Къырым тарихы

Къадимий заман

Къырым дагъларынен ялы боюнынъ энъ къадимий эалиси - таврлар. 60-тан зияде абиде тапылды. Таврлар Авропа (тар юзьлю) ыркъына менсюплер. Миляттан эвель III асырда фааль суретте скитлернен къарышмагъа башладылар ве миляттан сонъ I асырда тавроскитлер оларакъ белли олдылар.

М.Э. (миляттан эвель) XII – VIII асырлар. Къырымда киммерлер, кочебе-айванасравджылар яшагъан эди. Къырымда эки киммер абидеси ачылды: Мамбет Эли коюнде (Акъмесджит ве Сакъ шеэрлери арасында) ве Къыркъ Ишунь коюнде (Джанкой шеэринден бираз шимальде).

М.Э. VII асыр. Скитлернинъ якъын келюви нетиджесинде киммерлернинъ буюк бир къысымы Анадолугъа чекилелер.

М.Э. VII – IV асырлар. Ярымада чёллеринде авропалашкъан скитлернинъ кочебе омюр кечирген деври.

М.Э. 480 сенеси. Къадимий юнанлар Анадолудаки Милет шеэринден Керич ве Таман ярымадасына кочелер ве Боспорос Девлетининъ эсасчысы олалар (пайтахты – Пантикапейон шеэри).

М.Э. 422 – 421 сенелери. Къара денъиз дженюбий ялысындаки Хераклея шеэринден кельген юнанлар Къырымнынъ дженюбий къысымында Херсонесос шеэрине эсас къойдылар. Къырымнынъ эалиси – юнанлар, таврлар, скитлер – зираатчылыкъ ве берекетлик илахиси Артемиске сыгъыналар.

М.Э. ЫЫЫ—ЫЫ асырлар — Скит мемлекетининъ Озю озени бойларындан Къырымгъа авушты. Неаполис шеэринде скит девлети озь пайтахтынен пейда ола.

М.Э. II асыр — Скилурнен онынъ огълу Палак ёлбашчылыгъы алтында скитлер денъиз лиманлары огърунда юнан шеэрлеринен дженклешип башлайлар. Юнанларнынъ тарафдары Понтос девлетининъ укюмдары VI Митридат Эупатор Къырымгъа Диофант ёлбашчылыгъы алтында ордулар ёллады. Диофант ордусы скит мемлекетини тар-мар этип юнан шеэрлерини Понтос теркибине кирсетти.

М.Э. II – I асырлар. Скитлер къабилесине якъын олгъан сарматлар Къырымгъа кирелер. Джисманий джеэттен авропалашкъан, томалакъбашлы. Къырымнынъ дженюбий-гъарбий топракъларына ерлешелер. Скитлернен ассимиляциягъа огърайлар.

М.Э. 63 сенеси — Понтос Рома Империясы тарафындан фетх этильди, Къырым шеэрлери ромалыларнынъ незарети алтына кечелер. Ромалылар Харакс (Ай Тодор бурнуда) ве Херсонесос шеэрлерине ерлешелер.

М.С. (миляттан сонъ) II асырнынъ экинджи ярымы — Боспорос девлети сонъки къалгъан Къырым скитлеринен куреше. Скитлер магълюбиетке огърадылар ве ерлери Боспорос, Рома ве сарматлар арасында болюнди.

М.С. III асырнынъ ортасы — Готлар истилясы. Олар ромалыларнен сарматларнынъ бутюн мустемлекелерини (Херсонесостан башкъа) басып алып Боспорос девлетини озь незарети алтына къоялар. Ромалылар Харакс ве Херсонесосны ташлайлар ве тамамыйле ярымададан кетелер.

Эрте Орта асырлар

IV асырнынъ сонъу – V асырнынъ башы. Ярымадагъа хуннулар ве оларнен берабер аланлар кирип келелер. Олар гот девлетини ве Боспорос Девлетини тамамыйле ёкъ эттилер. Сонъ хуннулар Къырымдан шималий ялыбоюна кетелер.

527-533 сенелери Керич ярымадасындаки хуннуларнынъ бир къысымы христиан динине дёндилер.

ЫВ—В асырлар — Рома (Бизанс) Империясынынъ Къырымнынъ дагълы районларында икътидары яваш-яваш тикленип башлады. Хуннулар истилясындан сонъ сагъ къалгъан готлар Бизанс икътидарыны къабул эттилер.

VI асырнынъ сонъу - Тюркий Къагъанатнынъ ордулары шаркъий Къырымгъа кирип вакътынджа Боспоросны басып алдылар.

VI асырнынъ сонъу – VII асырнынъ биринджи ярысы. Шаркъий Къырым булгъар къабилелерининъ бирлигине кире.

VII асырнынъ сонъунда хазарлар деерлик бутюн Къырымны запт этелер, факъат Херсонесос Бизанс икътидарынынъ алтында къалды.

IX асырнынъ сонъу. Печенеглер Хазар Къагъанатыны дарма-дагъын эттилер, Къырымгъа кирдилер ве Херсонесоскъа кеткен керван ёлуны незаретке алдылар.

XI асырнынъ биринджи ярысы XII асырнынъ сонъу. Къыпчакълар чёль тарафны, Къырымнынъ дженюбий ялы боюны ве Рус Тмутаракан князлыгъынынъ мейданыны эльде эттилер.

XIII асыр - Бизанснынъ икътидары зайыфлашты. Мустемлекелерининъ бир къысмы дженевизлерге кече, бир къысмы мустакъиль Готия принслиги (я да Теодоро принслиги) олып айрылды.

1222 сенеси Сельджюклер Судакъ шеэринде ерлешмеге тырыштылар. Дженевизлернинъ къалесинде тюрклер къургъан джами къалды.

1239 сенеси Къырымны Бату ханнынъ могъол ордусы фетх этти. Къырымнынъ чёлю Алтын Ордунынъ бир къысмы олып къалды.

1255-1260 сенелери Алтын Ордунынъ ханы Берке Къырымны Оренг Тимургъа берди.

XIII асырнынъ 60-нджы сенелери. Солхат шеэринде (шимдики Эски Къырым) Бухарадан чыкъкъанлар тарафындан джами къурулгъан.

1289 сенеси Солхат шеэринде къыпчакълардан чыкъкъан догъма къырымлы Мысыр султаны Малик Бейбарснынъ парасына джами къурулды.

1290 сенеси Ногъай Алтын Ордунынъ тюмен башы Къырымгъа аким олды.

1294-1295 сенелери Солхат шеэринде латин-фарс-къыпчакъ лугъаты «Кодекс Куманикус» тертип этильди.

1314 сенеси Солхат шеэринде Озьбек ханнынъ джамиси къурулды.

1357-1359 сенелери Къырым эмир Мамайгъа аит эди.

XIV - XV асырнынъ ортасы - Дженевизлер Теодоро принслигинен Къырымнынъ ялы бою огърунда дженклешелер.

1365 сенеси Дженевизлер Судакъ шеэрини басып алдылар ве Алтын Ордунынъ ханы Джанибектен онъа аит 18 койни - Къоз, Таракъ Таш, Ворон, Арпат, Уськют, Бешевли, Эль Бузлу ве башкъаларыны сатын алды.

1395 сенеси Алтын Ордунынъ тюмен башы Таш Тимур (I Хаджы Герайнынъ дедеси) асабалыгъы Юрт – Къырымны къайтарып алды.

Къырым Ханлыгъы

1428 сенеси I Хаджы Герай Литвания улу принси Витаутаснынъ къол тутувынен Къырымгъа дава этти, лякин магълюбиетке огърап, Литваниягъа къайтты.

1433 сенеси, июнь 22. Хаджы Герай 5 бинъ атлы аскернен Солхат шеэрининъ дживарында дженевизлернинъ 6 бинъ аскерини тар-мар этти.

1434 сенеси Токътамышнынъ торуны Сейид-Ахмед Хаджы Герайны Къырымдан къувды.

1441 сенеси Мустакъиль Къырым Ханлыгъы мейдангъа кельди.

1452 сенеси Хаджы Герай Алтын Ордунынъ ханы Улу Мухаммедни енъди ве оны Къырымдан къувды.

1466 сенеси Хаджы Герай вефат этти.

1467, 1469-1475, 1478-1514 сенелери Хаджы Герайнынъ огълу I Менъли Герай идаре эткен вакъытлары.

1485 сенеси I Менъли Герай Къазан ханы Ыбраимнинъ тул къарысы Нур Султангъа эвлене. Онынънен берабер Къырымгъа Мангъыт ве Седжевют къабилелери кирип кельдилер ве шимдики Джанкойден бираз гъарб тарафтаки топракъларгъа ерлештилер.

1491 сенеси Менъли Герай Улу Ордуны Озю ве Дон озенлерининъ ашасындан 60 бинъ аскер ярдымынен сыкъып чыкъарды ве Къара Кермен (шимдики Очакив) къалесини къурды. 1502 сенеси, июнь 28. I Менъли Герай Улу Ордунынъ ханы Шейх Ахмедни тар-мар этти. Ханлыкъкъа Турла, Озю ве Дон, эм де Таман ярымадасы ве Къабарда тамам иле къошулды. Къырым Ханлыгъынынъ мейдангъа келюви екюнлене.

1515 сенеси I Менъли Герай ольди.

1515-1523 сенелери I Мехмед Герайнынъ идаре этюв деври. Хан Москва князлыгъы сиясетининъ уджюм этиджи хусусиетини козь огюне алып, янъы сиясий стратегияны ишлеп чыкъарды.

1521 сенеси I Мехмед Герай Москва къойгъан Къазан ханы Шейх Алини тахттан тюшюрди ве онынъ ерине агъасы Сахиб Герайны теклиф этти. Мехмед Герай ве Сахиб Герайнынъ ордусы Москваны якъты.

1523 сенеси I Мехмед Герай вефат эте. Хаджы Тархан ордусы Къырымгъа бастырып кире ве о Дорошенко реберлигиндеки Запорог къазакълары ярдымында къырымлылар къувуп чыкъарыла.

1532-1551 сенелери I Сахиб Герайнынъ идаре этюв деври. Шималий ялыбоюндаки кочебе къабилелерни Къырымда отурыкъ олып яшамагъа меджбур этти.

Москва князлыгъынынъ Къазан ве Хаджы Тархангъа япкъан уджюм этюв сиясетине къолтутаракъ Москвагъа бир къач кере арбий юрюш этти.

1551-1577 сенелери I Девлет Герай идаре этюв деври. О идаре эткен девирде бир чокъ ногъайлар Дон ве Озю арасындаки онынъ топракъларында кочебе омюр кечирдилер. Фааль арбий-сиясий арекетлер этти, эм де Османлы Девлетинден мустакъиль суретте сиясет юрьсетти.

1571-1572 сенелери. Къырым-Рус дженки. I Девлет Герай тарафындан Москва алынды ве якъылды. Нетидже, Москва чары IV Иван Ливонияны ве Къырымны басып алув планы бозулды.

1607 сенеси Къырым Ханлыгъы Москва чарлыгъына къаршы Лехистаннен бирлик тюздилер. 1607-1617 сенелери Къырымлар ногъайларнен берабер Русиеге арбий юрюшлер яптылар ве бунынънен Москванынъ Лехистангъа япкъан сыкъынтысыны баягъы бошаттылар.

1648 сенеси Запорог къазакъларынынъ ордусы Тогъай бейнинъ 4 бинъ къырымтатар иле къолтутувы нетиджесинде Сары Сув (Жовті води) озенинде лехлернинъ усьтюнден гъалебе къазанды. III Ислям Герай Богдан Хмелныцкийнен 6 йыл девам эткен бирлик тюздилер.

1657-1667 сенелери Рус-Лех дженки. Бу дженкте къырымтатарларнынъ ордусы лехлернинъ тарафындан олып иштирак эте.

1681 сенеси Русие, Османлы Девлети, Лехистан ве Къырым Ханлыгъы 20 йылгъа Багъчасарайда барышыкъ мукъавелесини имзаладылар.

1687 сенеси Русие ве Лехистан арасындаки «Эбедий сульх» (Вечный мир) акъкъында шартларына (1686 сенеси) коре княз Василий Голитсын команданлыгъы алтында юзьбинъли Русие ордусы Къырымгъа арбий юрюш япа. Къырымлар Русие арбий кампаниясына даянылмайджакъ шараит яратаракъ, чёльни якътылар. Гетман Самойловычнынъ къазакълары руслар тарафындан олып юрюште иштирак этмекнен баш тарттылар. Голитсын Оргъадже етип бармады ве арткъа къайтты.

1689 сенеси княз Голитсын команданлыгъы алтында рус ордусынынъ Къырымгъа япкъан экинджи юрюши. I Селим Герай рус арбий кампаниясыны мувафакъиетли дипломатик субетлернен бозды.

1710 сенеси II Девлет Герай (1699-1703, 1708-1713 сенелери) Шималь дженкинден сонъ Османлы топракъларына кочип ерлешкен Запорог къазакъларынынъ гетманы Пылып Орлик арасында Багъчасарайда бирлик мукъавелеси имзаланды. Къырым оларнынъ Украина мустакъиллиги ичюн алып баргъан курешине къолтутмагъа сёз берди.

1736 сенеси фельдмаршал Кристоф Минихнинъ ёлбашчылыгъында 50 бинъли рус ордусынынъ Къырымгъа кирип кельген вакъты. Рус ордусы Кезлевни алды, Багъчасарайны, Акъмесджитни якъты, юкъунчлы хасталыкънынъ кениш даркъалувы нетиджесинде ярымаданы ташлап къайттылар. II Фетих Герай (1736-1737 сенелери) Къырым ханы олды ве джевап оларакъ Русие къалелерине уджюм этти.

1771 сенеси Къырым-Русие якъынлашмасынынъ тарафдары II Сахиб Герай Къырымнынъ янъы ханы (1771-1775 сенелери) – къалгъа исе агъасы Шахин Герай олды, лякин Къырымда княз Василий Долгоруков команданлыгъындаки рус ордусы саиплик япа эди.

1772 сенеси, ноябрь 1. Девамлы суретте алып барылгъан субетлерден сонъ, Русие чары II Сахиб Герай ве Къырым асылзаделерини Къарасувбазарда Къырымны Османлы Девлетинден мустакъиллигини илян эткен бирлик мукъавелесине имза къоймагъа меджбур этти.

1771-1783 сенелери. Русие Къырымны алмакъ ичюн азырлыкъ коре. Бунынъ ичюн къырымлы асылзаделер арасындаки озьара анълашылмамазлыкълардан файдалана ве Шахин Герай этрафында Русие тарафыны туткъан группаны тешкиль эте.

1774 сенеси, июль 21. Къырым ханлыгъыны Османлы Девлети ве Русиеден мустакъиль деп танылгъан Рус-Османлы Кучюк Кайнарджа мукъавелеси имзаланды. Ханлыкънынъ топрагъына Къырым ярымадасы Берди, Конские Воды, Озю озенлери арасындаки Къара денъиз бою чёллери, Буг ве Турла арасындаки (Къара Керменден гъайры) чёль, эм де Къубандаки топракълар, Таман ярымадасы кирдилер. Керич, Енъи Къале ве Кинбурун Русиеге кечти.

1774 сенеси, кузь. Османлы ордулары Къырымдан чыкъалар, лякин Русие Кучюк Кайнарджа мукъавелесиндеки шартларны беджермей ве рус ордусы Ор, Акъьяр корьфезини (Александр Суворовнен тешеббюсинен) басып алалар.

1777-1778 сенелери. Рус баскъынджылары ве хан Шахин Герайгъа къаршы Къырымда исьян котерильди. Исьян бастырылгъан вакъытта Къарасувбазарда 12 бинъ адам эляк олды ве 5 бинъ адам эсирге алынды.

1783 сенеси, январь-февраль. Русие Къара денъиз флоту Акъьяр (Севастополь) корьфезине топланды ордусы исе Таманны, Къубан топракъларыны алды ве ярымадагъа кирди. II Екатерина Къырымны Русиеге къошмакъ ичюн ресмий риджа этмеге къандырмакъ макъсадында бейлернен субетлер башланды.

Русие Империясынынъ теркибинде

1783 сенеси, апрель 8-де II Екатерина Къырым Ханлыгъынынъ мустакъиллигини ёкъ эткен ве къырымтатар халкъыны девлетчилигинден марум эткен «Къырым ярымадасыны, Таман адасыны ве бутюн Къубан тарафларны Русие девлетине алмакъ акъкъында» манифест чыкъарды.

1783 сенеси, июнь. Княз Потёмкин къырымлы асылзаделерни Акъкъая дагъына топланмагъа ве Русие Империясына емин этмеге меджбур этти.

1784-1800 сенелери Русие асылзаделерни тамыр халкънынъ буюк ерлерни басып алдылар ве къырымтатарларны Къырымдан сыкъып чыкъардылар, къувдылар. Арбий арекетлер хасталыкъ ве топлукънен кочювлер нетиджесинде къырымтатарларнынъ сайысы 150-170 бинъ къалды, 300 бинъ адамгъа эксильди.

1829-1836 сенелери Диний джеэттен сыкъувлар: Меккеге аджылыкъкъа барувны сынъырламакъ, алий диний вазифелерни тек Русие идаресининъ разылыгъынен алмакъ мумкюн эди. Муфти Сейит Джелиль эфендининъ, къадыаскер Осман эфендининъ ве Таврия губернаторы эм де ички ишлер везирининъ эмири иле къырымларнынъ элиндеки оларнынъ аилевий (тарих) хроник язылары ве эски китаплар якъылды.

1783 сенеси - XIX асырнынъ орталары. Къырымгъа мустемлекеджилер алман, булгъар, эрмени, юнан ве башкъа миллет адамлары теклиф этильдилер. Эр бир къоранта 60 гектар топракъ алды ве 10-20 йылгъа бергиден азат этильди. Къырымларнынъ топлу суретте кочюви девам эте.

1860-1900 сенелери. Къырымда христианларнынъ мустемлекесине чевириле: 247 724 рус, 31 590 алман, 8317 эрмени, 5840 булгъар ерлешти. 1897 сенеси къырымларнынъ сайысы 186 бинъни тешкиль этти. (бутюн эалининъ 36%), олардан 634000 десятина энъ яхшы ер чекип алынды, нетиджеде тамыр халкънынъ 60% топракъсыз къалды.

1883-1918 сенелери. Багъчасарайда «Терджиман» газетасы (темельджиси ве муаррири Исмаил Гаспринский) нешир этильди. О Русие Империясындаки тюрк-мусульман халкъларынынъ яшайышы ве вазиети акъкъында муим хаберлер берген менба олды.

1905-1917 сенелери. Къарасувбазарда «Ватан хадими» газетасы нешир этиле. Онынъ этрафында корюмли джемаат эрбаплары Абдурешид Медиев, Асан Сабри Айвазов, Али Боданинский ве башкъалары бирлешелер.

Инкъиляп ве Ватандашлыкъ дженки

1917 сенеси, март 25. Къырымда Умумкъырым мусульманлар къурултайы олды. О Номан Челебиджихан ёлбашчылыгъында Къырым Мусульманларынынъ Мувакъкъат Иджра Комитетини (Временный Крымско-Мусульманский Исполнителный Комитет, Мусисполком) сайланды.

1917 сенеси, апрель. КЪММИК «Южные ведомости» газетасында онынъ сонъки макъсады – «миллий федерация эсасында демократик джумхуриет къурумыны» къурмакъ олгъаныны бильдирди.

1917 сенеси, яз. Озь программасынен КЪММИКнен бир олгъан Миллий Фыркъа тешкиль олуна.

1917 сенеси, сентябрь 8-15. Киевде Къырым территориаль мувакъкъат джумхуриети акъкъында айткъан халкълар къурултайы олды. Къурултай чалышкъан вакъытта Амет Озенбашлы ве Джафер Сейдамет Украин Меркезий Раданынъ ёлбашчыларынен, реиси Мыхайло Грушевский иле корюштилер. Олар къырымтатар халкъынынъ озь-озюни миллет оларакъ бельгилевде эр тарафлама ярдым береджеклерини бильдирдилер.

1917 сенеси, октябрь 1-2. Мусульман иджра комитети, Къурултай чагъырув акъкъындаки къарар къабул эткен, къырымтатар тешкилятлары векиллерининъ къурултайыны кечирди.

1917 сенеси, ноябрь 26. Багъчасарайдаки Хансарайда къырымларнынъ биринджи Къурултайы ачылды ве Къырым Халкъ Джумхуриетини илян этти. Къурултай «Къырымтатар эсас къанунлары»ны халкъкъа бильдирди. Миллий байракъ тасдыкъланды ве Директория – акимиет тасдикъланды, Номан Челебиджихан онынъ реиси олды.

1918 сенеси, январь. Акъьяр арбий-инкъиляп комитетининъ силялангъан большевиклер отряды халкъ векиллери шурасынынъ бирликтеки арбий тешкилятыны ве Биринджи къырым Къурултайыны дарма-дагъын эттилер. Террор ве кутьлевий къатильни кениш даркъатар экенлер, Къырымда озь диктатураларыны тикледилер.

1918 сенеси, февраль 23. Къатты джезалардан сонъ большевиклер Номан Челебиджиханны Акъьяр аписханесине аттылар.

1918 сенеси, март. Большевиклер озь укюметлерини шекиллендирдилер – Меркезий Иджра Комитети (ЦИК), март 10-да Таврида Шуралар Социалистик Джумхуриетини илян эттилер.

1918 сенеси, апрель. Къырымгъа алман баскъынджылырынынъ ордусы кирди. Апрель 21-де Къырымда террор япкъанлары ичюн, къырымларынынъ партизан отрядлары Алушта дживарында большевиклер укюметининъ азаларыны аттылар. Джевап оларакъ, большевиклер Къара денъиз флотынынъ гемилери артына сакъланып, дженюбий ялыдаки къырым койлерини дарма-дагъын эттилер.

1919 сенеси, февраль 23. Къырым укюметининъ эмиринен Миллий Фыркъанынъ фааллери аписке алындылар. «Миллет» газетасынынъ муарриети ёкъ этильди. «Миллетчи» деп шубеленильген къырымларны кутьлевий суретте тинтюв яптылар, къападылар, макемеге чекмезден аттылар.

1918-1920 сенелери. Бири дигерини денъиштирип тургъан къырым «укюметлерининъ» зорбалыгъындан къуртулмакъ макъсадында къырымлар дагъларда «ешиллер» (партизанлар) отрядларыны тешкиль эттилер. Оларнынъ сайысы 10000 адамгъа якъын эди.

Къырым МШСДЖ

1921 сенеси, октябрь 18. Умумрусие Меркезий Иджра Комитетининъ (ВЦИК) ве Халкъ Комиссарлар Шурасынынъ (Совнарком) Декретине Владимир Ленин къойгъан имзасынен Къырым Мухтар Шуралар Социалистик Джумхуриети (КъМШСДж) мейдангъа кетирильди.

1921-1923 сенелери. Къырымда 400 бинъ адамны озь ичине алгъан ачлыкъ олды. 1922 сененинъ август айына къадар 100 бинъ адам ольди, олардан 76 бинъи къырымлар эди.

1924-1939 сенелери. Совет укюметининъ эмирине бинаэн Къырым Русиеден, Украинадан, Беларустан кетирильген адамларнен фааль толдурылды. Энди къырымларнынъ сайысы Къырымдаки бутюн эалининъ 20 файызы тешкиль этти.

1928 сенеси Къырым Меркезий Иджра Комитетнинъ реиси Вели Ибраимовны, Дерен-Айырлыны, Бекир Умеровны ве бир чокъ дигер джемаат эрбапларыны, интеллигенция векиллерини, Мусульман Иджра Комитетининъ сабыкъ азаларыны, Миллий Фыркъа азаларыны I Къурултайнынъ делегатларыны аписке алдылар. Оларнынъ баягъы къысымы (шу джумледен Вели Ибраимов) атылды, къалгъан къысымыны Шимальдеки ве Сибирдеки лагерьлерге ёлладылар.

1937-1938 сенелери. Къырым интеллигенциянынъ козьге корюнген векиллери репрессиягъа огъратылды. Репрессиягъа огъратылгъан къырымларнынъ умумий сайысы Совет акимиети девиринде 53 бинъге якъын олды.

1941-1945 сенелери. Къырымтатарлар II Джиан дженкинде иштирак эттилер. Къызыл Ордугъа 40000 къырымтатар чагъырылды. 600-ге якъын къырымтатар партизан отрядларында булундылар. 1942 сененинъ декабрь айында алманлар ерли халкъ партизанларгъа ярдым эткени ичюн 80-ден дагъдаки къырым койлерни якътылар. Он бинълернен адамларны Алманиягъа айдап кеттилер.

Секиз къырымтатар Шуралар Бирлигининъ Къараманы унваныны алды, олардан Аметхан Султан эки дефа къараман олды.

Сюргюнлик ве сюргюнликтен сонъ деври

1944 сенеси, майыс 11. Иосиф Сталин Девлет Мудафаа Комитети (ГКО) №5859 «Къырымтатарлар акъкъында» гизли къарарны имзалады. Къарарда къырымларны Къырымдан Озьбекистангъа кочюрмек козьде тутула эди. Къошма оларакъ 1944 сенеси майыс 21-де имзалангъан къарарынен къырымларны Русиенинъ бир къач виляетине сюргюн этмек козьде тутулды.

1944 сенеси, майыс 18. Сюргюнлик куню. Саба эрте къырымларны меджбурий алда кочирюв махсус операциясы башланды ве майыс 20-де саат 16-да екюнленди. Ички Ишлер Халкъ Комиссарлыгъынынъ малюматларына коре 191 014 къырымлар сюргюн этильди, коммунистик фыркъа менбаларына коре – 194 111 адам сюргюнликке огъратылды. Дженктен сонъ сюргюн олунгъанларгъа дженктен къайткъанлар (10 бинъге якъын) ве дигер джумхуриетлерде яшагъан къырымлар ёлланылды. Къырымтатар миллий арекетининъ малюматына коре 238 500 адам сюргюн этильди.

1944 сенеси, декабрь 14. РШФСДЖ Юкъары Шурасы «Къырым Мухтар Джумхуриетиндеки район ве район меркезлерининъ адларыны денъиштирюв» къарары къабул этильди. Бу ве башкъа къарарлар къырымлар медениетини ве тарихыны ёкъ этмек ичюн чыкъарылгъан эди.

1946 сенеси, июнь 26. ШСДжБ Юкъары Шурасынынъ «Чечен-Ингуш МШСДЖни ёкъ этмек ве Къырым МШСДЖни Къырым виляетине чевирмек» акъкъында къануны дердж этильди.

1952 сенеси, майыс 25. Къырым тарихы меселесинден ШСДжБ Илимлер Академиясы тарих ве фельсефе болюгининъ бирлешкен сессиясы олып кечти. Онынъ къарарлары совет историографиясында къырым халкъынынъ тарихыны ве медениетини янълыш язмагъа ёл берди.

1954 сенеси, февраль 19. «Къырым виляетини РШФСДЖ теркибинден алып Украин ШСДЖне бермек» акъкъында ШСДжБ Юкъары Шурасы Президиумынынъ къарары къабул этильди.

1954-1956 сенелери. Къырымтатар милий арекети мейдангъа кельди. Макъсады – къырымларны Ватаны Къырымгъа къайтарув ве Къырым Мухтар Джумхуриетини гъайрыдан къурмакъ, эм де сиясий ве миллий акъ-укъукъларыны тиклемек.

Авдетинден бугуньге къадар

1989-1992 сенелери. Къырымларнынъ Къырымгъа кочюви кутьлевий тюс ала. Ерли акимиетнинъ эвлерни сатмагъа рухсет бермемек, алынгъан эвлерге язмамакъ, шахсий эв къурмакъ ичюн топракъ бермемек киби къаршылыкъларгъа 1944 сенеси къанунсыз алда чекип алынгъан топракъларны озь-озюне къайтарув усулынен дамартылар алдылар ве къыскъа муддетте 300 янъы къасаба къурдылар.

1990 сенеси, сентябрь 23. Акъмесджитте Къырымларнынъ миллий къурултайы азырланув тешкилий комитетининъ тесис этиджи топлашувы олды.

1990 сенеси, октябрь. Къырым виляет иджра комитети янында репатриантларнынъ ичтимаий-икътисадий, ерлешюв меселелеринен огърашаджакъ сюргюнге огъратылгъан халкъларнынъ ишлери комитет тешкиль этильди.

1990 сенеси, октябрь – 1991 сенеси, майыс. Къырымларнынъ яшагъан ерлеринде: Къырымда, Украинада, Озьбекистанда, Орта Асиянынъ дигер джумхуриетлеринде, Краснодар улькесинде ве Русиенинъ къалгъан регионларында тешкилятландырылгъан Къурултайгъа 255 делегатнынъ сайланувы. Къырым акимиети Къурултайгъа азырлыкънынъ биринджи кунюнден мукъайтлыкънен бакъты ве душманларджа мунасебет бильдирди.

1991 сенеси, июнь 26-30. Акъмесджит шеэринде II Къырымтатар Миллий Къурултайы олды. Къырымларнынъ миллий суверенитети къабул этильген декларацияда къабул этильгени киби «Дюнья бирлешмелери къабул эткен халкъара акъ-укъукълар актында къайд этильген киби, Къырым къырымларнынъ миллий топрагъы шунынъ ичюн тек о озь такъдирини озю бельгилемек укъукъына саиптир». Къурултай Меджлисни – къырымларнынъ алий, мухтар укъукълы, векялетли тешкилятыны шекиллендирди. Миллий гимни ве байракъны тасдыкълады, бир сыра муим весикъаларны къабул этти. Меджлиснинъ реиси оларакъ Мустафа Джемилев сайланды.

1992 сенеси, март 16-29. ШСДжБ йыкъылгъан сонъ ватанына къайтмакъта олгъан къырымларнынъ проблемаларына дикъкъат айыртырмакъ макъсадында Къырымтатар Миллий Арекети Тешкиляты (ОКНД) тешеббюси ве Меджлиснинъ къолтутувынен «Киев – 92» акциясы олды. Украина Юкъары Радасы бинасынынъ къаршысында къырымлар чадырлар шеэрчиги къурдылар, пикет яптылар, украин джемаатчылыгъынен митинглер япылды. Шу куньлери къырымтатарларнынъ вазиети Украина Юкъары Радасында бакъылды ве Украина Назирлер Кабинети къайтмакъта олгъан къырымларына малиевий ярдым айырмакъ къарарыны къабул этти.

1992 сенеси Къырымгъа 160 бинъге якъын къырымлы къайтты.

1993 сенеси, июль 27-31. Акъмесджиттеки къырым халкъынынъ II Къурултайынынъ невбеттеки сессиясы олды. Къурултайда къырымларнынъ авдети ве ерлешюви, Къырымдаки джемаат-сиясий вазиет музакере олунды. Латин уруфаты эсасында янъы къырымтатар элифбеси къабул этильди, Меджлиснинъ эсас ёнелишлери бельгиленди. Делегатлар Меджлис азаларыны денъиштирдилер, Къурултай Тефтиш комиссиясынынъ эркяныны гъайрыдан сайладылар, Мустафа Джемилевни Меджлис реиси укъукъында къалдырдылар.

1993 сенеси, сентябрь 1. Буюк Онлар къасабасында биринджи миллий мектеп ачылды.

1993 сенеси, сентябрь 28 – октябрь 2. Къырымда къырымларнынъ кутьлевий акциясы кечирильди. Себеби оладжакъ парламент сайлавларында оларнынъ менфаатына къаршы кеткенлери ве сайлавлар акъкъында къанунгъа Меджлис теклиф эткен ве Къырым Юкъары Шурасына ёллагъан къырымлары ичюн квоталы ерлер айырмакъ талапларына къулакъ асылмагъаны меджбур этти.

1993 с., ноябрь 27-29. Акъмесджитте къырымларнынъ II Къурултайынынъ (невбеттен тыш) учюнджи сессиясы олды. 1994 сенеси Юкъары Шурагъа ве Къырым Президентине отькериледжек сайлавлар музакере этильди. Къурултай берильген квоталарнынъ сайысы аз олгъаныны бойнуна алды ве бунынънен берабер къырымларнынъ парламент сайлавларында иштиракыны макъсаткъа уйгъун деп таныды ве депутатлыкъкъа кандидатларнынъ джедвелини тасдикълады.

1994 с., 27-март. Къырымлар чокълукъны тешкиль эткен миллий округларда Къырым Юкъары Шурасына сайлавлар откерильди. Сайлавларда 102379 къырымлы иштирак этти. Къурултай тизген джедвель ичюн сайлавда иштирак эткен ватандашларымызнынъ 89,3% къолтутты. Шу себептен янъы парламентте Къурултайнынъ 14 векили депутатлыкъ ерлерни алды. 1994 с., майыс 18. Къырым халкъы сюргюнликнинъ 50-йыллыгъыны къайд этти. Къырымнынъ бутюн шеэр ве койлеринде матем митинглер откерильди. Акъмесджит, Джанкой, Багъчасарай, Сюйрен, Чоюнчы демиръёл биналарында мемориаль тахталар ерлештирильди. Акъмесджит шеэрининъ меркезий мейданында 25-бинълик митинг олды.

1994 с., декабрь. Къырымгъа 200000-ден зияде къырымлы авдет олды. 1995 с., ноябрь 18. Акъмесджитте Къырым мусульманларынынъ I Къурултайы олды. 1997 с., январь 1. Къырымгъа 262000 къырымлы къайтты. Шеэрлерге 58100 адам (22,7%) ерлешти, къалгъанлары койлерге ерлештилер. Ишсизлернинъ сайысы 60%, шахсий эвлери олмагъанлар 43% тешкиль эттилер. 22 бинъге якъын къоранта къурып битирильмеген эвлерде, шараитлери: сув агълары, электрик ярыкълары, телефон, ёллары олмагъан, я да толусынен олмагъан къасабаларда яшадылар.

1997-1999 с.с. ШСДжБнинъ чешит регионларындан Къырымгъа къайткъан къырымлар кутьлевий суретте Украина ватандашлыгъыны къабул эттилер. Меджлис тарафындан башлангъан бу кампаниягъа Къачакълар ишлери БМТ Алий комиссиясынынъ идареси, Украина девлети къолтутты. Бу кампанияда 100000 къырымтатар Украина ватандашлыгъыны къабул этти. Олардан 9 бинъи Озьбекистанда яшагъан ве якъын куньлерде Ватангъа къайтмагъа азырлангъанлар эди.

1998 с., март. Украинанынъ Юкъары Радасына отькерильген сайлавларгъа ильк кере эки къырымлы: Мустафа Джемилев ве Рефат Чубаров депутат олды. Дискриминация шарты, квоталар системини лягъу этюв ве баягъы къырымларда Украина ватандашлыгъынынъ олмагъаны оларгъа Къырым Мухтар Джумхуриети Юкъары Радасына озь векиллерини сайламагъа имкян бермеди.

1999 с., майыс 18. Тамыр халкънынъ акъ-укъукълары олмагъан вазиетке къаршы Къырымнынъ чешит регионларындан кельген 8 колоннанынъ эки афталыкъ юрюшининъ екюни оларакъ Акъмесджитнинъ меркезий мейданында къырымларнынъ 50-бинъли матем митинги откерильди. Украина Президентининъ къарарына бинаэн Президентнинъ янында меслеатчы тешкиляты статусына саип олгъан, къырым халкъынынъ векалетли шурасы тешкилятландырылды. Шурагъа меджлиснинъ теркиби толусынен кирди.

2001 с., ноябрь 9-11. Акъмесджит шеэринде къырым халкъы IV Къурултайынынъ биринджи сессиясы олды. Сессияда 250 векиль сайланды. Олардан 200 мажоритар, 50 пропорциональ (сайлав блоклары ве джемаат тешкилятлары) принциплер эсасында сайланды. Меджлис реиси оларакъ кене Мустафа Джемилев сайланды. Къурултай Меджлиснинъ 32 азасына, Тефтиш комиссиясынынъ эркяныны сайлады.

Менбалар

Рефат Къуртиэв, Эльведин Чубаров "Очерки истории и культуры крымских татар" китабындан (Бизим Къырым тешкилятынынъ сайтында алынгъан)