Сураж

	Сураж; лац. Suraž
Герб Суражу
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Віцебскі
Сельсавет:	Сураскі
Вышыня:	149 м н. у. м.
Насельніцтва:	769 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 212
Паштовы індэкс:	211330
СААТА:	2212883904
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	55°24′20″ пн. ш. 30°43′22″ у. д. / 55.40556° пн. ш. 30.72278° у. д.Каардынаты: 55°24′20″ пн. ш. 30°43′22″ у. д. / 55.40556° пн. ш. 30.72278° у. д.
	Сураж на мапе Беларусі ± Сураж
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Гэтая назва мае некалькі сэнсаў. Калі вас цікавяць іншыя сэнсы, глядзіце таксама Сураж (неадназначнасьць).

Су́раж^[2] — мястэчка ў Беларусі, пры ўтоку ракі Касплі ў Дзьвіну. Цэнтар сельсавету Віцебскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 769 чалавек^[1]. Знаходзіцца за 43 км ад Віцебску, на аўтамабільнай дарозе Віцебск — Вяліж.

Сураж — даўняе места гістарычнай Віцебшчыны, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага.

Назва

На думку географа Вадзіма Жучкевіча, тапонім Сураж мог прыйсьці з Крыму (ад папярэдняй назвы места Судак) і мае значэньне, аналягічнае сучаснаму слову «супернік»^[3].

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

Сураж узьнік у пачатку XVI стагодзьдзя як умацаваны пункт на ўсходзе Вялікага Княства Літоўскага^[4]. У 1560 годзе скончылася ўзьвядзеньне Сураскага замка, пад сьценамі якога ўжо існавала места^[5].

5 чэрвеня 1570 году кароль і вялікі князь Жыгімонт Аўгуст пашырыў на Сураж сыстэму мескага права, якая склалася на Віцебшчыне. 20 сьнежня 1576 году^[5] кароль і вялікі князь Стэфан Баторы надаў яму мескі герб: «у срэбным полі чырвоны крэпасны мур з трыма вежамі»^[6] («замокъ и три вежы»^[5]). У 1590 годзе Сураж стаў цэнтрам староства. Места і замак неаднаразова цярпелі ад захопніцкіх набегаў з усходу: у 1616 і 1633 гадох войскі Маскоўскай дзяржавы спалілі пасад Суражу^[7].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Суражу ліцьвінамі: «литвин торговый человек суроженин Мишко Васильев» (1628 год)^[8], «литвин торговый человек суроженин Васька с сыном с своим с Мишкою» (1629 год)^[9].

У вайну Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) маскоўскія войскі захапілі Сураскі замак, які пазьней вызвалілі войскі ВКЛ. На 1771 год у месьце было 7 вуліцаў і больш за 120 будынкаў^[5].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Сураж апынуўся ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе ў 1776 годзе стаў цэнтрам павету. У 1864 годзе з мэтай маскалізацыі колішняга Вялікага Княства Літоўскага расейскія ўлады адкрылі тут народную вучэльню, выкладаньне ў якой вялося на расейскай мове. На 1870 год у месьце было 357 будынкаў (зь іх 2 камяніцы); дзеялі 2 драўляныя цэрквы і 2 юдэйскія дамы малітвы; працавалі павятовая 2-клясная школа, мужчынская і жаночая народныя вучэльні, жыдоўская школа, 21 крама^[10].

У 1866 годзе Сураж стаў пазаштатным местам Віцебскага павету^[4]. Паводле вынікаў перапісу 1897 году, тут працавалі 2-клясная павятовая і народная вучэльні, прыстань. У пачатку XX стагодзьдзя ў месьце было 11 мураваных і каля 440 драўляных будынкаў, 69 крамаў, 2 царквы^[4].

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Сураж абвяшчаўся часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі ён увайшоў у склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала места разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе годзе Сураж вярнулі ў БССР, дзе ён стаў цэнтрам раёну і сельсавету. У 1938 годзе Сураж атрымаў афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу. У Другую сусьветную вайну з 12 ліпеня 1941 да 28 кастрычніка 1942 году мястэчка знаходзілася пад акупацыяй Трэцяга Райху; на паўночным усходзе знаходзіліся г. зв. «Віцебскія вароты».

У 1960—1962 гадох Сураж уваходзіў у склад Віцебскага раёну, у 1962—1965 гадох — Лёзьненскага раёну, з 1965 году — зноў Віцебскага. 19 красавіка 2010 году мястэчка ўзнагародзілі вымпэлам «За мужнасьць і стойкасьць у гады Вялікай Айчыннай вайны»^[11].

Мястэчка на старых здымках
Школа, 1938 г.
Мост цераз Касплю, 1942 г.
Мост цераз Касплю, 1942 г.
Неідэнтыфікаваная вуліца, 1941—1942 гг.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XVIII стагодзьдзе: 1771 год — 600 чал.^[5]; 1780 год — 328 муж. мяшчанаў-хрысьціянаў і 6 муж. мяшчанаў-юдэяў^[10]
XIX стагодзьдзе: 1808 год — 1712 чал., зь іх паводле стану: мяшчанаў 1589, ураднікаў 48; шляхты 10; купцоў 65^[4]; 1870 год — 1738 чал., у тым ліку 26 каталікоў і 738 юдэяў^[10]; 1897 год — 2731 чал.
XX стагодзьдзе: 1901 год — 4,4 тыс. чал.; 1938 год — 3 тыс. чал.; 2000 год — 1285 чал.
XXI стагодзьдзе: 2001 год — 1,2 тыс. чал.^[12]; 2006 год — 1,1 тыс. чал.^[13]; 2009 год — 1039 чал.^[14] (перапіс); 2016 год — 818 чал.^[15]; 2017 год — 795 чал.^[16]; 2018 год — 769 чал.^[1]

Адукацыя

У Суражы працуюць сярэдняя і музычная школы, дашкольная ўстанова.

Культура

Дзеюць бібліятэка, дом культуры, цэнтар дзіцячай творчасьці.

Эканоміка

Прадпрыемствы харчовай прамысловасьці.

Турыстычная інфармацыя

Славутасьці

Замчышча (XVI ст.)
Могілкі юдэйскія
Помнікі: землякам, палеглым у Другую сусьветную вайну; расстраляным дзецям-закладнікам у двары школы

Страчаная спадчына

Замак (1563)
Сынагога (ХІХ ст.)
Царква Сьвятога Спаса (1836)
Царква Сьвятога Мікалая (XVIII ст.)
Царква Сьвятых Апосталаў Пятра і Паўла (1839)

Крыніцы

^ ^а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7. (pdf) С. 158.
^ Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 368.
^ ^а ^б ^в ^г Віталёва В. Сураж // ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 447.
^ ^а ^б ^в ^г ^д Макараў М. Сураж // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 646.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 240.
^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 98.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 102.
^ ^а ^б ^в Krzywicki J. Suraż (2) // Słownik geograficzny... T. XI. — Warszawa, 1890. S. 594—595.
^ Указ прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 19 красавіка 2010 г. № 189 «Аб узнагароджанні некаторых населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь вымпелам „За мужнасць і стойкасць у гады Вялікай Айчыннай вайны“»(недаступная спасылка)
^ БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. С. 277.
^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.
^ Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 15: Следавікі — Трыо. — 552 с. — ISBN 985-11-0251-2
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая. — 591 с. — ISBN 985-11-0214-8
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XI: Sochaczew — Szlubowska Wola. — Warszawa, 1890.
№ 48. 1771 г. Инвентарь м. Суража и Суражскаго староства. План м. Суража (XVIII ст.). Суражская округа. // Историко-юридическіе материалы, извлеченные изъ Актовыхъ книгъ губерній Витебской и Могилевской, хранящихся въ центральномъ архиве въ Витебскѣ, и изданные подъ редакціею и. д. архиваріуса сего архива, Дм. Ив. Довгялло. : зборнік дакумэнтаў. — Витебскъ: Губернская Типо-Литографія, 1901. — Т. 29. — С. 291—298, 474, 475.

Вонкавыя спасылкі

Сураж, Radzima.org

[belstat2018-1] а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[2] Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7. (pdf) С. 158.

[3] Краткий топонимический словарь Белоруссии / В.А. Жучкевич. — Мн.: Изд-во БГУ, 1974. — 448 с. С. 368.

[ehb-4] а ^б ^в ^г Віталёва В. Сураж // ЭГБ. — Мн.: 2001 Т. 6. Кн. 1. С. 447.

[evkl-5] а ^б ^в ^г ^д Макараў М. Сураж // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 646.

[6] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 240.

[7] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[8] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 98.

[9] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 102.

[sg-10] а ^б ^в Krzywicki J. Suraż (2) // Słownik geograficzny... T. XI. — Warszawa, 1890. S. 594—595.

[11] Указ прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 19 красавіка 2010 г. № 189 «Аб узнагароджанні некаторых населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь вымпелам „За мужнасць і стойкасць у гады Вялікай Айчыннай вайны“»(недаступная спасылка)

[12] БЭ. — Мн.: 2002 Т. 15. С. 277.

[13] Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[belstat-14] Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2016-15] Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2017-16] Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]