Албат
| шеэр шеклинде къасаба[1]/къасаба[2]
Албат ukr. Албат (Куйбишеве) rus. Албат (Куйбышево) ,_%D0%B2%D0%B8%D0%B4_%D1%81%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%85%D1%83.jpg)
|
Албат (украиндже Албат, Куйбишеве, русча Албат, Куйбышево) – Багъчасарай районында Бельбек озенининъ эки тарафында булунгъан бир къасабадыр.
Джогърафия
[денъиштир | кодуны денъиштир]Албат кою Бельбек вадийсининъ энъ дюльбер, энъ берекетли ве энъ къадимий койлеринден биридир. Яз-къыш гурьлеп акъып тургъан номай сувлу Бельбек, онынънен ян-янаша созулып, Бойка дагъынынъ къырларына тырмашып кеткен Багъчасарай-Ялта ёлу бу вадий эалисининъ маддий ве медений аятына хызмет эте. Албатны шималь-шаркъий тарафтан къучакълап алгъан акъчиль-ешиль Керменчик къырлары, оны сырттан эскен хышымлы, сувукъ еллерден сакълай. Дженюп-гъарптан котерилип тургъан Туташ эмен дагълары язда озь серин еллеринен охшай, къышта исе гъарптан эскен сувукъ рузгярдан къорчалай. Бу вадийнинъ, хусусан, Албат коюнинъ бу шартлар узьре асыл олгъан табиий йымшакъ иклими кой ходжалыгъы ичюн пек келишиклидир.
Къасабанынъ ады
[денъиштир | кодуны денъиштир]"Албат" сёзюнинъ келип чыкъкъаны, насыл тильде ве там манасы не олгъаны тарихчылар тарафындан даа огренильгени ёкъ. Базы тедкъикъатчыларгъа коре, бу сёз чокъ къадимий девирлерден берли бу ерлерде яшап ельген къабиленинъ я да къабиле башынынъ ады ола биле. Топонимик джеэттен Албат кою этрафындаки дагъ-таш, къыр-дере, топракъларнынъ адлары пек меракълыдыр. Меселя: Бурун Къая, Богъаз Дере, Сув Къоба, Сельби Чоракъ, Чолпан Чоракъ, Узун Занла, Тогъай Багъча, Гуль Багъча, Борсукъ Чайыр киби тюркий тильде, сонъ дередже тафсилятлы адлар къырымтатар халкъы баба-деделерининъ бинъ йылдан берли бу аджайип диярда яшап кельгенлерине шубе къалдырмайлар.
Тарих
[денъиштир | кодуны денъиштир]Къадимий девирден Къырым Ханлыгъына къадар
[денъиштир | кодуны денъиштир]Атикъият (археология) къазынтылары ве дигер тарихий материаллар ве фактларгъа эсасланып сёйлейджек олсакъ, Бельбек вадийсининъ койлери, чокъ эски заманлардан (10-15 бинъ йылдан) берли инсанлар яшап кельген ерлердир. IX-XV асырларда Албат кою, меркези Дорос (шимдики Мангуп) олгъан ортодокс христиан епископлыгъы, Готия (Теодоро) принслигине кире эди. Эалиси: тавр, киммер, скит, сармат, алан, гот, бедженек, къыпчакъ киби ерлилерден ибарет бу принсликте юнан дини ве медениети тесиринде къалгъан принслер укюм сюрдилер.
1475 сенеси Османлы Девлетининъ силялы кучьлери Къырым ялы бою шеэрлерини Дженевиз туджджарларындан темизлегенде силялы урушларгъа къарышкъан кучюк Готия принслиги тар-мар олды. Султан II Мехмед Фатих ве I Менъли Герай хан арасындаки анълашма нетиджесинде Османлы силялы кучьлери Кефеден Акъьяргъа къадар, ялы боюндаки бир ёлакъта ерлештилер. Къырымнынъ дагъ районларындаки койлер тамамиле Ханлыкъкъа къошулды. Бу дагъ районларындаки эалининъ идаресини Хан, Тат Агъасы везирлигине авале этти. Бу девирде Албат коюнде яшагъан 172 ханеден ибарет мусульман ве христиан эалиси ичюн 3 джами, 1 кильсе, 1 мектеп, 2 чешме ве копюр яптырылды.
Ханлыкъ девринде Бельбек боюнынъ дигер койлюлери киби, албатлылар да маддий ве маневий джеэттен юксельдилер. Озьлерининъ энъ яхшы махсулларыны: тазе емиш, емиш къурусы, джевиз-фындыкъ, бекмез ве шарапларындан гъайры, бал, балавуз, курькчилик малларыны Ханлыкънынъ узакъ базарларына чыкъарып, эльверишли фиятларнен сата бильдилер. Бу шараитлер олардан гъайры Хан ичюн де чокъ файдалы эди.
Чар Русие деври
[денъиштир | кодуны денъиштир]Къырым Русиенинъ къолуна кечкен сонъ, Ханлыкънынъ дигер улькелериндеки киби, албатлылар да буюк тюшкюнликке огъарадылар. Албат койлюлерининъ деделерине менсюп олгъан дагъы-ташы, энъ берекетли топракълары рус сераскерлерининъ, ягъмаджылар ордусы субайларынынъ къолуна кечти. Потинеоти, Кохендорфер, Свитсын киби къаничиджилер ерли халкъкъа, айванларына отлакъ бир якъта турсун, олюсини коммеге ер къалдырмадылар. Факъат бир Свитсын — 254,4 десятина топракъны озь мулькю оларакъ ресмийлештирди. Бу топракъларда къырымтатар койлюлерини ыргъат чалыштырды. Пек чокъ албатлылар бу акъарет ве хорлукъларгъа чыдамай иджрет этип башладылар. Бир вакъытларда 1586 джан яшагъан койде, 1905 сенесине кельгенде эписи олып 227 джан къалды.
Чар Русиесининъ мустемлекесине чевирильген Къырымда ерли халкънынъ вазиети пек агъыр олды. Топракъсыз калгъан койлюлер дагъ-дерелерни эшип, тегизлеп чайырлар яптылар. Дагълар тёпесинден къаялар астындан къазып-къармалап сув тапты, багъ-багъчалар етиштирдилер. Албатта озь эмеги, беджериклиги нетиджесинде аллы-такъатлы адамлар пейда олмагъа башлады. Меселя Албатта Алядин-бай, Къубедин-эфенди ве дигерлери кельмешек помешчиклернинъ къолундаки баба-деде топракъларымыздан бир къысмыны буюк параларгъа сатын алдылар. Ичинде багъча-багъ етиштирди, эвлер яптылар. Бу девирлерде Къаралез волостына бакъкъан Албат коюнде 112 къоранта яшай эди. Эалиси 469 джандан ибарет Албатта 2 мектеп, 2 джами, 1 кильсе, 3 ерде тюккан, дегирмен ве аптека бар эди. Албатлылар фаэтонджылыкъ япмагъа, гузель атлар бакъып дервизаларда ат чапмагъа, ярышлашмагъа севген гъурурлы инсанлар олгъанлар. Эвельде Борукъ-тарла деп анъылгъан ерлерде эки йылда бир дервиза ола эди.
Албатлылар ичюн къара куньлерден даа бири олгъан 1853-1854 сенелеринде кечкен Акъьяр дженкидир. Бу дженкте, иштиракъ эткен Френки Ордусынынъ бир къысымы Албат къасабасында къамачавда къалды. Ашсыз кузь башындан алкъада къалгъан чокъ сайылы аскерлер Албат халкъынынъ вар-вариетини талап алдылар. Копек-мышыкъларына къадар сойып ашадылар. "Бу вакъытта — деп яза озь хатраларында сагъ къалган бир френк аскери — Копюр арты маалледе бутюн кой боюнджа бир къартта бир копечик къалгъан экен, оны да тутып, союп ашадыкъ".
Инкъиляп ве Ватандашлыкъ дженки
[денъиштир | кодуны денъиштир]Албатлылар эвель-эзельден авджылыкъ эткен, силя тутмагъа бильген инсанлардыр. Бу койде арбий санат эркек киши ичюн шан-шурет, деп билинген. Биринджи Джиан дженкинде эки юзден зияде албатлы иштирак этип, олардан 19 адам элякъ олды. 1917 сенеси Номан Челебиджихан ве Джафер Сейдамет киби миллий реберлеримизнинъ тешеббюсинен джебеден къайтып миллий эскадрон полкуны тешкиль эткенлернинъ сафында 27 атлы аскер албатлылар эди.
Халкъымызнынъ 1917 сенеси ноябрьде чагъырылгъан Къурултайына албатлылар озьлерининъ эки векилини ёлладылар. 1918 сенеси Къурултай атлы аскерлеринен Акъьяр денъизджилери арасындаки чарпышмалардан сонъ нефретленген айдутлар Бельбек бою койлерине, хусусан, албатлыларгъа пек къылындылар. Эскадрон излеймиз деп эвлерни тинте, эв айванларындан не корьсе алып кете, къадын-къызларымызгъа къашана эдилер. Бу зулумгъа чыдамагъан Албат-Отарчыкъ яшлары бирлешип, невбетнен койлерини бу баскъынджылардан къочалай эдилер. Албат кою 1917-21 сенелери 4-5 кере къызыллар, беязлар, интервентлер арасында къолдан къолгъа кечти. Эписининъ макъсады таламакъ эди. 1919 сенеси Къырымдан чыкъып къачмакъта олгъан Алмания аскерлери Бельбек бою койлеринден, оларны Адес шеэрине къадар алып бармакъ ичюн ат-араба алдылар. Бу сырадан 17 эки атлы араба Албаттан кетти. Бу адамлар немселерни Адеске къадар алып бардылар. Лякин опар арабаларны бошатып адампарны къайтармадылар. Пек чокълары ат-арабаларыны быракъып, яяв-джалпы къайтмагъа меджбур олдылар. Бир къысымы ёлда бельгисиз ёкъ олды.
Шуралар укюмети
[денъиштир | кодуны денъиштир]1921 сенесининъ ачлыгъындан сонъ, албатлылар 1924 сенесине кельгенде озь ишкирлиги ве беджериклиги нетиджесинде аллы-такъатлы яшамагъа башладылар. Лякин 1928 сенесинден онларнен албатлылар "кулак", "миллетчи" ве сайре ярлыкълар астында бастырыкъкъа ташланды, сюргюнликке огъратылдылар. Оларнынъ барлыкълары тутып алынды. Меселя, Алядин-бай адлы бир койлю, озю сюргюн этильди, эвлери 1935 сенесинден район иджра комитети, Кубедин эфенди Уралгъа сюрюльди, эвлери мектеп. Свитсын деген помешчикнинъ эвлери исе коммунист фыркъасынынъ район комитети ве редакция биналары оларакъ къулланылды.
1926 сенесининъ нуфус эсабындаки малюматларгъа коре, Албат коюнде 175 къорантадан ибарет 728 джан яшай эди. Олардан: 71 нуфус рус, 11 нуфус украин, 647 нуфус исе къырымтатар миллетине аит эдилер. 1941 сенесининъ январинде Албатнынъ записи эки бинъге етти. Бунъа Багъчасарай районыны экиге болип, Фоти Сала районынынъ тешкиль этильмеси тесир этти. Чюнки янъы районнынъ бир чокъ идарелери: Район комитети, Район иджра комитети, арбий комиссарлыкъ ве дигерлери Албатта ерлештилер. Госбанк, Райпотребсоюз, МЦ, Заготпунктлар исе Фоти Салада эди. 1936 сенесинден башлап Куйбышев районы денильди ве Албатта янъы-янъы идаре биналары къурулды.
II Джиан дженки ве Сюргюнлик
[денъиштир | кодуны денъиштир]Экинджи Джиан дженкининъ биринджи кунюнден юзьлернен албатлылар Ордугъа чагъырылды. Джебеде, джебе артында партизан отрядлары сафларында, гизли тешкилятларда курешерек, даа там олмагъан малюматларгъа коре, Албат кою сакинлеринден 128 адам эляк олды. Албат коюнден А. Аметов, С. Юнусов, С. Джемилев, А. Халилов киби онларнен девлет, маариф, джемаат эрбаплары, М. Къуртсеитов, Ш. Амет, М. Мустафаев; Дж. Къуртмоллаев, Й. Тейфукъ киби юзьлернен джесюр дженкчилер, джесюр денъизджи, журналист, партизан, аджайип шаир ве несирджи Сейитумер Эмин, дженкчи ве корюмли бала шаири Зейтулла Гъаниев Албат коюнде догъуп-оськен, окъуп буюген ватанперверлердир.
1944 сенеси апрель 15-те шуравий арбий кучьлери Бельбек бою койлерини алман баскъынджыларындан азат этип, Шуралар девлет тешкилятларыны ишке тюшюрди. Албат кою сакинлеринден, арбий комиссарлыкъ вастасынен 158 адам эмек лагерьлерине макемесиз, агъыр ишлерге ёлланды. Джебелерде алман баскъынджыларына къаршы курешмекте олгъан аскерлерге ярдым оларакъ, Албат сакинлери 172600 кумюш пешин пара, 160700 кумюшлик облигация, чокъ микъдарда сыджакъ урба, юнь чорап ве дигер шейлер топладылар. Арадан афта кечмей, 18 майыс танъында, миллети къырымтатар олгъан, бала-чагъа, къадын-къыз, чаресиз къартлардан ибарет 683 джан "ватан хаини" ярлыгъынен сюргюнликке айдалды. Олардан 268 адам 1944 сенесининъ ноябрине къадар ачлыкътан, хасталыкътан, хорлукътан ольди. Белял Къуртмолла, Фатма Къайбулла, Фатиме Асан, Али Ибраим, Абибе Осман, Асан Тарпи, Люман Абибулла, Сюндюс Къайбулла киби онларнен къоранталар бир тамам олип биттилер.
Дженктен сонъ
[денъиштир | кодуны денъиштир]1957-1960 сенелеринден башлап юзьлернен албатлылар халкъымызнынъ Ватан курешине къошулдылар. Халкъ арекетининъ ирмакъ башларында тургъан биринджи 8-10 реберлеримизден бири, албатлы Сейитумер агъамыз эди.
Акъсыз къурбаннынъ бири де оккупация вакътында озюни бир дередже туткъан, бирлигини ве достлугъыны сакълая бильген Албат джемааты олды. Бугунь Албат къасабасында яшагъан къырымтатарларнынъ сайысы 454 адам (123 къоранта). Джемаатнынъ меджлиси, джамиси, молласы, дин джемиети бар. Ана тилинде сыныфлар ачмакъ тедаригинделер. Эски ве янъы албатлылар янъы бирден бир джемаат къурмакъ арфесинделер.
Менбалар
[денъиштир | кодуны денъиштир]- Идрис Асанин "Албат кою акъкъында", "Къырым" газетасы, 1998 с. август 29 [1]
Атыфлар
[денъиштир | кодуны денъиштир]- ↑ 1,0 1,1 Русие къанунларына коре.
- ↑ 2,0 2,1 Украина къанунларына коре.
- ↑ Бу мескюн ер Русие ве Украина арасында чатышувгъа себеп олгъан Къырым ярымадасында булуна. Къырымны де-факто идаре эткен Русиенинъ къанунларына коре ярымадада булунгъан Къырым Джумхуриети ве Акъьяр федерал эмиетли шеэри - Русие теркибиндеки эки федерация субъектидир. Украина къанунларына коре ярымадада Украина теркибиндеки Къырым Мухтар Джумхуриети ве Акъьяр махсус статуслы шеэри булуна.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность сельского населения СССР по районам, крупным селам и сельским населённым пунктам - районным центрам (рус.)
 Къырымдаки шеэр ве шеэр шеклинде къасабалар | |
|---|---|
| Шеэрлер | Алупка • Алушта • Акъмесджит • Акъьяр • Багъчасарай • Балыкълава • Джанкой • Эрмени Базар • Эски Къырым • Инкерман • Кефе • Керич • Кезлев • Красноперекопск • Къарасувбазар • Сакъ • Щёлкино • Судакъ • Ялта |
| Шшкъ | Аэрофлотский • Аграрное • Албат • Акъмечит • Акъшейх • Ашагъы Кикинеиз • Ашагъы Отуз • Багерово • Базарчыкъ • Буюк Онлар • Джемиет • Джурчы • Долоссы • Форос • Фрайлебен • Гаспра • Грэсовский • Гурзуф • Хафуз • Ички • Ислям Терек • Кастрополь • Кацивели • Кайгадор • Комсомольское • Кореиз • Коктёбель • Курпаты • Лимена • Ливадия • Магъарач • Массандра • Мелас • Мирный • Молодёжное • Монтанай • Научный • Никита • Николаевка • Новый Свет • Новофёдоровка • Новоозёрное • Ореанда • Отуз • Партенит • Къачы • Къалай • Къызылташ • Къурман • Сарабуз • Сейитлер • Симеиз • Виноградное • Ялы Мойнакъ • Янъы Кучюккой • Еди Къую • Зуя |
.jpg){kind=link}