Әзербайжан архитектураһы
Әзербайжан архитектураһы (әзерб. Azərbaycan memarlığı) — хәҙерге Әзербайжан территорияһындағы архитектура-тарихи әһәмиәткә эйә булған төҙөлөш ҡоролмалары комплексы[1] . Әзербайжан архитектураһы ил территорияһында элек һәм хәҙер йәшәгән һәм халыҡтарҙың архитектураһын үҙ эсенә ала. Ҡулланылған төҙөлөш материалдары төрө буйынса Әзербайжандың архитектура ҡоролмаларын ике төркөмгә бүлергә мөмкин: таштан төҙөлгән ҡоролмалар төркөмөнә Баҡы, Шәмәхә һәм уларҙың тирә-яғын, һәм икенсе төркөмгә — Нахчиванда, Гәнжә, Бәрдәлә һәм башҡа райондарҙа, башлыса кирбес ҡулланылған урындарҙы индерергә мөмкин[2].
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Кесе Кавказ тау итәгендә һәм Нахчиван.территорияһында мегалит һәм циклопик ҡоролмалар, тарихҡа тиклемге торлаҡ ҡалдыҡтары (халыҡ торлаҡтарының өлгөһө — ҡарадам) Әзербайжан территорияһында энеолит һәм иртә бронза дәүеренең төҙөлөшөн һүрәтләй[3].
Кавказ Албанияһы архитектура мираҫы хәҙерге Әзербайжандың төньяҡ өлкәләрендә һаҡланып ҡалған ҡоролмаларҙан ғибәрәт. Әзербайжанда һаҡланып ҡалған иң боронғо ҡоролмаларға Кум һәм Лекит ауылдарындағы ғибәҙәтханалар һәм Баҡылағы Ҡыҙ ҡәлғәһе нигеҙҙәре инә[4]. Әзербайжан территорияһында иртә феодаль осор архитектураһын ҙур оборона ҡоролмалары: бешбермак, гилгилчай (ҡара. шулай уҡ Сираг-ҡәлғә) һәм Закаталыла һынландыра[5]. Иң боронғо ислам биналары тип VIII быуат Аҡһыу мәсетен һәм Шәмәхәлә йома мәсетен атарға мөмкин[4].
VII быуатта ғәрәптәр баҫып алғандан һуң һәм таралғандан һуң ислам мосолман мәҙәниәте үҫешә башлай мәсет, манара, мәҙрәсә, мавзолейҙар төҙөлә[6].
IXX быуаттарҙа Ғәрәп хәлифәлеге көсһөҙләнеү Менән Әзербайжан территорияһында бик күп бәләкәй дәүләттәр барлыҡҡа килә, уларҙың ҡалаларында (Бәрдә, Шәмәхә , Байлаҡан, Гәнжә, Нахчиван) локаль архитектура-художество мәктәптәре барлыҡҡа килә,.
XII—XIII быуаттарҙағы Әзербайжандың күренекле сәнғәт ҡомартҡылары — Мөмүнә ҡатын , Йософ ибн Күсейир һәм Джугала (Нахчиванда) төрбәләре, Баҡыла Ҡыҙ ҡәлғәһе , XIII быуат замоктары һ.б.[6].
XIV—XVI быуаттарҙа ҡалалар үҫкән һайын кирбес һәм таш архитектура үҫешә, уның өлгөләренең береһе Баҡыла Ширваншаһтар һарайы[6].
XVII—XVIII быуаттарҙа, иран-төрөк һуғыштары осоронда монументаль төҙөлөш һиҙелерлек кәмей; XVIII быуатта Гәнжәлә имамзада мәҙәни комплексы төҙөлөп бөтә. һүрәттәр менән биҙәлгән Шәки хан һарайы һалына. Халыҡ архитектураһында шулай уҡ архитектура-төҙөлөш традициялары һаҡланған[6].
Ҡыҙ ҡәлғәһе (Әзербайжан: Гыз галасы) XII быуат Иҫке Баҡы ҡалаһы ҡомартҡыһы булып Ттора. Ширваншаһтар Һарай XV быуатҡа өлгөрә. 2000 йылда ҡәлғә диуарҙары менән уратып алынған ҡаланың тарихи өлөшө һәм Ҡыҙ ҡәлғәһе, ЮНЕСКО Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән. Ҡыҙ ҡәлғәһендә Баҡы ҡалаһы тарихына арналған музей урынлашҡан.
Һарайҙар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Ширваншаһтар Һарайы Комплексы (1420—1460 йыл.) Баҡыла;
- Шәки хан һарайы (1797 йыл, архитекторы Хажи Зәйналабдин Шираза);
-
-
Шәки хан һарайы, XVIII быуат аҙағы. -
-
-
Гәнжә хан һарайы харабалары, XIX быуат.
Ҡәлғәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]-
-
Чирах ҡәлғәһе, V—VI бб. -
Ҡыҙ ҡәлғәһе (Гедабек), IX-XII бб. -
Ҡыҙ ҡәлғәһе, XII быуат -
Эскәре шәһәр, XIII-XV быуат -
Нардаран нығытмаһы, 1301 й. -
Дүрт мөйөшлө замок (Мардакян), XII быуат -
Дүрт мөйөшлө замок, Раманы, XIV быуат -
Эскәре баҙар, Гах үҙәге, XVIII б. -
Аскеран нығытмаһы, 1751 й. -
Нух нығытмаһы, XVIII б. -
Шүшә нығытмаһы, XVIII б. -
Шахбулаг замогы, XVIII б.
Мавзолейҙар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]-
![Джомард Гассаб төрбәһе, Гәнжә, XII быуат[7]](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fc/Com%C9%99rd_Q%C9%99ssab_T%C3%BCrb%C9%99si_3.jpg/260px-Com%C9%99rd_Q%C9%99ssab_T%C3%BCrb%C9%99si_3.jpg)
-
Юсиф ибн Кусейр кәшәнәһе, Нахчиван, 1162 г -
![Нахичеван]], 1186 й.](//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/1/12/M%C3%B6m%C3%BCn%C9%99xatun_t%C3%BCrb%C9%99si_2018.jpg/136px-M%C3%B6m%C3%BCn%C9%99xatun_t%C3%BCrb%C9%99si_2018.jpg)
Нахичеван]], 1186 й. -
Гөлистан төрбәһе (реставрациянан һуң), XII йәки XIII быуат -
Ҡарабағлар төрбәһе, Кенгерли районы, XII-XIVбб. -
Бәрдә төрбәһе, 1322 й -
Ханегалағы текке. Джульфин районы, XIII—XVбб. -
-
Джунейд шәйех төрбәһе, Гусар районы, 1544 й. -
«Едди Гюмбез» төрбәһе, Шәмәхә (Әзербайжан), XVIII—XIXбб. -
Ҡалахан ауылындағы мавзолейҙар, Шәмәхә (Әзербайжан), XVIII—XIXбб.
![Джомард Гассаб төрбәһе, Гәнжә, XII быуат[7]](/https/ba.wikipedia.org/wiki/%D0%A4%D0%B0%D0%B9%D0%BB:Com%C9%99rd_Q%C9%99ssab_T%C3%BCrb%C9%99si_3.jpg)
Мәсеттәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Әзербайжанда архитектура ҡоролмалары араһында айырыуса хәнәкәләр, уларҙың һәр береһендә мотлаҡ мәсет булған, уларҙы төҙөү IXX быуаттарға ҡарай. Хәнәкәләр үҙ торлаҡтары булмаған суфыйҙарҙың берлектәге дини ритуалдар, суфыйҙар йолалары урыны булған. Күп осраҡта хәнәкәләр әүлиә ҡәберлектәре янында оҙаҡ ваҡыт формалаша. Архитектура йәһәтенән камиллығы һәм функциональ йөкләмәнең ныҡлығы буйынса Әзербайжан хәнәкәләре араһында Бәйер Гусейн хәнәкәһе айырылып тора, ул дөйөм милли әһәмиәттәге ҡомартҡы булып тора. Ул Хаджигабул районының Губалыбалоглан ауылында, йылға буйында урынлашҡан[8][9].
-
Йәмиғ мәсете. Шәмәхә (VIII быуат) -
Мөхәммәд мәсете. Баҡы (1078—1079 года) -
-
-
Йәмиғ мәсете (Ордубад) (XVII быуат) -
Омар Әфәнде мәсете (XIX быуат) -
-
Агдам мәсете. (1868-1870 йй.) -
-
-
Тәзәпир мәсете. Баҡы. 1905—1914гй. -
-
Бибиһәйбәт мәсете. Баҡы. 1260—1282 йй. 1936 емертелгән, әлегеһе 1998—1999 йй. төҙөлгән
_1.JPG)
.jpg)
Ғибәҙәтханалар һәм сиркәүҙәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Утҡа табыныусылар ғибәҙәтханаһы — Сорахандарҙағы индустар ғибәҙәтханаһы, ул Баҡыла йәшәгән һинд общинаһы тарафынан төҙөлгән (ҡара: Һинд ғибәҙәтханаһы)[10][11];;
- Киш ауылындағы сиркәү;
- Баҡылағы Изге Богородица Раштыуаһы православие соборы;
- Баҡылағы Изге ҡатын-ҡыҙҙарҙың православие кафедраль соборы (1908—1909 йылдар);
- Баҡылағы православие Михайло-Архангел ҡорамы;
- Баҡылағы Изге Григорий Мәғрифәтсе сиркәүе (1903 йыл);
- Гахтағы Изге Георгий сиркәүе;
- Изге Мәрйәмдең костёлы (1912 йыл) — Баҡылағы католик ғибәҙәтханаһы 1938 йылда емерелгән;
- Баҡылағы «Храм Непорочного Зачатия Пресвятой Девы Марии» католик ғибәҙәтханаһы (2007 йыл);
- Лютеран кирхаһы (1899 йыл) — Баҡылағы лютеран сиркәүе. Совет власы йылдарында ябыла, әлеге ваҡытта бинала концерт залы урынлашҡан.
Күперҙәр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Күперҙәр боронғо һәм урта быуат инженер ҡоролмалары араһында алдынғы урынды биләй Аран һәм Ширван. Улар сауҙа үҙәктәрен тоташтырыусы юлдарҙа төҙөлә: Баҡы, Шәмәх, Гәнжә, Тәбриз, Ардебил донъя транзит юлдары менән.
- Худаферин күперҙәре. Араксйылғаһы[12];
- Ҡыҙыл күпер. Газах районы (XVII быуат, XII быуат күпере ҡалдыҡтары.)[13];
- Джуга күпере. Аракс, яҡын ғына Жүлфә[13];
- Гәнжәсайҙа 3 күпер (ҡалдыҡтар; XII—XIII быуаттар).)[13].
-
Худафери күпере -
Ҡыҙыл күпер. Әзербайжан-Грузия сиге -
Гахтағы күпер -
Тертер-чай күпере. VI — VII бб -
"Ҡанлы" күпере. Кедабек, XIX быуат ахыры.
Мунсалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Әзербайжанда иң киң таралған йәмәғәт ҡоролмаларының береһе булып мунсалар тора. Ҡалаларҙа санитар-гигиена функцияларын үтәүҙән тыш, улар бер үк ваҡытта осрашыу һәм ял итеү урыны булып хеҙмәт итә. Мунса биналарын ҡайһы берҙә спорт дәрестәре үткәреү урыны итеп тә ҡулланғандар. Уларҙы сеймалдан конус көмбәҙ рәүешендә төҙөгәндәр. Мунсаның түбәһендә яҡтылыҡ төтөнө тишектәрен ҡалдыралар. Әзербайжан территорияһында күп һанлы мунсалар урынлашҡан.
XX быуат архитектураһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]XX быуат башында Баҡы Рәсәй империяһының алдынғы сәнәғәт ҡалаларының береһенә әүерелә. Меценатлыҡ бик күп йәмәғәт биналары, мәктәптәр һәм дауаханалар төҙөүҙең нигеҙе булып тора. Был ваҡытта төҙөлгән биналар араһында айырыуса Исмаилия (хәҙерге бина) айырылып тора. Әзербайжан милли фәндәр академияһы), Ағалы-ҡустылы Маиловтар театры (хәҙерге бина) М. Ф. Ахундов ис. Әзербайжан опера һәм балет театры), Мөхтәров Һарайы (хәҙерге Никах Һарайы).
Баҡыла ағастар һәм баҡсалар ултыртыу буйынса эштәр 1920-се йылдарҙа башлана. Генераль планлаштырыуҙы тормошҡа ашырыуҙа мөһим сараларҙың береһе булып 28 май урамын Һәм Бюльбюль бульварын берләштергән территория төҙөү тора. Баҡыла һәм Әзербайжандың башҡа ҡалаларында бер нисә мәктәп төҙөлә. С. Дадашов һәм М. Усейнов проекттары буйынса төҙөлгән дүрт ҡатлы биналар. Баҡыла һәм илдең башҡа ҡалаларында архитектура сағыулығы менән айыралып тора. Был проекттарға милли архитектура традициялары менән бер рәттән классик формалар хас.[14]Яңы архитектураны милли архитектураға яраҡлаштырыу тенденцияһы ул ваҡыттағы әзербайжан архитекторының ижади эҙләнеүен характерлай.
Совет Әзербайжаны архитектураһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]20-се йылдарҙағы әзербайжан совет архитектураһы мосолман Көнсығышы архитектураһына стилләштерелгән (тимер юл вокзалы бинаһы, Баҡы), 20-30-сы йылдарҙа конструктивизм идеяһы менән һуғарылған проекттарҙың аныҡ һыҙаттары һәм фасадтарҙың тура ҡырҙары хасил була.1934 йыл Әзербайжан Компартияһы Үҙәк Комитеты был стилде тәнҡитләй һәм милли традицияларға һәм тамырҙарға ҡайтырға саҡырыусы указ сығара[15].
1936 йылда Әзербайжан архитекторҙар Союзы ойошторола[15].
XX быуат мавзолейҙары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Хәҙерге Әзербайжан архитектураһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Әзербайжандың хәҙерге архитектураһы үҙендә үткән йылдарҙың бөтә мираҫын кәүҙәләндерә, яңы төҙөлгән биналарҙа һәм ҡоролмаларҙа «мосолман», «готик», «классик», «модернист» стилдәр ҡулланыла, уларҙа «милли» архитектура элементтары индерелә. Һуңғы йылдарҙа төҙөлгән биналар йыш ҡына аглай эзбизташ менән көпләнә , уның ятҡылыҡтары башлыса Апшерон ярымутрауында урынлашҡан, шулай уҡ тышҡы йөҙләү материалы сифатында— мәрмәр, гранит һәм алюминий композит панелдәр ҡулланыла . Әзербайжан Президенты Илһам Алиев тәҡлиме менән "Әзербайжан төбәктәрен үҫтереү дәүләт программаһы"на ярашлы, Әзербайжан ҡалаларында бөтә ерҙә лә тиерлек яңы биналар төҙөү һәм әһәмиәтле архитектура объекттарын капиталь ремонтлау буйынса эштәр алып барыла.
2007 йылда Әзербайжан Республикаһы президенты Илһам Алиев Әзербайжан Республикаһы мәҙәниәт һәм туризм министрлығының, Гейдар Алиев Фондының һәм ЮНЕСКО-ның берлектәге проекты сиктәрендә Приморье милли паркы территорияһында музей өсөн яңы бина булдырыу тураһында указға ҡул ҡуя.[16]. Музей фәнни-мәғариф һәм мәҙәни-мәғариф үҙәгенә әйләнә, унда күргәҙмәләр, халыҡ-ара симпозиумдар һәм конференциялар кеүек күп саралар үткәрелә. 50 йыл эсендә музей донъяның төрлө илдәрендә 30-ҙан ашыу күргәҙмә ойоштора.[16].
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Нахичеван архитектура мәктәбе
- Арран архитектура мәктәбе
- Хәҙерге Әзербайжан территорияһындағы әрмән ғибәҙәтханалары исемлеге
- Azure
- Port Baku towers
- Port Baku residence
- SOCAR tower
- Flame Towers
- Гейдар Алиевтың мәҙәни үҙәге
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Вплоть до начала XX века исторический топоним «Азербайджан» охватывал территории только к югу от реки Аракс (Иранский Азербайджан) (В. В. Бартольд. Сочинения. Том 2/1, с.703; The Paths of History — Igor M. Diakonoff, Contributor Geoffery Alan Hosking, Published in the year 1999, Cambridge University Press, pg 100; Minorsky, V. «Ādharbaydjān (Azarbāydjān).» Encyclopaedia of Islam. Edited by: P.Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2007), между тем как территория современной Азербайджанской Республики была известна как Арран и/или Ширван.
- ↑ С. А. Дадашев, М. А. Усейнов.Очерки по истории архитектуры народов СССР. Архитектура Азербайджана. — М: Изд. Академии Архитектуры СССР, 1948.
- ↑ Архитектура Азербайджана // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
- ↑ 4,0 4,1 Jonathan M. Bloom, Sheila Blair. The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture. — Oxford University Press, 2009. — Т. 2. — С. 237. — 513 с. — ISBN 9780195309911.
- ↑ А. В. Саламзаде. Народы Азербайджанской Советской Социалистической Республики. Архитектура / Под редакцией Б.А.Гарданова, А.Н.Гулиева, С.Т.Еремяна, Л.И.Лаврова, Г.А.Нерсесова, Г.С.Читая. — Народы Кавказа: Этнографические очерки: Издательство Академии наук СССР, 1962. — Т. 2. — С. 175.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Азербайджанская Советская Социалистическая республика // Художественная энциклопедия.
- ↑ Гянджа // Большая российская энциклопедия. — 2007. — Т. 8. — С. 207. — ISBN 978-5-85270-338-5.
- ↑ Джафар Гияси, доктор архитектуры, член-корреспондент НАНА. Суфийская святыня ханегях Пир Гусейна — жемчужина мусульманской архитектуры. — Баҡы: «ИРС»,2008 год.
- ↑ Крачковская В. А. Изразцы мавзолея Пир-Хусейна. — Тбилиси, 1946.
- ↑ Alakbarov, Farid (Summer 2003), «Observations from the Ancients 2011 йыл 19 июль архивланған.», Azerbaijan International 11 (2): «„according to historical sources, before the construction of the Indian Temple of Fire (Atashgah) in Surakhani at the end of the 17th century, the local people also worshiped at this site because of the 'seven holes with burning flame'.“„
- ↑ The Indian diaspora in Central Asia and its trade, 1550—1900 2016 йыл 29 май архивланған. “… George Forster … On the 31st of March, I visited the Atashghah, or place of fire; and on making myself known to the Hindoo mendicants, who resided there, I was received among these sons of Brihma as a brother; an appellation they used on perceiving that I had acquired some knowledge of their mythology, and had visited their most sacred places of worship …»
- ↑ Бретаницкий Л. С. Зодчество Азербайджана XII—XV вв.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 К. М. Мамед-заде. Строительное искусство Азербайджана. — С. 47. Дата обращения: 2 ноябрь 2018. Архивировано 11 сентябрь 2017 года.
- ↑ РАЗВИТИЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ АРХИТЕКТУРЫ В XX ВЕКЕ. www.azerbaijan.az. Дата обращения: 8 июнь 2017. Архивировано из оригинала 15 июнь 2017 года.
- ↑ 15,0 15,1 Ilham Aliyev. The Soviet Period of Architecture in Azerbaijan, Azerbaijan International (Winter 1998). 1 ноябрь 2009 тикшерелгән.
- ↑ 16,0 16,1 http://azcarpetmuseum.az 2016 йыл 14 декабрь архивланған. Азербайджанский музей ковра
| Әзербайжан архитектураһы | |
| Дәүләт |
 Әзербайжан |
|---|---|
 Әзербайжан архитектураһы Викимилектә | |
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Әзербайжан архитектураһы тарихы, Дәүләт нәшриәте. төҙөлөш, архитектура һәм төҙөлөш материалдары буйынса әҙәбиәт, Мәскәү, 1963.
- "Әзербайжан Архитектураһы. Низами дәүерендә, СССР архитектура Академияһының Дәүләт архитектура нәшриәте, Мәскәү, 1947.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- К. М. Мамед-заде. Әзербайжандың төҙөлөш сәнғәте
- Әзербайжан Мәҙәниәте(недоступная ссылка) Проверено Апрель 2019.
- Архитектура сәнғәте
- http://www.advantour.com/rus/azerbaijan
- Халыҡ-ара Архитекторҙар Союзы вице-президенты лиза Сиола менән Интервью. APA, 2009 йылдың 18 Сентябре(недоступная ссылка) Проверено Август 2019.
Был тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.