Копысь

	Копысь; лац. Kopyś
	; Замчышча
Герб Копысі	Сьцяг Копысі
Першыя згадкі:	1059
Магдэбурскае права:	XVI стагодзьдзе
Краіна:	Беларусь
Вобласьць:	Віцебская
Раён:	Аршанскі
Вышыня:	150 м н. у. м.
Насельніцтва:	842 чал. (2018)
Часавы пас:	UTC+3
Тэлефонны код:	+375 216
Паштовы індэкс:	211038
СААТА:	2236554000
Нумарны знак:	2
Геаграфічныя каардынаты:	54°19′28″ пн. ш. 30°17′30″ у. д. / 54.32444° пн. ш. 30.29167° у. д.Каардынаты: 54°19′28″ пн. ш. 30°17′30″ у. д. / 54.32444° пн. ш. 30.29167° у. д.
	Копысь на мапе Беларусі ± Копысь
	Галерэя здымкаў у Вікісховішчы

Ко́пысь — мястэчка ў Беларусі, на левым беразе Дняпра. Уваходзіць у склад Аршанскага раёну Віцебскай вобласьці. Насельніцтва на 2018 год — 842 чалавекі^[1]. Знаходзіцца за 35 км ад Воршы, за 2 км ад чыгуначнай станцыі Копысь (лінія Ворша — Магілёў). Аўтамабільныя шляхі злучаюць мястэчка з Воршай і з шашой Ворша — Магілёў. Рачная прыстань.

Копысь — даўняе магдэбурскае места гістарычнай Аршаншчыны (частка Віцебшчыны), колішняя сталіца графства, старажытны замак Вялікага Княства Літоўскага^[2].

Гісторыя

Раньнія часы

Першы пісьмовы ўпамін пра Копысь як горад Полацкага княства зьмяшчаецца ў Ніканаўскім летапісы і датуецца 1059 годам. У 1116 годзе князь смаленскі Вячаслаў захапіў паселішча.

У сярэдзіне XІІ стагодзьдзя ў Копысі знаходзіўся пункт збору гандлёвага мыта смаленскімі князямі з тавараў, што правозілі Дняпром, карчмарскай даніны з заезных дамоў.

Вялікае Княства Літоўскае

У першай палове XІV ст. Копысь далучылася да Вялікага Княства Літоўскага^[3]. У XІV—XVІІІ стагодзьдзях тут існаваў замак; местам валодалі Астроскія, Радзівілы. У XV—XІХ стагодзьдзях Копысь была цэнтарам мастацкага керамічнага рамяства, гэтак званай «копыскай кафлі»; тут выраблялі ўсе віды дэталяў абліцоўваньня комінаў. У 1508 годзе паселішча ўвайшло ў склад Аршанскага павету Віцебскага ваяводзтва. У 1597 годзе Крыштап Радзівіл «Пярун» запісаў фундуш на царкву Сьвятой Параскевы Пятніцы^[a]. На 1651 год у месьце было 384 двары (зь іх 113 у прадмесьцях), на 1663 год — 17 вуліцаў^[3].

Захаваліся сьведчаньні азначэньня жыхароў Копысі і ваколіцаў ліцьвінамі: «…в роспросе Микитка [Берников] сказался: родом литвин^[b]-белорусец ис Копыси, мещанский сын» (1629 год)^[6], «копышенин Гришка Мартинов <…> литвина… отпустили за рубеж» (1631 год)^[7]^[8], «…литвин Сенька Иванов в роспросе сказал: из Копоси, посадского человека сын» (1633 год)^[9].

За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1654 годзе мясцовае насельніцтва пад узьдзеяньнем манахаў Куцеінскага манастыра здало места маскоўскім захопнікам. У 1695—1744 гадох места належала да Нойбурскіх маёнткаў; паводле некаторых зьвестак атрымала Магдэбурскае права^[3]. У гэты час Копысь мела наступны плян: да замка на захадзе далучаўся Рынак, на якім стаялі 80 крамаў, царква, вадзяны млын; уздоўж дарогі на Воршу месьціліся кальвінскі збор з плябаніяй (збудаваныя ў XVІ стагодзьдзі Крыштапам Радзівілам), Сьвятадухаўскай царква, карчма. Абнесенае астрогам і ўмацаванае гароднямі, места мела 6 брамаў, да якіх вялі галоўныя вуліцы.

У XVІІІ стагодзьдзі Копысь стала сталіцай графства. За часамі Вялікай Паўночнай вайны (1700—1721) у 1707 годзе расейскія войскі поўнасьцю спалілі места^[3]. На 1759 год тут было 22 вуліцы, 369 двароў; у Аршанскім прадмесьці 135 двароў^[3].

Пад уладай Расейскай імпэрыі

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772 год) Копысь апынулася ў складзе Расейскай імпэрыі, дзе стала цэнтрам павету (у 1777—1796 і 1802—1861 гадох). У 1778 годзе адбылося зацьверджаньне першага генэральнага пляну Копысі. 16 жніўня 1781 году места атрымала герб: «у зялёным полі чорны заяц»^[10]. У Вайну 1812 году Копысь занялі францускія войскі, 12 лістапада тут цераз Дняпро з расейскім войскам перапраўляўся Міхаіл Кутузаў. У 1821 годзе ў месьце адкрылася земская народная вучэльня. На 1825 год у Копысі было 253 жылыя дамы (адзін мураваны, астатнія драўляныя), 6 цэркваў, 2 рэлігійныя ўстановы, 13 піцейных дамоў, 9 крамаў, земская народная вучэльня; на 1842 год — 355 драўляных і 1 мураваны будынак. У 1848 годзе тут пачала працаваць піваварня; у 1874, 1876 і 1877 гадох — кафляныя заводы.

На 1879 год у Копысі было 384 жылыя дамы (зь іх 2 мураваныя), дзеялі 7 праваслаўных цэркваў (адна мураваная і 6 драўляных), 2 каталіцкія касьцёлы (мураваны і драўляны), 2 земскія народныя вучэльні (жаночая і мужчынская), паштовая станцыя, 3 заезныя дамы, 8 корчмаў. У канцы ХІХ ст. у месьце мелася 3 камяніцы, 373 драўляныя будынкі; дзеялі 7 праваслаўных цэркваў, касьцёл, пратэстанцкая царква, сынагога і некалькі юдэйскіх малітоўных школаў; працавалі мужчынская і жаночая вучэльні, лякарня, аптэка^[11]. У 1900 годзе адкрылася Копыская меская вучэльня, якую ў 1913 годзе пераўтварылі на вышэйшую пачатковую вучэльню. На 1911 год у месьце працавалі 15 кафляных заводаў, 4 паравыя млыны, піваварня, крухмальны і вінакурны заводы, лякарня, аптэка; дзеялі 7 праваслаўных цэркваў, сынагога, 3 юдэйскія малітоўныя дамы, 2 земскія народныя вучэльні, царкоўнапрыходзкая школа.

Старая графіка Копысі
Плян места і замка, 1665 г.
Замак, 1808 г.
Панарама з боку Дняпра, каля 1840 г.
Дом, збудаваны ў XVIII ст.

Найноўшы час

25 сакавіка 1918 году згодна з Трэцяй Устаўной граматай Копысь абвяшчалася часткай Беларускай Народнай Рэспублікі. 1 студзеня 1919 году згодна з пастановай І зьезду КП(б) Беларусі яна ўвайшла ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня Масква адабрала мястэчка разам зь іншымі этнічна беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У 1924 годзе Копысь вярнулі БССР, дзе яна стала цэнтрам раёну (з 1930 году ў Аршанскім раёне). 27 верасьня 1938 году паселішча атрымала афіцыйны статус пасёлку гарадзкога тыпу. На 1940 год у Копысі працавалі льнозавод, 2 дахоўчатыя заводы, мэблевая фабрыка, машынна-трактарная станцыя, 2 млыны, сярэдняя, 2 пачатковыя і калгасная школы, кінатэатар, 3 клюбы, лякарня, 3 сталоўкі, 6 крамаў. У Другую сусьветную вайну зь ліпеня 1941 да 27 чэрвеня 1944 году мястэчка знаходзілася пад нямецкай акупацыяй.

Мястэчка на старых здымках
Рынак, 1905 г.
Паводка, 1912 г.
Дняпро, да 1918 г.
Рынак. Мітынг, 1918 г.

З боку Александрыі, 1918 г.
З боку Александрыі, 1918 г.
Царква, 1939 г.
Рынак, травень 1940 г.

Насельніцтва

Дэмаграфія

XIX стагодзьдзе: 1825 год — 2265 чал.; 1879 год — 3164 чал.; 1881 год — 3132 чал.^[12]; 1897 год — 3384 чал.^[13], у тым ліку мяшчанаў 2475, сялянаў 731, шляхты 64, духавенства 18, купцоў 41 чалавек; пісьменных сярод месьцічаў было 39,6%^[14].
XX стагодзьдзе: 1904 год — 3950 чал.; 1911 год — 5924 чал.; 1960 год — 1833 чал.; 1970 год — 1555 чал.^[15]; 1997 год — 950 чал.^[16]; 1998 год — 1,2 тыс. чал.^[17]
XXI стагодзьдзе: 2006 год — 0,8 тыс. чал.; 2009 год — 910 чал.^[18] (перапіс); 2016 год — 850 чал.^[19]; 2017 год — 847 чал.^[20]; 2018 год — 842 чал.^[1]

Адукацыя

У Копысі працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, цэнтар пазашкольнай работы.

Мэдыцына

Мэдычнае абслугоўваньне насельніцтва ажыцьцяўляюць местачковыя паліклініка і лякарня.

Культура

Дзеюць дом культуры і бібліятэка.

Забудова

Вуліцы і пляцы

Афіцыйная назва	Гістарычная назва
?	Аршанская вуліца
?	Горацкая вуліца
?	Рынак пляц
?	Шклоўская вуліца^[21]

Эканоміка

Прадпрыемствы машынабудаўнічай і будаўнічых матэрыялаў прамысловасьці: керамічны цэх «Воршабудматэрыялы», міні-пякарня, лясьніцтва.

У Копысі знаходзіцца філія раённага камбіната побытавага абслугоўваньня, пошта, прадпрыемствы гандлю.

Турыстычная інфармацыя

Інфраструктура

Копысь — традыцыйны цэнтар вытворчасьці мастацкай керамікі^[22].

Славутасьці

Замкавы Вал
Селішча Пасадзкае

Страчаная спадчына

Збор кальвінскі
Капліца Сьвятой Параскевы Пятніцы (XIX ст.)
Касьцёл
Царква (XIX ст.)
Царква Сьвятога Спаса (XVII ст.)

Асобы

Соф’я Друкер (1907—1984) — сьпявачка, Народная артыстка БССР
Аляксей Кароль (1945—2015) — журналіст, галоўны рэдактар газэтаў «Згода» (1992—2006) і «Новы час» (2007—2015)
Аляксандар Лукашэнка (нар. 1954) — першы прэзыдэнт Беларусі
Ігнаці Максімаў (XVІІ ст.) — майстар мастацкай керамікі
Міхаіл Урончанка (1802—1855) — генэрал-маёр, навуковец і пісьменьнік, перакладчык, географ і геадэзіст
Фёдар Урончанка (1779—1852) — міністар фінансаў Расейскай імпэрыі за Мікалаем I

Заўвагі

^ НГАБ. Ф. 1731, воп. 1, спр. 33, с. 644
^ Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[4] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[5]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

Крыніцы

^ ^а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Ткачоў М. Замкі і людзі. — Мн., 1991. С. 57.
^ ^а ^б ^в ^г ^д ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 134.
^ Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.
^ Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.
^ Записки Московского археологического института. Т. 14. — М., 1911. С. 66.
^ Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 107—108.
^ Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 442.
^ Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 175.
^ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.
^ Sulimierski F. Kopyś // Słownik geograficzny... T. II. — Warszawa, 1881. S. 388.
^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 416.
^ Копысь на Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць
^ Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 235.
^ Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 234.
^ БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 415.
^ Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь
^ Русецкі Ю. Мастацкая культура Аршанскай зямлі ў канцы X — XIX стагоддзі. — Менск: БелЭн, 2002. С. 54.
^ Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

Літаратура

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — Т. 8: Канто — Кулі. — 576 с. — ISBN 985-11-0144-3
Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Оршы і Аршанскага р-на. У 2 кн. Кн. 1-я. — Мн.: БелЭн, 1999. — 384 с.: іл. ISBN 985-11-0156-7.
Памяць: Гіст.-дакум. хроніка Оршы і Аршанскага р-на. У 2 кн. Кн. 2-я. — Мн.: БелЭн, 2000. — 528 с. ISBN 985-11-0170-2.
Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў / Маст. А. Бажэнаў. — Менск: «Полымя», 1998. — 287 с.: іл. ISBN 985-07-0131-5.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. / Беларус. Энцыкл.; Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (гал. рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн.: БелЭн, 1997. — Т. 4: Кадэты — Ляшчэня. — 432 с. — ISBN 985-11-0041-2
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom II: Derenek — Gżack. — Warszawa, 1881.

Вонкавыя спасылкі

[4] НГАБ. Ф. 1731, воп. 1, спр. 33, с. 644

[7] Ранейшыя сьведчаньні ўжываньня канструкцыі «родам ліцьвін (літоўка)»: «сіи Андрѣи бяше родомъ Литвинъ, сынъ Ерденевъ, Литовскаго князя»^[4] (Траецкі летапіс пад 1289 годам); «литвин родом» (жывот Даўмонта Пскоўскага першай трэці XIV стагодзьдзя^[5]); «родом литовка, а прозвище ей бысть литовское Августа» пра дачку вялікага князя літоўскага Гедзіміна (Ніканаўскі летапіс 1526—1530 гадоў, адкуль перайшло ў Ліцавы летапісны звод 1568—1576 гадоў)

[belstat2018-1] а ^б ^в Численность населения на 1 января 2018 г. и среднегодовая численность населения за 2017 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[2] Ткачоў М. Замкі і людзі. — Мн., 1991. С. 57.

[evkl-3] а ^б ^в ^г ^д ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 134.

[5] Троицкая летопись. Реконструкция текста. Изд. М. Д. Присёлков. — М. — Л., 1950. С. 344—345.

[6] Лосева О. В. Жития русских святых в составе древнерусских Прологов XII — первой трети XV веков. — М., 2009. С. 199—201.

[8] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 103.

[9] Записки Московского археологического института. Т. 14. — М., 1911. С. 66.

[10] Русско-белорусские связи: сборник документов : 1570—1667 гг. — Минск, 1963. С. 107—108.

[11] Акты Московского государства, изданные Императорской академией наук. Т. 1. — СПб., 1890. С. 442.

[12] Цітоў А. Геральдыка Беларускіх местаў. — Менск, 1998. С. 175.

[13] Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб, 1890—1907.

[14] Sulimierski F. Kopyś // Słownik geograficzny... T. II. — Warszawa, 1881. S. 388.

[15] БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 416.

[16] Копысь на Прыдзвінскі крайн: Гісторыя і сучаснасць

[17] Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 235.

[18] Шынкевіч А. Копысь // ЭГБ. — Мн.: 1997 Т. 4. С. 234.

[19] БЭ. — Мн.: 1999 Т. 8. С. 415.

[belstat-20] Перепись населения — 2009. Витебская область (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2016-21] Численность населения на 1 января 2016 г. и среднегодовая численность населения за 2015 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[belstat2017-22] Численность населения на 1 января 2017 г. и среднегодовая численность населения за 2016 год по Республике Беларусь в разрезе областей, районов, городов и поселков городского типа (рас.) Нацыянальны статыстычны камітэт Рэспублікі Беларусь

[23] Русецкі Ю. Мастацкая культура Аршанскай зямлі ў канцы X — XIX стагоддзі. — Менск: БелЭн, 2002. С. 54.

[24] Туристская энциклопедия Беларуси. — Мн., 2007.

[1]

[2]

[3]

[a]

[b]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[4]

[5]