Навука

Навука
Вывучаецца ў	metascience[d], scientonomy[d], навуказнаўства, science and technology studies[d], эпістэмалогія, філасофія навукі[d] і сацыялогія навукі
Вырабляе	веды
Код WordLift	data.thenextweb.com/tnw/…
Mastodon instance URL	fediscience.org mstdn.science scicomm.xyz
Код NCI Thesaurus	C61397
Аб’яднанне	спіс у кваліфікатарах[d], спіс у кваліфікатарах[d] і спіс у кваліфікатарах[d]
Процілегла	не-навука[d], псеўданавука і antiscience[d]
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Навука — сістэма аб'ектыўных, абгрунтаваных ведаў аб рэчаіснасці; сфера чалавечай дзейнасці, накіраваная на выпрацоўку і тэарэтычную сістэматызацыю аб'ектыўных ведаў аб рэчаіснасці. Класічная навука старажытнасці была цесна звязана з філасофіяй. Пачынаючы з XVII стагоддзя натурфіласофія, якую сёння называюць натуральнай навукай, разглядаецца як асобная ад філасофіі галіна. Тым не менш, слова «навука» працягвае выкарыстоўвацца ў шырокім сэнсе, які абазначае пэўнае веданне аб тэме, гэтак жа яна дагэтуль выкарыстоўваецца ў сучасных умовах.

У вузкім сэнсе слова «навука» ўжывалася такімі вучонымі, як Іаган Кеплер, Галілеа Галілей і Ісак Ньютан, калі яны пачалі вывучаць законы прыроды. У гэты перыяд паняцце з большага адносілася да натуральнай філасофіі, т. зв. натуральных навук. На працягу XIX стагоддзя, слова «навука» стала ўсё больш звязвацца з навуковым метадам, дысцыплінаваным падыходам да вывучэння прыроднага свету, у тым ліку фізікі, хіміі, геалогіі і біялогіі.

Навуковыя дысцыпліны, якія ў сукупнасці ўтвараюць сістэму навукі цалкам, умоўна падзяляюцца на 4 вялікія групы (падсістэмы):

• Навукі аб прыродзе або прыродазнаўчыя навукі
• Навукі аб грамадстве або грамадскія (гуманітарныя) навукі
• Навукі аб мысленні і пазнанні
• Прыкладныя навукі, накіраваныя на распрацоўку і стварэнне тэхнічных сродкаў, або тэхнічныя навукі

Унутры раздзелаў няспынна ідуць працэсы далейшай дыферэнцыяцыі (падзялення, удакладнення і здрабнення) і інтэграцыі (аб’яднання або спалучэння) навуковых дысцыплін. Такім чынам, існуючыя навуковыя дысцыпліны знікаюць або змяняюцца, з’яўляюцца новыя навуковыя дысцыпліны.

У залежнасці ад мэтавай скіраванасці, адносін да практыкі адрозніваюць фундаментальныя і прыкладныя навукі.

Гісторыя

Навука ў шырокім сэнсе існавала і да сучаснай эпохі, у тым ліку ў многіх старажытных цывілізацыях, але сучасная навука настолькі розніцца па свайму падыходу і дасягненнях, што цяпер вызначаецца ў строгім сэнсе гэтага тэрміна. Нашмат раней, чым у сучасную эпоху, яшчэ адным важным паваротным пунктам стала развіццё класічнай натуральнай філасофіі ў Старажытнай Грэцыі.

Перадгісторыя сучаснай навукі

Афінская школа працы Рафаэля

Адзін з фрагментаў Эўклідавай працы «Элементы»

Назапашванне навуковых ведаў пачынаецца са з’яўленнем цывілізацый і пісьменнасці, гэта значыць вядомыя дасягненні старажытных цывілізацый (старажытнаегіпецкай, месапатамскай і іншых), у розных галінах, аднак ва ўмовах панавання міфалагічнай і дарацыянальнай свядомасці гэтыя поспехі не выходзілі за эмпірычныя і практычныя рамкі. Так, напрыклад, Старажытны Егіпет славіўся сваімі ведамі ў галіне геаметрыі, але калі ўзяць старажытнаегіпецкі падручнік геаметрыі, то там можна ўбачыць толькі набор практычных рэкамендацый, выкладзеных дагматычным чынам. Паняцці, тэарэмы, аксіёмы і асабліва доказы ў ім зусім адсутнічаюць.

Можна лічыць, што падмурак класічнай навукі быў закладзены ў Старажытнай Грэцыі, пачынаючы прыкладна з VI стагоддзя да н.э., калі на змену міфалагічнаму мысленню ўпершыню прыйшло мысленне рацыяналістычнае. Эмпірычныя веды, шмат у чым запазычаныя грэкамі ў егіпцян і вавіланян, дапаўняецца навуковай метадалогіяй, а іменна, устанаўліваюцца правілы лагічных вывадаў, уводзіцца паняцце гіпотэзы, з’яўляецца цэлы шэраг геніяльных здагадак, напрыклад, тэорыя атамізму. Асабліва важную ролю ў распрацоўцы і сістэматызацыі як метадаў, так і саміх ведаў адыграў Арыстоцель. Адрозненне антычнай навукі ад сучаснай заключалася ў яе абстрактным характары, гэта значыць паняцце эксперыменту ў іх адсутнічала, а навукоўцы не імкнуліся злучаць навуку з практыкай, за рэдкімі выключэннямі. Збольшага, гэта тлумачыцца тым, што грэчаская філасофія меркавала, што гісторыя цыклічна паўтараецца, і развіццё навукі бессэнсоўна, бо яно непазбежна скончыцца крызісам гэтай навукі.

Распаўсюджанне ў Еўропе хрысціянства скасавала погляд на гісторыю, як на чараду паўтораў падобных перыядаў, і стварыла высокаразвітую багаслоўскую навуку, пабудаваную на правілах логікі. Аднак, пасля царкоўнага расколу ў 1054 годзе, у заходняй частцы абвастрыўся крызіс багаслоўя. Тады цікавасць да эмпірычнага боку навукі была цалкам адкінута, а навука стала зводзіцца да тлумачэння аўтарытэтных тэкстаў і развіцця фармальна-лагічных метадаў у схаластыцы. Аднак працы антычных вучоных, якія атрымалі статус аўтарытэтных, данеслі асновы антычнай навукі да Новага Часу, паслужыўшы рэальным падмуркам, на якім быў закладзены будынак сучаснай навукі.

Зараджэнне сучаснай навукі

Анатамічныя даследаванні Везалія аднавілі цікавасць да будовы чалавечага цела.

Сучаснае эксперыментальнае прыродазнаўства зарадзілся толькі ў канцы XVI стагоддзя. Яго з’яўленне было падрыхтавана пратэстанцкай Рэфармацыяй і каталіцкай Контррэфармацыяй, калі пад пытанне былі пастаўлены самі асновы сярэдневяковага светапогляду. Гэтак жа, як Марцін Лютэр і Жан Кальвін перапрацавалі рэлігійныя дактрыны, працы Мікалая Каперніка і Галілеа Галілея прывялі да адмаўлення ад астраноміі Пталамея, а працы Андрэаса Везалія і яго паслядоўнікаў унеслі істотныя папраўкі ў медыцыну. Гэтыя падзеі далі пачатак працэсу, які цяпер мае назву навуковай рэвалюцыі.

Тэарэтычнае абгрунтаванне новай навуковай методыкі належыць Фрэнсісу Бэкану, які абгрунтаваў у сваім «Новым арганоне» пераход ад традыцыйнага дэдукцыйнага падыходу, гэта значыць ад агульнай абстрактнай здагадкі ці аўтарытэтнага меркавання да асобнага факта, да падыходу індукцыйнасці. З’яўленне сістэм Дэкарта і асабліва працы Ньютана, якія былі цалкам пабудаваны на эксперыментальным веданні, засведчылі канчатковы разрыў метадаў і падыходаў да навукі. Апублікаванне ў 1687 годзе «Матэматычных пачаткаў натуральнай філасофіі» працы Ісака Ньютана стала кульмінацыяй навуковай рэвалюцыі і спарадзіла ў Заходняй Еўропе небывалы ўсплёск цікавасці да навуковых публікацый.

Эпоха Асветы

Разам з XVIII стагоддзем прыйшла «эпоха Асветніцтва». На базе навукі, створанай Ньютанам, Дэкартам, Паскалем і Лейбніцам, адбывалася развіццё сучаснай матэматыкі і прыродазнаўства новымі пакаленнямі вучоных.

Навуковая рэвалюцыя ў прыродазнаўстве прывяла да перамен у філасофіі і грамадскіх навуках, развіццё якіх у гэты перыяд перастала залежаць ад багаслоўскіх спрэчак. Імануіл Кант і Дэвід Х'юм далі пачатак свецкай філасофіі, а Вальтэр і распаўсюджванне атэізму цалкам адхілілі царкву ад вырашэння філасофскіх пытанняў для ўсё больш шматлікіх пластоў насельніцтва Еўропы. Працы Адама Сміта заклалі асновы сучаснай эканомікі, а амерыканская і французская рэвалюцыі стварылі сучаснае палітычнае ўладкаванне свету.

Сучасны стан

Першы выбух атамнай бомбы

Новыя навуковыя веды вельмі рэдка прыводзяць да вялізных змен у нашым разуменні. Безумоўна, ёсць такія вядомыя выпадкі, як, напрыклад, тэорыя адноснасці, якая патрабуе поўнага пераасэнсавання будовы свету, але ў асноўным гэта рэдкія выключэнні. Веды ў галінах навукі дасягаюцца шляхам паступовага сінтэзу інфармацыі з розных эксперыментаў, рознымі даследчыкамі, у розных галінах навукі, гэта больш падобна на ўзыходжанне, чым скачок. Тэорыі адрозніваюцца па ступені, у якой яны былі правераны, а таксама іх прызнання ў навуковых колах і супольнасцях. Напрыклад, геліяцэнтрычная тэорыя, тэорыя эвалюцыі, і мікробная тэорыя дагэтуль носяць назву «тэорыя», хоць на практыцы лічыцца, што яны дастаткова добра апісваюць рэчаіснасць.

Навуковая дзейнасць

Для ажыццяўлення навуковай дзейнасці звычайна патрабуецца спецыяльная адукацыя. У Беларусі такую адукацыю даюць Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт і аддзелы аспірантуры вышэйшых навуковых устаноў. Навуковая праца вядзецца калектывамі, якія аб’ядноўваюцца ў інстытуты і акадэміі (напрыклад, Нацыянальная акадэмія навук Беларусі). Дасягненне поспехаў у навуцы спалучаецца з прысуджэннем акадэмічных ступеней. У еўрапейскай сістэме адукацыі іерархія навуковых ступеней наступная: бакалаўр, магістр, доктар філасофіі. У СССР і, адпаведна, Беларусі, спачатку прысуджаецца ступень кандыдата навук, потым доктара навук. Фармальным працягам гэтай іерархіі з’яўляецца абранне спачатку членам-карэспандэнтам, потым правадзейным акадэмікам Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі. Неабходным этапам развіцця навукі з’яўляецца абмен навуковымі ведамі.

Супольнасць

Сукупнасць людзей, якія займаюцца навукай, складае навуковую супольнасць. Навуковая супольнасць уяўляе сабой складаную сістэму, у якой дзейнічаюць і дзяржаўныя інстытуты, і грамадскія арганізацыі, і нефармальныя групы. Адметнай рысай гэтай супольнасці з’яўляецца падвышаная ступень прызнання аўтарытэту, дасягнутага навуковымі поспехамі, і паніжаны ўзровень прызнання аўтарытэту ўладнага, што часам прыводзіць да канфлікту дзяржавы і навуковай супольнасці. Таксама варта адзначыць больш высокую, чым у іншых сацыяльных сферах, эфектыўнасць нефармальных груп і асабліва асобных асоб. Найважнейшымі функцыямі навуковай супольнасці з’яўляюцца прызнанне або адмаўленне новых ідэй і тэорый, якая забяспечвае развіццё навуковых ведаў, а таксама падтрымка сістэмы адукацыі і падрыхтоўкі новых навуковых кадраў.

Лад жыцця і светапогляд людзей навуковай супольнасці могуць істотна адрознівацца ад распаўсюджаных у грамадстве. Лічыцца, што цяпер у навуковай супольнасці пераважаюць атэістычныя і скептычныя гледжанні. Праведзеныя ў 1990-х гадах даследаванні паказалі, што толькі 7% членаў амерыканскай Нацыянальнай акадэміі навук і 3,3 % членаў акадэміі навук Вялікабрытаніі апынуліся вернікамі. У той жа час, згодна з агульнанацыянальнымі апытаннямі, вернікамі лічаць сябе 68,5 % насельніцтва краіны. Калі браць амерыканскіх вучоных у цэлым, то колькасць вернікаў складае каля 40% і амаль не змяняецца з часам. Сярод выкладчыкаў амерыканскіх універсітэтаў доля вернікаў складае ўжо да 73 %. Па дадзеных, апублікаваных у чэрвені 2005 года даследчыкамі з універсітэта Чыкага, 76 % амерыканскіх дактароў лічаць сябе вернікамі. Гісторыя навукі сведчыць аб зменлівасці пануючых уяўленняў і дактрын у навуцы, а таксама аб іх залежнасці ад палітычнай кан'юнктуры адпаведнай дзяржавы і гістарычнага перыяду.

Навукоўцы

Асноўны артыкул: Вучоны

Вучоны — прадстаўнік навукі, які ажыццяўляе асэнсаваную дзейнасць па фарміраванні навуковай карціны свету, чыя навуковая дзейнасць і кваліфікацыя ў той ці іншай форме атрымалі прызнанне з боку навуковай супольнасці. Асноўная фармальная прыкмета прызнання кваліфікацыі — публікацыя матэрыялаў даследаванняў у аўтарытэтных навуковых выданнях і даклады на аўтарытэтных навуковых канферэнцыях. Аднак нават сярод аўтарытэтных выданняў і канферэнцый існуе не зусім адназначная сістэма прыярытэтаў. Як правіла, найбольшым прыярытэтам карыстаюцца міжнародныя выданні і канферэнцыі, і прызнанне на міжнародным узроўні вышэй за нацыянальнв. Аўтарытэт і прызнанне кваліфікацыі вучонага звязаны з яго вядомасцю ў вузкіх колах спецыялістаў. Існуюць спробы выбудаваць рэйтынгі па ліку спасылак на працы дадзенага вучонага з работ іншых навукоўцаў. Напрыклад, сярод прафесараў у адной і той жа вобласці веды лепшым экспертам па асобным навуковаму напрамку лічыцца той, хто з’яўляецца аўтарам публікацый іменна па гэтым кірунку. А калі абодва аўтара (у адным вучоным званні) працуюць па адным і тым жа кірунку навукі, то лепшым экспертам будзе той, на чые працы спасылаюцца больш, такім чынам, прызнаюць кваліфікацыю іншыя аўтары. Так фармуецца прэстыж спецыяліста ў навуковай супольнасці.

Сярод навукоўцаў прынята любую досыць працяглую працу па даследаванні нейкай пэўнай тэмы завяршаць публікацыяй адпаведнай манаграфіі, якая звычайна змяшчае дэталёвае апісанне методыкі даследавання, выклад вынікаў праведзенай працы, а таксама іх інтэрпрэтацыю.

У вучоным супольнасці высока цэніцца педагагічная праца. Права чытаць лекцыі ў прэстыжнай навучальнай установе з’яўляецца прызнаннем узроўню і кваліфікацыі навукоўца. Высока таксама цэніцца стварэнне навуковай школы, г. зн. падрыхтоўка некалькіх навукоўцаў, якія развіваюць ідэі настаўніка.

Філасофія навукі

Філасофія навукі прадстаўлена мноствам арыгінальных канцэпцый, якія прапануюць тыя ці іншыя мадэлі пазнавальнай дзейнасці і развіцця навукі. Яна сканцэнтравана на выяўленні ролі і значнасці навукі, характарыстык навукі, якія дазваляюць адрозніць яе ад іншых відаў пазнавальнай дзейнасці.

Філасофія навукі мае статус гістарычнага сацыякультурнай веды незалежна ад таго, арыентавана яна на вывучэнне прыродазнаўства або сацыяльна-гуманітарных навук. Філасофія навукі цікавіць навуковы пошук, «алгарытм адкрыцця», дынаміка развіцця навуковых ведаў, метады даследчай дзейнасці. (Філасофія навукі, хоць і цікавіцца разумным развіццём навук, але ўсё ж не закліканая непасрэдна забяспечваць іх разумнае развіццё, як гэта закліканая забяспечваць шматгаліновая метанавука).

Калі асноўная мэта навукі — атрыманне ісціны, то філасофія навукі з’яўляецца адной з найважнейшых для чалавецтва абласцей прымянення яго інтэлекту, у рамках якой вядзецца абмеркаванне пытання «як магчыма дасягненне ісціны?»

Межы веды

Перакананасць ва ўсемагутнасці навукі і ўпэўненасць у тым, што ў сілу бесперапыннасці працэсу назапашвання навуковых ведаў, непазнанае застаецца такім толькі часова, з’яўляецца бесперапынным стымулам для плённай дзейнасці пастаянна абнаўляцца навуковага таварыства. Між тым гэты пастулат не можа ў рамках навуковага метаду ні быць эксперыментальна абвергнутым, ні даказаным, і таму ў сілу крытэрыя Попера да навукі адносін не мае.

Аднак маецца магчымасць аддзяліць вобласць, у якой навука кампетэнтная ў дачыненні да пазнання аб'ектыўна існуючай рэальнасці, ад ведаў аб той частцы гэтай рэальнасці, якая прынцыпова не можа быць даследавана пры выкарыстанні навуковага метаду. Гэты падзел праходзіць па лініі размежавання пытанняў, задаваных прыродзе, на такія, якія маюць на ўвазе прынцыповую магчымасць атрымаць на іх дакладныя адказы дасведчаным шляхам, і такія, якія такімі толькі здаюцца.

Так напрыклад, шырока вядомая другая тэарэма Гёдэля, згодна з якой у рамках любой фармальнай сістэмы, якая ўключае арыфметыку натуральных лікаў, калі гэтая сістэма несупярэчлівая, нельга даказаць яе несупярэчлівасць.

Дакладнасць ведаў

Навука аперыруе мадэлямі рэальных аб'ектаў, якія ў той ці іншай ступені адрозніваюцца ад рэальнага свету. Праблема, якая ўзнікае пры гэтым, носіць назву «суадносіны карты і тэрыторыі».

Адной з праблем філасофіі навукі, гнасеалогія, з’яўляецца праблема дакладнасці навуковых ведаў. У агульным выпадку гэтая праблема зводзіцца да пытання: «Ці аб'ектыўнае навуковае веданне?». Найбольш распаўсюджаным адказам з’яўляецца «умерана рэлятывісцкі»: дасягнутае навуковае веданне з’яўляецца вызначаным (аб'ектыўным), калі на дадзены момант яно пацверджана мноствам незалежных крыніц і назіранняў.

Папулярызацыя навукі

Асноўны артыкул: Папулярызацыя навукі

Папулярызацыя навукі — працэс распаўсюджвання навуковых ведаў у сучаснай і даступнай форме для шырокага кола людзей.

Папулярызацыя навукі, «пераклад» спецыялізаванай інфармацыі на мову малападрыхтаванага слухача, чытача — адна з самых важных задач, якія стаяць перад навукоўцамі-папулярызатарамі.

Задача папулярызатара навукі — ператварыць так званую «нудную, сухую» навуковую інфармацыю ў цікавую, зразумелую і даступную ўсім інфармацыю. Накіравана гэтая інфармацыя можа быць як на ўсё грамадства, так і на яго частку, маладое пакаленне, — таленавітых школьнікаў.

Важную ролю ў папулярызацыі навукі гуляе навуковая фантастыка. Менавіта яна прадказала мноства навуковых адкрыццяў. Істотны ўклад у гэта ўнёс фантаст Жуль Верн.

Прыход моладзі ў навуку і высокатэхналагічныя галіны вытворчасці, увага недасведчанай часткі грамадства ў навуковыя праблемы залежаць ад узроўню папулярызацыі.

Навукоўцы, як носьбіты навуковай інфармацыі, зацікаўлены ў яе захаванні і прымнажэнні, чаму спрыяе прыток у яе моладзі. Бо папулярызацыя навукі павялічвае колькасць людзей, якія цікавяцца навукай, і стымулюе ўступленне іх у яе.

Часта бывае, што пры папулярызацыі навуковай інфармацыі яна спрашчаецца і паступова ператвараецца ў навуковы міф.

Таксама бывае, што пры папулярызацыі навукі ўзнікаюць такія навукова-папулярныя клішэ як: таямніцы светабудовы, «навукоўцы адкрылі», і т. Д.

Ціха Брагэ лічыў, што навуковыя веды павінны быць даступныя толькі кіраўнікам, якія ўмеюць імі карыстацца. Акадэмік РАН Людвіг Тадэем так выказаўся пра папулярызацыі навукі:

Мы аддаем сабе справаздачу, што павінны ўсё-такі тлумачыць людзям, падаткаплацельшчыкам, што мы робім. Але трэба папулярызаваць тыя галіны навукі, якія ўжо цалкам зразумелыя. Сучасную навуку цяжэй папулярызаваць. Апавядаць пра ўсякія кваркі, струны, палі Янга-Мілса… атрымліваецца нядобра — з падманамі.

Па сцвярджэнні Івана Яфрэмава, у СССР на пасяджэннях камісій і рэдакцый некаторыя навукоўцы казалі, што навукова-папулярная літаратура — дробязі.

Навука і псеўданавука

Асноўны артыкул: Псеўданавука

Псеўданавука — дзейнасць, якая імітуе навуковую дзейнасць, але па сутнасці такой не з’яўляецца. Характэрнымі рысамі псеўданавуковай тэорыі з’яўляюцца ігнараванне або скажэнне фактаў, нефальсіфікаванасць (неадпаведнасць крытэру Попера), адмова ад зверкі тэарэтычных выкладак з вынікамі назіранняў на карысць апеляцый да «здаровага сэнсу» або «аўтарытэтных меркаванняў», выкарыстанне ў аснове тэорыі не пацверджаных незалежнымі эксперыментамі дадзеных, немагчымасць незалежнай праверкі або паўтарэння вынікаў даследаванняў, выкарыстанне ў навуковай працы палітычных і рэлігійных установак, догмаў.

Распрацоўшчыкі непрызнаных навуковай супольнасцю тэорый нярэдка дзейнічаюць як «барацьбіты з закасцянелай афіцыйнай навукай». Пры гэтым яны лічаць, што прадстаўнікі «афіцыйнай навукі», напрыклад, члены камісіі па барацьбе з ілжэнавукай, адстойваюць групавыя інтарэсы (кругавая парука), палітычна заангажаваныя, не жадаюць прызнаваць свае памылкі і, як следства, адстойваюць «састарэлыя» прадстаўлення ў шкоду новай праўдзе, якую нясе менавіта іх тэорыя.

Частка ненавуковыя канцэпцый атрымалі назву паранавука.

Гл. таксама

• Партал:Навука
• Класіфікацыя навук
• Мадэляванне

Літаратура

• Яцкевіч С. А. Навука // Беларуская энцыклапедыя. У 18 т. Т. 11. — Мн: БелЭн, 2000. — С. 107.
• Н. Подорванюк, А. Борисова. "НАУКА ЛЮДЯМ ВООБЩЕ ПО БАРАБАНУ..." - Климат, лёд, вода, ландшафты. Архівавана 9 жніўня 2011.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Навука
• Навуковы часопіс «Nature» (англ.)
• Навуковы часопіс «New Scientist» (англ.)
• Навуковы часопіс «Science Daily» (англ.)
• «Як працуе навука». Універсітэт Каліфарнійскага музея палеанталогіі