Чулацаман тӀегӀо

Гросвальд, Михаил Григорьевич

Талларе хьожуш
ХӀара йаззам Википеди чуьра бу — маьрша энциклопеди
Гросвальд Михаил Григорьевич
Вина терахь 1921 шеран 5 октябрь({{padleft:1921|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:5|2|0}})
Вина меттиг Соьлжа-ГӀала, Лаьмнийн АССР
Кхелхина терахь 2007 шеран 16 декабрь({{padleft:2007|4|0}}-{{padleft:12|2|0}}-{{padleft:16|2|0}}) (86 шо)
Кхелхина меттиг Москох, Росси
Пачхьалкх ССРС, Росси
ГӀуллакхан тайпа географ
Ӏилманан кхоче гляциологи, геоморфологи, палеогеографи, палеогидрологи, палеоклиматологи, четвертични геологи
Белхан меттиг РӀА географин институт
Альма-матер МПУ
Ӏилманан дарж географин Ӏилманийн доктор
Ӏилманан цӀе профессор
Дешархой А. Ф. Глазовский, А. Н. Рудой
Воьвзу сана Къилбаседа а, Къилба а полюсан а, ломан шен а областийн талламхо, даймехкан а, дуьненан а гляциологи кхоьллинчех цхьаъ
СовгӀаташ а, премеш а
«ТӀеман кхиамийн» мидал Юбилейная медаль «За доблестный труд (За воинскую доблесть). В ознаменование 100-летия со дня рождения Владимира Ильича Ленина» Москох ларйарна мидал
«1941—1945 шерашкахь Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀамтӀехь Германи эшайаран» мидал
«Къинхьегаман ветеран» мидал

Кхечу мехкийн совгӀаташ:

Гро́свальд Михаил Григорьевич (1921 5 октябрехь— 2007 16 декабрехь) — советийн а, российн а географ, геоморфолог, даймехкан а, дуьненан а гляциологин ишколаш кхоьллинчех цхьаъ, континентан шельфийн къовлу шах лаьцна башха Ӏилманан агӀо йинарг, масех фундаменталан монографийн а, бӀенаш Ӏилманан йаззамийн а автор, участник Сийлахь-Боккха Даймехкан тӀеман декъашхо, Российн Федерацин Хьакъдолу Ӏилманан гӀуллакххо, географин Ӏилманийн доктор, профессор, Шведийн паччахьан Ӏилманийн академин (Стокгольман университет) сийлахь доктор. Америкин геологин йукъараллин вице-президента Бейкер Викас амал йийцарехь «Сийлахь-воккха стаг» (Victor R. Baker)[1].

Биографи

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Вина 1921 шеран 5 октябрехь Соьлжа-ГӀалахь, мехкдаьттан промыслийн инженеран доьзалехь, дешна москохан № 342 йолчу ишколехь, цул тӀаьхьа — МЛТД, цигахь хьалха дешнера дас а, воккхаха волчу вашас а[2]. 1939 шеран октябрехь, студент волуш эскаре кхайкхира. Иза вара 1-ра прожекторан полкан цӀиенэскархо, ткъа 1943 шеран февралехь дуьйна — лейтенант, батарейн политдекъан баьччан гӀовс. ТӀом чекхбаллалц эскарехь вара 544-гӀа зенитан-артиллерийн полкехь[3].

Харьковхь эскарехь волуш, М. Г. Гросвальдах ТӀеман-политикин В. И. Ленинан цӀарах академин дуьхьала воцуш дешаран факультетан ладогӀархо хилира. Амма, иза чекхйала герга йаханчу хенахь, цунна дагадаийтира, ша эсперантахо волучу хенахь цуо кхечу махкахошка кехаташ йаздар. М. Г. Гросвальд эскарера дӀаваьккхира[4]. Шен автобиографин жайнахь цуо йаздо, «со вохаран жамӀ суна дикачу агӀора дирзира. Суна керла говзалла йелира, цуо латтийра сунна самукъане болх тӀаьхьарчу иттаннаш шерашкахь»[5].

Демобилизаци йинчул тӀаьхьа 1950 шеран бӀаьста М. Г. Гросвальд дӀахӀоьттира Москохан пачхьалкхан М. В. Ломоносовн цӀарах университетан географин факультетан дуьхьала воцуш дешаран декъе геоморфоло́ги кафедре. Ткъа оцу шеран гурахь аьттонца экзаменаш а, зачёташ а дӀаелла, дехьавелира дуьхьала волчу декъан шолгӀачу курсе[6]. 1950-гӀа шеран хьалхарчу декъехь иза Ӏамош вара Саянийн а, Туван а геологи, геоморфологи, тӀапломалла, неотектоника, цигахь цуо керла хӀуманаш дӀадиллира, масала, — карийра туфоморе́нан чкъор, цара гӀодира шен бухахь база́льт Ӏаьтторан а, Къилба Сибрехан лаьмнашкахь ша баран дукха шира зама хиларан а далил гайта. Дуккха а тӀаьхьа, XX бӀешо чекхдолуш, тӀаьхьа кхиира, Саянийн-Туван акъари бен йац Евразехь, терахь тоьхна шаломан-тӀапломан чкъоьрашца (туфашца а, туфоморенашца а) абсолютан хан гайталуш а, къовларан амал пхеа шен чкъоьрах лаьтташ а. И хаамаш цхьаьнатуьйхира классикан монографехь[7], тахна а ду иза хӀора ӀаламӀамочуьнан коьрта жайна. Оцу тематике М. Г. Гросвальд йухавоьрзу дерриг шен дахарехь, цхьаьна шен тӀаьхьарчу йаззамехь дийцира шен шовзткъа шо хьалха хиллачу ойланех, шен бухара туван тӀаплаьмнаш-ту́йя (инг. Tuya) Ӏаьтторах йолу[8].

И хьолаш дукха хан йоцуш керла фактан гӀирсашца тӀечӀагӀдира гӀараваьллачу японин геолога Го́ро Комацус шен накъосташца[9].

Цуьнца цхьаьна, с началом Дуьненайукъара геофизикан шо доладаларца, М. Г. Гросвальд Франц-Иосифан Латтан ша баран динамикан а, перигляциа́лан зонан географин а программин йукъавахара. Аренан белхийн шина шарахь оцу экспедицин декъашхоша, хьалхара жамӀ дина «Франц-Иосифан Латтан ша бар» (1973) цӀе йолчу коллективан монографехь, архипела́ган гляциологин. Цунна чохь йара шаломан комплексийн морфологин, шаломан климатан, ша баран зонийн, температуран ражан, шаломан леларан а, текто́никан а амал. Нисса оцу хенахь дуьххьара дина ладаме Франц-Иосифан Латтан ша лагӀлуш хиларх жамӀ: тӀаьхьарчу 30 шарахь архипелаг тӀиера байна йуккъера барам 3,3 куб. км ша шарахь. Иза тӀечӀагӀдира кхин а 30 шо даьллачул тӀаьхьа советийн гляциолога В. С. Корякина. Хьалха Ӏилманан йукъараллехь П. А. Шумскийн, Франц-Иосифан Латтан ша лаьтташ а бу, кхин тӀе кхуьуш а бу боху, ойла къобал йора.

Шовзткъе итт шарахь сов М. Г. Гросвальда теллина йерриг аьлча санна йу боху Дуьненан керла а, шира а ша баран кӀошташ. Цуо болх бина аренан Ӏилманан лехаршца Шпицберген тӀаьхь, Советийн а, Америкин а антаркти́кан экспедицешкахь, Гренландехь, Канадан Арктикехь, Японехь, ткъа иштта Таймыр, Тянь-Шань, Памир лаьмнашкахь, Къилбаседа Якутехь, Новосибирскан гӀайренашна тӀаьхь, Чукоткехь, Колан ахгӀайрен тӀаьхь, кхин а дакъалаьцна Керла Зеландин шаломан кӀошташка йолчу аренан экскурсешкахь.

М. Г. Гросвальдан Ӏилманан ойла кхиарехь йоккха роль ловзийра российн атоман ша бохо кеманаш тӀаьхь Къилбаседа Шен океане хиллачу ворхӀ экспедицино, оцу хенахь иза еккъа Къилбаседа полюсехь хилла 13-за, полюсан авиацин вертолёташна а, кеманашна а тӀаьхь хехкавелла эзарнаш киломе́траш… Оцу экспедицийн, ткъа иштта шортта хиллачу Ӏилманан гуламашкахь, дуьненан иттаннаш мехкашкара Ӏилманчашца динчу дискуссешца, йукъадевлла цуьнан бӀеннаш Ӏилманан а, Ӏилманан-кхетаме а зорбатохарш, хӀоьттина Ӏилманан шеко цахилар, царех дукха хенахь дуьйна олу «Гро́свальдан палеогеографи́н моде́ль».

Ӏилманехь къахьегар

[бӀаьра нисйан | нисйан]

«Гро́свальдан палеогеографи́н моде́ль» — Панарктикан шен чкъор

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Файл:Гросвальд 1953.gif
М.Г. Гросвальд Саянашкахь геологин суьрташ дохуш. 1953 шо

1970-гӀа шерашна йуккъехь Денверехь М. Г. Гросвальда охьаехкира шен хӀордан шен чкъоьраш кхиар муха го — иза оцу хенахь керла Ӏилманан кхетам бара. ГӀарабевлла америкин палеоклиматологех, геологех, гляциологех лаьтта аудиторис, массо а реза хиларца билгалдаьккхира, докладан авторо «йухайазйина деалгӀа декъан муьран йерриг геологи»[5] аьлла. Шо даьлча изза кхайкхийра, оцу хенахь ССРС ӀА Географин институтан директоро, гӀараваьлла советийн географа а, геолога а, академика И. П. Герасимовс. Цуо элира, М. Г. Гросвальда кхоьллина «Конце́пци», — доккхачу элпан тӀиера, цу тӀе билгалдаьккхира, къамел ду хьажаран керла система арататтарх, керла йоккха фундаментан ойланийн «хьерах», цунах кхин а дуккха дохур ду керла хӀумнаш. Тарло, йаздо А. Н. Рудойс, И. П. Герасимовн бен бакъо йацара оцу хенахь вистхила иштта мах хадош[1]. «Иза вара Юпи́тер, — тӀетуху ша М. Г. Гросвальда, — иза лаьттара кхин ца лаьттачу кепара лакхахь, цхьанне хӀумано а талхор йацара цуьнан авторитет, хьагӀ а хир йацара» [10].

1970-гӀа шерашна йуккъехь Денверехь М. Г. Гросвальда охьаехкира шен хӀордан шен чкъоьраш кхиар муха го — иза оцу хенахь керла Ӏилманан кхетам бара. ГӀарабевлла америкин палеоклиматологех, геологех, гляциологех лаьтта аудиторис, массо а реза хиларца билгалдаьккхира, докладан авторо «йухайазйина деалгӀа декъан муьран йерриг геологи»[5] аьлла. Шо даьлча изза кхайкхийра, оцу хенахь ССРС ӀА Географин институтан директоро, гӀараваьлла советийн географа а, геолога а, академика И. П. Герасимовс. Цуо элира, М. Г. Гросвальда кхоьллина «Конце́пци», — доккхачу элпан тӀиера, цу тӀе билгалдаьккхира, къамел ду хьажаран керла система арататтарх, керла йоккха фундаментан ойланийн «хьерах», цунах кхин а дуккха дохур ду керла хӀумнаш. Тарло, йаздо А. Н. Рудойс, И. П. Герасимовн бен бакъо йацара оцу хенахь вистхила иштта мах хадош[1]. «Иза вара Юпи́тер, — тӀетуху ша М. Г. Гросвальда, — иза лаьттара кхин ца лаьттачу кепара лакхахь, цхьанне хӀумано а талхор йацара цуьнан авторитет, хьагӀ а хир йацара» [11].

Шен кхоллараллин биографехь ша М. Г. Гросвальда билгалбоккхура пхиъ билламе хронологин мур: йуьхьанцара, чекхбаьлла 1960-гӀа шерашкахь, оцу хенахь формула йина, жамӀ дина Баренцан хӀордан шельфан ша барах; шолгӀа, 1970-гӀа шераш, оцу хенахь Арктикан па́леогляциологин картин тӀе даьккхина Карскан шен турс а, йерриг Евразин шен чкъор а, ткъа иштта дуьххьала йукъадаьккхина термин «Евразин („Европин“ меттана) шен чкъор»; кхоалгӀа муьрехь (1970-80-гӀа шераш) «кхолладелла» Панаркти́кан шен чкъор, иза хилла лаьттан а, хӀордан а, хин чухула лела а шаш марталлин динамикан антарктикан тайпана системе цхьанакхетар бахьнехь[12]. «Science» журналехь, америкин КЛИМАП проектан зорбанехь, оцу чкъоьрах элира, Дуьненан шен палеогеографин уггаре инзаре васт. М. Г. Гросвальдан панарктикан шен чкъор тӀедаьккхина Атласан картийн системера дуьненан лайн-шен ресурсашна (1997 шо)[13].

М. Г. Гросвальдан Ӏилманан гӀуллакхан деалгӀа мур хилира Арктикан а, Российн Тийна океанан а ша баран «мехкан экспансин» хан. Охотскан чкъоьран реконструкци, Беринган хидоькъен а, Японин а бердаш тӀаьхь тергонаш ярца цхьаьна, ткъа иштта буру туху JOIDES Resolution кеман Къилбаседа Пацификера белхийн жамӀаша таро йира йухахьовса йолуш йолчу палеокли́матийн реконструкцега а, Тийна океанан дерриг къилбаседа декъан ша баре а[14][15].

Евразин гидросферан бохамаш а, Арктикан ша бар

[бӀаьра нисйан | нисйан]

М. Г. Гросвальдан Ӏилманан кхоллараллин пхеалгӀа муьран амалехь дара шаломан палеогидрологин баланаш берзоран сацам, гидросферан бохамийн механизмаш гуттарен чӀогӀа даржор, церан йара локалан[16] а, континенталан а масштабаш[17]. Цу тӀе гидросферан бохамашкахь дакъалоцу хин массашка, М. Г. Гросвальд хьожура ша барах къаьстина доцуш, ткъа цуьнца цхьаьна, марталлин шаломан системан коча компоненташ. Цундела бохаман шаломан меттаха хьиерех — сёрджашкахь а, дилювийн Ӏоврашкахь а — мегафладашкахь цунна ган йолалора ши агӀо цхьаьна — эррупцин — деятельности горно-покровных оледенений и всего Арктического комплекса.

Билгалдахарш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  1. ↑ 1 2 3 Рудой А. Н. В поисках следов великих оледенений // Современные проблемы гидрологии. — Томск: Томский гос. университет, 2008.
  2. ↑ Гросвальд, 2004, с. 19.
  3. ↑ Гросвальд, 2004, с. 21.
  4. ↑ Материалы гляциологических исследований / Памяти Михаила Григорьевича Гросвальда. — М.: Институт географии РАН, 2007. С. 193—194.
  5. ↑ 1 2 3 Гросвальд М. Г. Полвека в поиске отзвуков великих оледенений. — М. : Научный мир, 2004. 254 с.
  6. ↑ Гросвальд, 2004, с. 25.
  7. ↑ Гросвальд М. Г. Развитие рельефа Саяно-Тувинского нагорья. — М.: Наука, 1965. 167 с.
  8. ↑ Гросвальд М. Г. Оледенение и вулканизм Саяно-Тувинского нагорья // Изв. РАН. Серия географ., 2003. №.2. С. 83-92.
  9. ↑ Goro Komatsu, Sergei G. Arzhannikov, Alan R. Gillespie, Raymond M. Burke, Hideaki Miyamoto, Victor R. Baker. Quaternary paleolake formation and cataclysmic flooding along the upper Yenisei River // Geomorphology, 2009. Vol. 104. P. 143—164
  10. ↑ Гросвальд М. Г. Полвека в поиске отзвуков великих оледенений. — М. : Научный мир, 2004. 254 с; С. 236
  11. ↑ Гросвальд М. Г. Полвека в поиске отзвуков великих оледенений. — М. : Научный мир, 2004. 254 с; С. 236
  12. ↑ rfbr.ru(ТӀе цакхочу хьажорг)
  13. ↑ expo.ras.ru. ТӀекхочу дата: 2010 шеран 10 апрель. Кху чуьра архивйина оригиналан 2007 шеран 25 февралехь Архивйина 2007-02-25 — Wayback Machine
  14. ↑ Гросвальд М. Г. Покровные ледники континентальных шельфов. — М.: Наука, 1983. 216 с.
  15. ↑ Grosswald M.G. New Approach to the Ice Age Palaeogydrlogy of Nothern Eurasia. — In: Palaeohydrology and Environmental Change. Wiley: Chichester, 1998. P. 199—214.
  16. ↑ Grosswald M.G., Rudoy A.N. Quaternary Glacier-Dammed Lakes in the Mountains of Siberia // Polar Geography, 1996. Vol.20. Iss.3. P.180-198.
  17. ↑ Гросвальд М. Г. Евразийские гидросферные катастрофы и оледенение Арктики. — М.: Научный мир, 1999. 120 с.

Литература

[бӀаьра нисйан | нисйан]

Хаьржина белхаш

[бӀаьра нисйан | нисйан]
  • Гросвальд М. Г. Развитие рельефа Саяно-Тувинского нагорья. — М.: Наука, 1965. 167 с.
  • Гросвальд М. Г. Глубокое бурение льда ледниковых покровов Гренландии и Антарктиды // Антарктика. Доклады Комиссии, 1967. — М.: Наука, 1969. С. 108—113.
  • Гросвальд М. Г., Лавров А. С., Потапенко Л. Н. Ледниковая стадия мархида-вельт: двойной сёрдж Баренцева ледникового щита? // Материалы гляциологических исследований, 1974. Вып 24. С. 173—188.
  • Hughes T.J., Denton G.H., Grosswald M.G. Was there a late Wuerm Arctic Ice Sheet? // Nature, 1977. Vol. 266. P. 596—602.
  • Гросвальд М. Г. Покровные ледники континентальных шельфов. — М.: Наука, 1983. 216 с.
  • Гляциологический словарь / Ред. В. М. Котляков (соавторы Б. И. Втюрин, А. Н. Кренке, К. С. Лосев, и др.). — Л.: Гидрометеоиздат, 1984.527 с.
  • Гросвальд М. Г., Глебова Л. Н. Субтропический Тибетский ледниковый покров (Последнее оледенение Центрально-Азиатского нагорья) // Изв. АН СССР. Сер. географ., 1988. № 2. С. 95-106.
  • Гросвальд М. Г., Рудой А. Н. Четвертичные ледниково-подпрудные озера в горах Сибири // Изв. РАН. Серия географ., 1996. № 6. С. 112—126. (Grosswald M.G., Rudoy A.N. Quaternary Glacier-Dammed Lakes in the Mountains of Siberia // Polar Geography, 1996. Vol. 20. № 3. P. 180—198).
  • Grosswald M.G. New Approach to the Ice Age Paleogydlogy of Nothern Eurasia. — In: Palaeohydrology and Environmental Change. Wiley: Chichester, 1998. P. 199—214.
  • Гросвальд М. Г. Евразийские гидросферные катастрофы и оледенение Арктики. — М.: Научный мир, 1999. 120 с.
  • Гросвальд М. Г. Арктическая «белая дыра» и её роль в Земной системе ледниковых эпох // Изв. РАН. Сер. географ., 2001. № 6. С. 32-41.
  • Гросвальд М. Г. Оледенение и вулканизм Саяно-Тувинского нагорья // Изв. РАН. Сер. географ., 2003. №.2.
  • Гросвальд М. Г. Арктика в последний ледниковый максимум и в голоцене — океанские выбросы, материковые и морские льды, их движение и связь с климатом // Материалы гляциолологических исследования, 2004. N 96. С. 47-54.
  • Гросвальд М. Г. Полвека в поиске отзвуков великих оледенений. — М. : Научный мир, 2004. 254 с.
  • Материалы гляциологических исследований / Памяти Михаила Григорьевича Гросвальда. — М.: Институт географии РАН, 2007.
  • Гросвальд М. Г. Оледенение Русского Севера и Северо-Востока в эпоху последнего великого похолодания // Материалы гляциологических исследований, 2009. Вып. 106. 152 с.

Литература о Гросвальде

[бӀаьра нисйан | нисйан]
Хьост — «https://ce.wikipedia.org/w/index.php?title=Гросвальд,_Михаил_Григорьевич&oldid=10311907»