την πόλη τον Δεκέμβριο του 1886. Σε αυτή προστέθηκε η πρώτη πράξη του «Φονταινεμπλώ» στην τετράπρακτη εκδοχή του Μιλάνου.

Κατά τα επόμενα είκοσι έτη έγιναν περικοπές και προσθήκες στην όπερα, με αποτέλεσμα αρκετές διαφορετικές εκδοχές να είναι διαθέσιμες στους σκηνοθέτες και μαέστρους. Καμιά άλλη όπερα του Βέρντι δεν υπάρχει σε τόσο πολλές εκδοχές. Στην πλήρη διάρκειά της (με το μπαλέτο και τις περικοπές που έγιναν πριν την παγκόσμια πρεμιέρα), περιέχει περίπου 4 ώρες μουσικής και αποτελεί τη μεγαλύτερη σε διάρκεια από όλες τις όπερες του Βέρντι.

Η υπόθεση της όπερας βασίζεται στη ζωή του Καρόλου, πρίγκιπα των Αστουριών (1545–1568), μετά τον γάμο της αρραβωνιαστικιάς του Ελισάβετ του Βαλουά με τον πατέρα του, τον βασιλιά Φίλιππο Β΄. Αυτός ο γάμος ήταν μέρος της συνθήκης ειρήνης που έληξε τον Ιταλικό Πόλεμο του 1551–1559 ανάμεσα στους Οίκους των Αψβούργων και του Βαλουά.

Ιστορικά στοιχεία

Ο Βέρντι περιέκοψε ορισμένα τμήματα της όπερας το 1866, μετά την ολοκλήρωσή της αλλά πριν από τη σύνθεση της μουσικής για το μπαλέτο, απλώς επειδή το έργο γινόταν πολύ μεγάλο σε διάρκεια. Οι περικοπές περιελάμβαναν μία διωδία για την Ελισάβετ και την Εμπολί στην Δ΄ Πράξη, Σκηνή 1, μία διωδία για τον Κάρλος και τον Βασιλιά μετά τον θάνατο του Πόζα στην Δ΄ Πραξη, Σκηνή 2, αλλά και ένα διάλογο Ελισάβετ-Εμπολί κατά την εξέγερση στην ίδια σκηνή.

Μετά τη σύνθεση του μπαλέτου, διαφάνηκε στις πρόβες το 1867 ότι, χωρίς επιπλέον περικοπές, η όπερα δεν θα τελείωνε πριν τα μεσάνυχτα (η ώρα που θα έπρεπε να φύγουν οι θεατές προκειμένου να προλάβουν τα τελευταία τρένα για τα προάστια των Παρισίων). Ο Βέρντι τότε ενέκρινε τρεις επιπλέον περικοπές: την εισαγωγή στην Α΄ Πράξη (με χορωδία ξυλοκόπων και των συζύγων τους, και με την πρώτη εμφάνιση της Ελισάβετ), μία σύντομη μονωδία εισόδου για τον μαρκήσιο του Πόζα (J'étais en Flandres) στη Β΄ Πράξη, Σκηνή 1, και ένα μέρος του διαλόγου Βασιλιά-Πόζα στο τέλος της Β΄ Πράξεως.

Ιστορία παραστάσεων

19ος αιώνας

Στα γαλλικά

Μετά την πρεμιέρα και πριν φύγει από το Παρίσι, ο Βέρντι εξουσιοδότησε τη διεύθυνση του θεάτρου να τερματίζουν τη Δ΄ Πράξη, Σκηνή 2, με τον θάνατο του Πόζα (παραλείποντας τη σκηνή της εξέγερσης) αν το θεωρούσαν εύλογο. Μετά την αναχώρησή του, επιπλέον (μη εγκεκριμένες) περικοπές φαίνεται ότι γίνονταν κατά τις εναπομείνασες παραστάσεις. Η όπερα θα πρέπει να ήταν «προβληματική» για το συγκεκριμένο λυρικό θέατρο, και εξαφανίσθηκε από το ρεπερτόριό του μετά το 1869.

Σε ιταλική μετάφραση (ως Don Carlo)

Πρώτη σελίδα λιμπρέτου του Δον Κάρλος του 1869, που περιέχει την ιταλική μετάφραση από τον Αχιλλέα ντε Λωζιέ.

Κοινή πρακτική εκείνη την εποχή για τα περισσότερα θέατρα του κόσμου (εκτός των γαλλόφωνων χωρών) να ανεβάζουν ακόμα και μη ιταλικές όπερες στην ιταλική γλώσσα, οπότε μία ιταλική μετάφραση του Don Carlos έγινε το φθινόπωρο του 1866 από τον Αχιλλέα ντε Λωζιέ (Achille de Lauzières). Ωστόσο, αυτή η μετάφραση δεν παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά στην Ιταλία, αλλά στο Λονδίνο, στις 4 Ιουνίου 1867, όχι όμως όπως ήθελε ο Βέρντι την όπερα: ήταν σε μία περικομμένη και αλλοιωμένη μορφή. Η πρώτη πράξη είχε αφαιρεθεί, ενώ το μπαλέτο στην τρίτη πράξη είχε παραλειφθεί και η άρια του Κάρλο Io la vidi είχε μεταφερθεί από την πρώτη στην τρίτη πράξη. Η διωδία ανάμεσα στον Φίλιππο και τον Ιεροεξεταστή, καθώς και η άρια της Ελισάβετ στην Ε΄ Πράξη, είχαν συντομευθεί.

Η παραγωγή αρχικώς θεωρήθηκε επιτυχία και ο Βέρντι έστειλε συγχαρητήριο σημείωμα στον διευθυντή, ενώ αργότερα, όταν έμαθε για τις αλλοιώσεις, εκνευρίσθηκε πολύ.

Η ιταλική πρεμιέρα έγινε στις 27 Οκτωβρίου 1867 στη Μπολόνια με μαέστρο τον στενό φίλο του Βέρντι, Άντζελο Μαριάνι (Angelo Mariani). Υπήρξε «ακαριαία επιτυχία» και αυτή η εκδοχή, παρότι η παραγωγή έγινε με απόντα τον συνθέτη, ήταν πληρέστερη. Για την πρεμιέρα στη Ρώμη, στις 9 Φεβρουαρίου 1868 στο Teatro Apollo, ο λογοκριτής του Πάπα άλλαξε τον «Ιεροεξεταστή» σε «Μέγα Καγκελάριο» (Gran Cancelliere) και τον μοναχό-αυτοκράτορα σε ερημίτη.

Αυτή ήταν και η εκδοχή της όπερας που ανέβηκε για πρώτη φορά στην περίφημη Σκάλα του Μιλάνου, στις 25 Μαρτίου 1868, ενώ ακολούθησαν ακριβές παραγωγές στις περισσότερες ιταλικές πόλεις με λυρικές σκηνές, αλλά δεν έγινε μια πραγματικά δημοφιλής επιτυχία. Η μεγάλη διάρκεια ήταν ένα ιδιαίτερο πρόβλημα, με τις επόμενες παραστάσεις να περικόπτονται συνήθως δραστικά. Η πρώτη φορά που ανέβηκε στη Νάπολη, το 1871, ήταν αναντίρρητα μία αποτυχία.

Επιπλέον αναθεωρήσεις στη μουσική και στο κείμενο

Μετά το αποτυχημένο ανέβασμα της όπερας στη Νάπολη, ο Βέρντι πείσθηκε να επισκεφθεί την πόλη για ένα ακόμα ανέβασμα τον Νοέμβριο/Δεκέμβριο 1872 και επέφερε δύο ακόμα τροποποιήσεις: προσθήκες στη σκηνή των Πόζα και βασιλιά στη Β΄ Πράξη (με ιταλικούς στίχους του Antonio Ghislanzoni) για να αντικαταστήσουν κάποιες από τις προηγηθείσες περικοπές, και συντόμευση της διωδίας μεταξύ του Κάρλος και της Ελισάβετ στην Ε΄ Πράξη.

Οι αναθεωρήσεις του 1882/83 και του 1886: Οι εκδοχές του Μιλάνου και της Μόντενα

Η ιδέα για μία μείωση της κλίμακας του Δον Κάρλος είχε έρθει στον Βέρντι το 1875. Τον Απρίλιο του 1882 βρισκόταν στο Παρίσι, έτοιμος να επιφέρει αλλαγές. Γνωρίζοντας τη δουλειά του Charles-Louis-Étienne Nuitter, που είχε εργασθεί σε γαλλικές μεταφράσεις του Μάκβεθ, της Δύναμης του πεπρωμένου και της Αΐντα με τον ντυ Λοκλ, και οι τρεις τους πέρασαν τρεις μήνες αναθεωρώντας ριζικά το γαλλικό λιμπρέτο και τη μουσική για να δημιουργήσουν μία μορφή της όπερας με 4 πράξεις. Παραλείποντας την Α΄ Πράξη και το μπαλέτο, τελείωσαν τον Μάρτιο του 1883. Μία ιταλική μετάφραση αυτής της αναθεωρημένης εκδοχής έγινε από τον Angelo Zanardini. Η πρεμιέρα αυτής της εκδοχής έγινε στη Σκάλα του Μιλάνου στις 10 Ιανουαρίου 1884, στην ιταλική μετάφραση.

Παρότι ο Βέρντι είχε δεχθεί την ωφέλεια από την αφαίρεση της Α΄ Πράξεως, φαίνεται ότι άλλαξε γνώμη και επέτρεψε μία παράσταση που παρουσίαζε την Πράξη αυτή, μαζί με την αναθεωρημένη τετράπρακτη εκδοχή. Αυτή ανέβηκε στις 29 Δεκεμβρίου 1886 στη Μόντενα και έγινε γνωστή ως «η εκδοχή της Μόντενα», που εκδόθηκε από τον Giulio Ricordi ως «μία νέα έκδοση σε 5 πράξεις χωρίς μπαλέτο».

20ός και 21ος αιώνας

Στην ιταλική

Οι παραστάσεις του Δον Κάρλο κατά το πρώτο μισό τού 20ού αιώνα ήταν σπάνιες, αλλά στη μεταπολεμική περίοδο άρχισε να ανεβαίνει τακτικά, ιδιαίτερα στην τετράπρακτη «εκδοχή του Μιλάνου». Μετά από ένα αξιόλογο ανέβασμα το 1958 της πεντάπρακτης «εκδοχής της Μόντενα» στην ιταλική γλώσσα στο Κόβεν Γκάρντεν (σε σκηνοθεσία Λουκίνο Βισκόντι) και αυτή η εκδοχή άρχισε να παρουσιάζεται συχνότερα ανά τον κόσμο.

Στη γαλλική

Παραστάσεις και ραδιοτηλεοπτικές μεταδόσεις της αρχικής πεντάπρακτης γαλλικής μορφής της όπερας έχουν αυξηθεί σε συχνότητα τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού και τις πρώτες του 21ου αιώνα, παρότι υπολείπονται σαφώς σε αριθμό των αντίστοιχων στην ιταλική γλώσσα. Σημαντική σχετικά υπήρξε η ραδιοφωνική μετάδοση του ORTF στη Γαλλία το 1967 με σχεδόν αποκλειστικά Γάλλους αοιδούς. Επίσης, το ανέβασμα στη Σκάλα του Μιλάνου το 1970, με τους Πλάθιντο Ντομίνγκο και Κάτια Ριτσιαρέλλι.

Η πλήρης γαλλική εκδοχή χωρίς καμιά περικοπή παρουσιάσθηκε για πρώτη φορά στην Κρατική Όπερα του Αμβούργου υπό τον Ingo Metzmacher το 2001 και μετά στην Κρατική Όπερα της Βιέννης το 2004.

Τα πρόσωπα του έργου

Ρόλος	Φωνή	Διανομή στην πρεμιέρα, 11 Μαρτίου 1867 (Μαέστρος: François George-Hainl)	Αναθεωρημένη εκδοχή Διανομή στην πρεμιέρα 10 Ιανουαρίου 1884 (Μαέστρος: Franco Faccio)
Φίλιππος Β΄, Βασιλιάς της Ισπανίας, γιος του Αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄ και πατέρας του Δον Κάρλος	βαθύφωνος	Louis-Henri Obin	Alessandro Silvestri
Δον Κάρλο(ς), ινφάντης της Ισπανίας, γιος του βασιλιά Φιλίππου και διάδοχος του ισπανικού θρόνου	τενόρος	Jean Morère	Francesco Tamagno
Ροδρίγος, μαρκήσιος της Πόζα, φίλος του Δον Κάρλος	βαρύτονος	Jean-Baptiste Faure	Paul Lhérie
Ο Μέγας Ιεροεξεταστής	βαθύφωνος	Joseph David	Francesco Navarini
Ελισάβετ του Βαλουά, Γαλλίδα πριγκίπισσα αρχικώς αρραβωνιασμένη με τον Δον Κάρλος, αλλά στη συνέχεια παντρεμένη με τον Βασιλιά Φίλιππο	υψίφωνος	Marie-Constance Sass	Abigaille Bruschi-Chiatti
Πριγκίπισσα Εμπολί, μία αριστοκράτισσα στη βασιλική αυλή	μεσόφωνος	Pauline Guéymard-Lauters	Giuseppina Pasqua
Μοναχός, οπτασία του νεκρού Αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄	βαθύφωνος	Armand Castelmary	Leopoldo Cromberg
Τιμπώ (Τεμπάλντο), υπηρέτρια της Ελισάβετ	υψίφωνος	Leonia Levielly	Amelia Garten
Φωνή από τον ουρανό	υψίφωνος
Κόμης της Λέρμα, Ισπανός απεσταλμένος στη Γαλλία	τενόρος	Gaspard	Angelo Fiorentini
Βασιλικός κήρυκας	τενόρος	Mermant	Angelo Fiorentini
Κόμισσα του Αρεμπέργκ, κυρία επί των τιμών της Ελισάβετ	βωβός ρόλος	Dominique	Angelina Pirola
Χορωδία: Φλαμανδοί αντιπρόσωποι, ιεροεξεταστές, αυλικοί, λαός, υπηρέτες, φρουροί, μοναχοί, στρατιώτες

Η υπόθεση του έργου

[Αυτή η σύνοψη βασίζεται στην πρωταρχική 5πρακτη εκδοχή των Παρισίων, έτοιμη από το 1866. Οι σημαντικές αλλαγές των μεταγενέστερων εκδοχών σημειώνονται με αγκύλες. Οι πρώτοι στίχοι από άριες κλπ. δίνονται στη γαλλική και στην ιταλική].

Πράξη Α΄

[Αυτή η πράξη παραλείφθηκε στην αναθεώρηση του 1883]

Το δάσος του Φονταινεμπλώ τον χειμώνα

Πρελούδιο και χορωδία ξυλοκόπων και των συζύγων τους ακούγεται. Παραπονιούνται για τη σκληρή ζωή τους, την οποία χειροτερεύει ο πόλεμος με την Ισπανία. Η Ελισάβετ, θυγατέρα του Βασιλιά της Γαλλίας, καταφθάνει με τη συνοδεία της. Βεβαιώνει τους ανθρώπους ότι ο επικείμενος γάμος της με τον Δον Κάρλος, γιο του Φιλίππου Β΄, βασιλιά της Ισπανίας, θα τερματίσει τον πόλεμο, και αποχωρεί.

[Κόπηκε πριν την παγκόσμια πρεμιέρα και αντικαταστάθηκε από ένα σύντομο σκετς όπου η Ελισάβετ διασχίζει τη σκηνή και μοιράζει χρήματα στους ξυλοκόπους.]

Ο Κάρλος έχει δει την Ελισάβετ και την έχει ερωτευθεί (άρια: Je l'ai vue / Io la vidi). Μόλις η πριγκίπισσα επανεμφανίζεται, εκείνος αρχικά προσποιείται ότι είναι μέλος της αποστολής του Κόμη της Λέρμα. Εκείνη τον ερωτά για τον Δον Κάρλος, τον οποίο δεν έχει ακόμα συναντήσει. Πριν περάσει πολλή ώρα, ο Κάρλος αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα και τα αισθήματά του, στα οποία η Ελισάβετ ανταποκρίνεται (διωδία: De quels transports poignants et doux / Di quale amor, di quanto ardor). `Ενας κανονιοβολισμός σηματοδοτεί την ανακήρυξη της ειρήνης ανάμεσα στην Ισπανία και στη Γαλλία. Η Τιμπώ (Τεμπάλντο) εμφανίζεται και ανακοινώνει στην Ελισάβετ τα εκπληκτικά νέα ότι πρόκειται να τη ζητήσει σε γάμο όχι ο Κάρλος, αλλά ο πατέρας του, Φίλιππος. Ο Κόμης της Λέρμα και οι ακόλουθοί του το επιβεβαιώνουν, οπότε η Ελισάβετ πληγώνεται, αλλά αισθάνεται δεσμευμένη να το αποδεχθεί προκειμένου να εδραιωθεί η ειρήνη. Αναχωρεί για την Ισπανία, αφήνοντας τον Κάρλος εξίσου πληγωμένο.

Πράξη Β΄

[Αυτή η πράξη είναι η Πράξη Α΄ στην αναθεωρημένη εκδοχή του 1883.]

Σκηνή 1: Το μοναστήρι του Σαιν Ζυστ (Αγίου Ιερωνύμου της Ιούστης) στην Ισπανία

Η σκηνή διαδραματίζεται λίγο καιρό μετά τον γάμο του Φιλίππου Β΄ και της Ελισάβετ. Οι μοναχοί προσεύχονται υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του πρώην Αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄ (Καρόλου Κουίντου). Ο εγγονός του Δον Κάρλος μπαίνει στενοχωρημένος από το γεγονός ότι η γυναίκα που αγαπά είναι τώρα η μητριά του.

[Στην αναθεωρημένη εκδοχή του 1883, τραγουδά μια τροποποιημένη μορφή της άριας Je l'ai vue / Io la vidi]

Του προσφέρεται από ένα μοναχό που μοιάζει με τον νεκρό Αυτοκράτορα η τελική παρηγοριά της ειρήνης μέσω του Θεού, που προαναγγέλλει ένα από τα μουσικά θέματα της όπερας. Ο Κάρλος χαιρετά τον καλό του φίλο Ροδρίγο, μαρκήσιο της Πόζα, που μόλις έχει αφιχθεί από την καταπιεζόμενη γη της Φλάνδρας (άρια: J'étais en Flandres).

[Αυτό κόπηκε κατά τις πρόβες πριν την πρεμιέρα.]

Ο Πόζα ζητά τη βοήθεια του Δον Κάρλο για λογαριασμό του λαού που υποφέρει εκεί. Ο Κάρλος του αποκαλύπτει ότι είναι ερωτευμένος με τη μητριά του. Ο Πόζα ακούει με συμπάθεια, αλλά τον ενθαρρύνει να αφήσει την Ισπανία και να πάει στη Φλάνδρα. Οι δύο άνδρες ορκίζονται αιώνια φιλία (διωδία: Dieu, tu semas dans nos âmes / Dio, che nell'alma infondere). Ο Βασιλιάς Φίλιππος και η νέα σύζυγός του με τους ακολούθους τους φθάνουν επίσης για ένα προσκύνημα στον τάφο του Καρόλου Ε΄, ενώ ο Δον Κάρλος θρηνεί τη χαμένη αγάπη του.

Σκηνή 2: Κήπος κοντά στο Σαιν Ζυστ

Η Πριγκίπισσα Εμπολί τραγουδά το «Τραγούδι του πέπλου» (Au palais des fées / Nel giardin del bello) για ένα Μαυριτανό βασιλιά και μία πεπλοφόρο καλλονή που αποδείχθηκε πως ήταν η παραμελημένη σύζυγός του. Εμφανίζεται η Ελισάβετ. Ο μαρκήσιος της Πόζα της δίνει ένα γράμμα από τη Γαλλία μαζί (κρυφά) με ένα σημείωμα από τον Δον Κάρλος. Στο κάλεσμά του (άρια: L'Infant Carlos, notre espérance / Carlo ch'è sol il nostro amore) η Ελισάβετ συμφωνεί να τον δει μόνο του. Αγνοώντας τη σχέση τους, η Εμπολί νομίζει ότι ο Δον Κάρλος αγαπά εκείνη.

Μόλις μένουν μόνοι, ο Δον Κάρλος λέει στην Ελισάβετ ότι είναι δυστυχισμένος και της ζητά να ζητήσει από τον Φίλιππο να τον αποστείλει στη Φλάνδρα. εκείνη συμφωνεί αμέσως, κάνοντας τον Κάρλος να ανανεώσει την έκφραση του έρωτά του, την οποία εκείνη απορρίπτει με ευσέβεια. Ο Δον Κάρλος φέυγει σε κρίση, ουρλιάζοντας ότι πρέπει να είναι θύμα κάποιας κατάρας. Ο Βασιλιάς έρχεται και θυμώνει επειδή η βασίλισσά του είναι ολομόναχη, χωρίς ακολούθους. Διατάζει την κυρία των τιμών, Κόμισσα του Αρεμπέργκ, να επιστρέψει στη Γαλλία, προκαλώντας ένα λυπημένο τραγούδι αποχαιρετισμού από την Ελισάβετ (άρια: Oh ma chère compagne / Non pianger, mia compagna). Ο βασιλιάς τώρα πλησιάζει τον Πόζα, από τον χαρακτήρα και τη δράση του οποίου είναι εντυπωσιασμένος, με την πρόθεση να τον ανταμείψει. Ο Πόζα τον ικετεύει να σταματήσει να καταπιέζει τον λαό της Φλάνδρας. Ο βασιλιάς αποκαλεί τον ιδεαλισμό του Πόζα μη ρεαλιστικό και τον προειδοποιεί ότι ο Μέγας Ιεροεξεταστής τον παρακολουθεί. Εντούτοις, τον ρωτά αν μπορεί να του ικανοποιήσει κάποιο άλλο αίτημά του.

[Αυτός ο διάλογος αναθεωρήθηκε τρεις φορές από τον Βέρντι.]

Πράξη Γ΄

[Αυτή η πράξη είναι η Πράξη Β΄ στην αναθεωρημένη εκδοχή του 1883.]

Σκηνή 1: Βράδυ στους κήπους της βασίλισσας στη Μαδρίτη

Η Ελισάβετ είναι κουρασμένη και εύχεται να είναι συγκεντρωμένη κατά τη στέψη, την επόμενη ημέρα, του Βασιλιά. Για να αποφύγει τις διασκεδάσεις που είναι προγραμματισμένες για το βράδυ, ανταλλάσσει μάσκες με την Εμπολί, υποθέτοντας ότι έτσι η απουσία της δεν θα γίνει αντιληπτή, και αποχωρεί.

[Αυτή η σκηνή παραλείφθηκε από την εκδοχή του 1883.]

[Το μπαλέτο (σε χορογραφία Lucien Petipa με τίτλο La Pérégrina) έλαβε χώρα σε αυτό το σημείο στην παγκόσμια πρεμιέρα.]

Εμφανίζεται ο Δον Κάρλος, σφίγγοντας ένα σημείωμα που γράφει για μία προσχεδιασμένη συνάντηση στους κήπους. Παρότι νομίζει ότι προέρχεται από την Ελισάβετ, στην πραγματικότητα είναι από την Εμπολί, στην οποία, παίρνοντάς τη για την Ελισάβετ, εξομολογείται τον έρωτά του. Αλλά όταν η Εμπολί τού αποκαλύπτει την ταυτότητά της και ότι τώρα γνωρίζει το μυστικό του (ότι περίμενε τη βασίλισσα) ο Κάρλος τρομοκρατείται, καθώς τον απειλεί πως θα μαρτυρήσει στον βασιλιά ότι εκείνος και η Ελισάβετ είναι εραστές. Η Εμπολί μόλις που διαφεύγει το μαχαίρωμα από τον Πόζα, μετά από την παρέμβαση του Κάρλος, και φεύγει οργισμένη. Καλού-κακού, ο Πόζα ζητά από τον Κάρλος να του εμπιστευθεί όποια ευαίσθητα πολιτικά ντοκουμέντα έχει και, όταν ο Κάρλος συμφωνεί, επαναβεβαιώνουν τη φιλία τους.

Σκηνή 2: Μπροστά στον καθεδρικό ναό του Βαγιαδολίδ

Γίνονται προετοιμασίες για ένα Auto-da-fé (δημόσια πομπή και καύση καταδικασμένων αιρετικών). Ενώ ο λαός εορτάζει, μοναχοί σέρνουν τους καταδικασμένους στον σωρό των ξύλων. Μία βασιλική πομπή ακολουθεί και ο Βασιλιάς απευθύνεται στο πλήθος. Ο Δον Κάρλος τον διακόπτει φέρνοντας μπροστά του 6 Φλαμανδούς απεσταλμένους, που παρακαλούν τον Βασιλιά για την ελευθερία της χώρας τους. Παρότι ο λαός και οι αυλικοί φαίνονται να τους συμπαθούν, ο Βασιλιάς, υποστηριζόμενος από τους μοναχούς, διατάζει τη σύλληψη των απεσταλμένων. Τότε ο Κάρλος τραβά το σπαθί του εναντίον του βασιλέα. Ο Φίλιππος καλεί σε βοήθεια, αλλά οι φρουροί αρνούνται να επιτεθούν στον Δον Κάρλος. Ο Πόζα επεμβαίνει και πείθει τον Κάρλος να παραδώσει το σπαθί του. Ο Βασιλιάς το χρησιμοποιεί για να χρίσει τον Πόζα δούκα. Ο σωρός των ξύλων ανάβεται και, καθώς οι φλόγες αρχίζουν να υψώνονται, μία φωνή από τα ουράνια ακούγεται να υπόσχεται αιώνια ειρήνη στις καταδικασμένες ψυχές.

Πράξη Δ΄

[Αυτή η πράξη είναι η Πράξη Γ΄ στην αναθεωρημένη εκδοχή του 1883.]

Σκηνή 1: Αυγή στο αναγνωστήριο του Βασιλέως Φιλίππου στη Μαδρίτη

Μόνος του, ο Βασιλιάς, χαμένος στις σκέψεις του, θρηνεί ότι η Ελισάβετ δεν τον αγάπησε ποτέ, ότι το αξίωμά του σημαίνει πως πρέπει να είναι αιωνίως σε επιφυλακή, και ότι θα κοιμηθεί ήσυχος μόνο όταν θα βρεθεί στον τάφο του στο Εσκοριάλ (άρια: Elle ne m'aime pas / Ella giammai m'amò). Ο τυφλός, ενενηντάχρονος Μέγας Ιεροεξεταστής μπαίνει σέρνοντας τα πόδια του στα διαμερίσματα του Φιλίππου. Ο βασιλιάς τον ρωτά εάν η Εκκλησία θα είναι αντίθετη στο να καταδικάσει σε θάνατο τον ίδιο του τον γιο, ο Ιεροεξεταστής τού αποκρίνεται ότι, σε μία τέτοια περίπτωση ο Βασιλιάς θα έχει καλή παρέα: Ο ίδιος ο Θεός θυσίασε τον δικό Του Γιο. Ο βασιλιάς αμφισβητεί μία τέτοια «εξτρήμ» προσέγγιση. Απτόητος, ο Μέγας Ιεροεξεταστής απαιτεί από τον Βασιλιά να διατάξει τη θανάτωση του μαρκησίου της Πόζα. Ο Φίλιππος αρνείται να σκοτώσει τον φίλο του, τον οποίο θαυμάζει. Ωστόσο, ο γέρος μοναχός τού υπενθυμίζει ότι η Ιερά Εξέτασις μπορεί να καθαιρέσει τον όποιο βασιλιά: έχει αναδείξει και καταστρέψει άλλους ηγέτες στο παρελθόν. Αυτή η στιγμή φωτίζει τη συμβιωτική σχέση ανάμεσα στην Εκκλησία και στην κοσμική εξουσία. Κάπως αιφνιδιασμένος, ο Βασιλιάς συνιστά στον Μέγα Ιεροεξεταστή να ξεχάσει την όλη συζήτηση. Εκείνος αποκρίνεται «ίσως!» και αποχωρεί. Σε μία συνέχιση της υψηλής δραματικής εντάσεως, εισέρχεται η Ελισάβετ, αναστατωμένη από αυτό που νομίζει κλοπή της κοσμηματοθήκης της. Ωστόσο, ο Βασιλιάς εμφανίζει το κουτί και δείχνει την προσωπογραφία του Δον Κάρλος που περιέχει, κατηγορώντας τη για μοιχεία. Εκείνη διατρανώνει την αθωότητά της, αλλά όταν ο Φίλιππος την απειλεί λιποθυμά. Σε απάντηση των κλήσεών του για βοήθεια, μπαίνουν στο δωμάτιο η Εμπολί και ο Πόζα. Οι θρήνοι τους για τις υποψίες του (Maudit soit le soupçon infâme / Ah, sii maledetto, sospetto fatale), προκαλούν τη συνειδητοποίηση εκ μέρους του Βασιλιά ότι έχει λαθέψει για τη σύζυγό του. Ο Πόζα τότε αποφασίζει να σώσει τον Κάρλος, ακόμα και αν αυτό θα σημαίνει τον δικό του θάνατο. Η Εμπολί μετανιώνει τώρα για το ότι πρόδωσε την Ελισάβετ. Η Ελισάβετ, συνερχόμενη, εκφράζει την απελπισία της.

[Αυτό το κουαρτέτο αναθεωρήθηκε από τον Βέρντι το 1883.]

Η Ελισάβετ και η Εμπολί μένουν μόνες μαζί.

[Η διωδία J'ai tout compris κόπηκε πριν την πρεμιέρα]

Η Εμπολί εξομολογείται ότι όχι μόνο έκλεψε την κοσμηματοθήκη επειδή αγαπούσε τον Κάρλος και εκείνος την απέρριψε, αλλά και ότι υπήρξε ερωμένη του Βασιλιά. Η Ελισάβετ λέει στην Εμπολί ότι τώρα θα πρέπει να φύγει από την Ισπανία ή να κλειστεί σε μοναστήρι. Μετά την αποχώρηση της Ελισάβετ, η Εμπολί καταριέται τη μοιραία υπερηφάνεια που της προκάλεσε η ομορφιά της, προτιμά το μοναστήρι από την εξορία και αποφασίζει να προσπαθήσει να σώσει τον Δον Κάρλος από την Ιερά Εξέταση (άρια: Ο don fatal / Ο don fatale).

Σκηνή 2: Μία φυλακή

Ο Δον Κάρλος έχει φυλακισθεί. Ο Πόζα φθάνει για να τον πληροφορήσει ότι θα σωθεί, αλλά εκείνος θα πρέπει να πεθάνει, ενοχοποιούμενος από τα πολιτικά ευαίσθητα ντοκουμέντα που είχε ζητήσει από τον Κάρλος να τού τα εμπιστευθεί (άρια, μέρος 1: C'est mon jour suprème / Per me giunto è il dì supremo). Μία σκιώδης μορφή εμφανίζεται και πυροβολεί τον Πόζα στο στήθος. Καθώς πεθαίνει, ο Πόζα λέει στον Κάρλος ότι η Ελισάβετ θα τον συναντήσει στο Σαιν-Ζυστ την επόμενη ημέρα. Προσθέτει ότι είναι ευχαριστημένος να πεθάνει αν ο φίλος του μπορέσει να σώσει τους Φλαμανδούς και να κυβερνήσει κάποτε μία ευτυχέστερη Ισπανία (άρια, μέρος 2: Ah, je meurs, l'âme joyeuse / Io morrò, ma lieto in core). Εκείνη τη στιγμή, μπαίνει ο Φίλιππος, προσφέροντας στον γιο του την ελευθερία. Ο Κάρλος τον απωθεί για τη δολοφονία του Πόζα. Ο Βασιλιάς δεν είχε καταλάβει ότι ο Πόζα είναι νεκρός και φωνάζει λυπημένος.

[Η διωδία του Κάρλος και του Βασιλιά «Ποιος θα ξαναφέρει αυτό τον άνθρωπο σε μένα;» κόπηκε πριν την παγκόσμια πρεμιέρα. Η μουσική της επαναχρησιμοποιήθηκε από τον Βέρντι στο Ρέκβιεμ του.]

Οι καμπάνες χτυπούν καθώς η Ελισάβετ, η Εμπολί και ο Μέγας Ιεροεξεταστής φθάνουν, ενώ ένα πλήθος απειλεί τον Βασιλιά απαιτώντας την απελευθέρωση του Δον Κάρλος. Μέσα στη σύγχυση, η Εμπολί δραπετεύει με τον Κάρλος. Παρότι ο λαός δείχνει αρκετό θάρρος απέναντι στον βασιλιά, τρομοκρατείται από τον Μέγα Ιεροεξεταστή, υποτασσόμενος αμέσως στην οργίλη του εντολή να ησυχάσει και να σεβαστεί τον Φίλιππο.

[Μετά την πρεμιέρα, κάποιες παραγωγές έληγαν αυτή την πράξη με τον θάνατο του Πόζα. Ωστόσο, το 1883 ο Βέρντι έδωσε μία πολύ συντομευμένη εκδοχή της εξεγέρσεως, καθώς αισθανόταν ότι αλλιώς δεν θα ήταν ξεκάθαρο πώς η Εμπολί είχε εκπληρώσει την υπόσχεσή της να σώσει τον Κάρλος.]

Πράξη Ε΄

[Αυτή η πράξη είναι η Πράξη Δ΄ στην αναθεωρημένη εκδοχή του 1883.]

Το μοναστήρι του Σαιν Ζυστ στο φεγγαρόφωτο

Η Ελισάβετ γονατίζει μπροστά στον τάφο του Αυτοκράτορα Καρόλου. Είναι αποφασισμένη να βοηθήσει τον Δον Κάρλος στην προσπάθειά του να εκπληρώσει το πεπρωμένο του στη Φλάνδρα, αλλά η ίδια ποθεί μόνο τον θάνατο (άρια: Toi qui sus le néant / Tu che le vanità). Ο Δον Κάρλος εμφανίζεται και λένε έναν τελευταίο αποχαιρετισμό, υποσχόμενοι να συναντηθούν και πάλι στα ουράνια (διωδία: Au revoir dans un monde où la vie est meilleure / Ma lassù ci vedremo in un mondo migliore).

[Αυτή η διωδία αναθεωρήθηκε δύο φορές από τον Βέρντι.]

Ο Φίλιππος μπαίνει στη σκηνή συνοδευόμενος από τον Μέγα Ιεροεξεταστή. Ο βασιλιάς έχει τελικά υποκύψει στην παντοδυναμία της Εκκλησίας και ανακοινώνει ότι θα υπάρξει διπλή θυσία: του Πόζα και του Δον Κάρλος. Ο Μέγας Ιεροεξεταστής επιβεβαιώνει ότι η Ιερά Εξέταση θα πράξει το καθήκον της. Μία συνοπτική δίκη ακολουθεί, που επιβεβαιώνει την υποτιθέμενη ενοχή του Δον Κάρλος.

[Η δίκη παραλείφθηκε το 1883.]

Ο Δον Κάρλος, επικαλούμενος τον Θεό, βγάζει το σπαθί του για να υπερασπισθεί τον εαυτό του απέναντι στους φρουρούς του Ιεροεξεταστή, όταν ο γέρος Μοναχός ξαφνικά ξεπροβάλλει από το μνήμα του Αυτοκράτορα. Αρπάζει τον Κάρλος από τον ώμο, διαλαλώντας πως η ταραχή του κόσμου επιμένει να υπάρχει ακόμα και μέσα στην Εκκλησία: για μία ακόμα φορά, δεν μπορούμε να βρούμε ανάπαυση παρά μόνο στον Παράδεισο. Ο Φίλιππος και ο Ιεροεξεταστής αναγνωρίζουν τη φωνή του μοναχού ως τη φωνή του πατέρα του βασιλιά, του Αυτοκράτορα Καρόλου του Ε΄. Φωνάζουν όλοι συγκλονισμένοι και έντρομοι, ενώ ο μοναχός-φάντασμα του Αυτοκράτορα τραβά με τη βία τον Δον Κάρλος μέσα στο μνήμα και κλείνει την είσοδό του. Πέφτει η αυλαία.

Τα περιφημότερα μέρη

σύμφωνα με την αρχική πεντάπρακτη ιταλική εκδοχή

• Πράξη Α΄
  • Fointanableu! Foresta immensa...Io la vidi e al suo sorriso, Κάρλος
  • Di qual amor, di quant'ardor, Κάρλος και Ελισάβετ
  • L'ora fatale è suonata, φινάλε Α΄πράξης
• Πράξη Β΄
  • È lui!... desso... l'Infante! (ή Dio che nell'alma infondere), Ροδρίγο και Κάρλος
  • Nei giardin del bello saracin ostello, Έμπολι
  • Io vengo a domandar grazia, Κάρλος και Ελισάβετ
  • Non pianger mia compagna, Ελισάβετ
  • Restate! Presso la mia persona, Φίλιππος και Ροδρίγο
• Πράξη Γ΄
  • Trema per te, falso figliuolo, Έμπολι, Κάρλος και Ροδρίγο
  • Spuntato ecco il dì d'esultanza, χορωδιακό
• Πράξη Δ΄
  • Ella giammai m'amò, Φίλιππος
  • Son io dinnanzi al re?, Φίλιππος και Μέγας Ιερεξεταστής
  • Oh don fatale, Έμπολι
  • Ο Carlo, ascolta...Io morrò ma lieto in core, Ροδρίγο
• Πράξη Ε΄
  • Tu che le vanità, Ελισάβετ
  • Ma lassù ci rivedremo, Κάρλος και Ελισάβετ

Πηγές

• Budden, Julian (1984): The Operas of Verdi, Volume 3: From Don Carlos to Falstaff. Λονδίνο: Cassell. ISBN 0-304-30740-8.
• Kimball, David (2001), στο Holden, Amanda (Ed.): The New Penguin Opera Guide, Νέα Υόρκη: Penguin Putnam, 2001. ISBN 0-140-29312-4
• Osborne, Charles (1969): The Complete Opera of Verdi, New York: Da Capo Press, Inc., 1969. ISBN 0-306-80072-1
• Parker, Roger (1998): "Don Carlos", στο Stanley Sadie, (Ed.), The New Grove Dictionary of Opera, Vol. One. Λονδίνο: MacMillan Publishers, Inc. 1998 ISBN 0-333-73432-7 ISBN 1-56159-228-5
• Phillips-Matz, Mary Jane (1994): Verdi: A Biography, Οξφόρδη και Νέα Υόρκη: Oxford University Press. ISBN 0-19-313204-4.
• Toye, Francis (1931): Giuseppe Verdi: His Life and Works, Νέα Υόρκη: Knopf, 1931
• Walker, Frank (1962): The Man Verdi. Νέα Υόρκη: Knopf. Σικάγο: The University of Chicago Press. ISBN 9780226871325.