Усман ибн Әффан

	Усман ибн Әффан
	ғәр. عثمان بن عفان‎
Хаҡ хәлифәлектең Әмир әл-Мөминине һәм хәлифәһе; 644 — 656
Алдан эшләүсе:	Ғүмәр ибн әл-Хәттаб
Дауам итеүсе:	Али ибн Әбү Талип
Шәхси мәғлүмәт
Ҡушаматы:	Зүн-нурайн
Һөнәре, эшмәкәрлек төрө:	сәйәсмән
Тыуған көнө:	574 или 575
Тыуған ере:	Мәккә, Хижәз
Үлем көнө:	17 июнь 656
Үлгән ере:	Мәҙинә, Хижәз, Хаҡ хәлифәт
Ерләнгән ере:	Әл-Баҡый; Мәҙинә
Ил:	Хижәз; Хаҡ хәлифәт
Дине:; Ағымы:	;
Атаһы:	Аффан ибн Абу аль-Ас[d]
Әсәһе:	Арва бинт Курайз[d]
Ҡатыны	Умм Амр бинт Джундуб[d], Фатима бинт аль-Валид[d], Руҡайя — Мөхәммәт Пәйғәмбәр ҡыҙы, Өммөгөлсөм бинт Мөхәммәт, Фахита бинт Газван[d], Умм аль-Банин бинт Айни[d], Рамля бинт Шайба[d] һәм Наилят бинт аль-Фарафисат[d]
Балалары:	Абан ибн Усман[d], Амр ибн Усман[d], Абдуллах ибн Усман[d], Саид ибн Усман[d] һәм Марьям бинт Усман[d]
Бәрелештәр:	Бәҙер һуғышы, Өхүд һуғышы, Битва при Хайбаре[d] һәм Ур һуғышы
Ваҡиғалар:	Эфиопияға һижрә, Усмандың йортон ҡамау
	Усман ибн Әффан Викимилектә

Википедияла башҡа мәҡәлә бар: күниәһе — Абу Амр, исеме — Усман һәм нисбәтүн Кураши.

Әбу Әмир Усма́н ибн Әффа́н әл-Өмәүи әл-Ҡорайши́, Ғуҫман ибн Ғәффән (ғәр. عثمان بن عفان الأموي القرشي‎; 574, Мәккә — 17 июнь 656 Мәҙинә) — Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең иң яҡын Сәхәбәләренең береһе, 644 йылдан 656 йылға тиклем өсөнсө Хаҡ хәлифәһе булған. Усман дәүерендә Ҡөрьәндең яҙма тексын бер китапҡа йыйыу тамамланған.

Билдәле ҡорайыштар ҡәбиләһе Мәккә өмәүиҙәре затында тыуған Усман ибн Әффан, Ҡөрьәндең стандарт фаразын хеҙмәттең үҙ аллы тикшеренеүҙәр нигеҙендә түгел, бүтән сығанаҡтан алынған мәғлүмәттәр һәм фекерҙәр нигеҙендә яҙыуға тотоноп, иртә ислам тарихында мөһим роль уйнаған^[7]. Хәлиф Ғүмәр ибн әл-Хәттаб вафат булғандан һуң, Усман Ғүмәр һайлаған кәңәшмәлә (шурала) вариҫ булып ҡалған.

Усман Мөхәммәт пәйғәмбәр менән Хәтижә Руҡайяның Өрҡиә исемле ҡыҙына өйләнгән булған һәм, уның вафатынан һуң, Пәйғәмбәрҙең икенсе ҡыҙына, Өммөгөлсөмгә, өйләнгән. Мөхәммәттең ике ҡыҙына өйләнгәнлектән, ул Зу аль-Нурайн («Ике ҡояш эйәһе») почётлы титулына лайыҡ булған^[8]. Шулай итеп, Усмандың ике ҡатынының да иң кесе һеңлеһе Фатимаға өйләнгән дүртенсе хәлифтең, Алиҙың, да бажаһы булған.

Усман етәкселегендә 650 йылда Ғәрәп хәлифәлеге Фарсҡа (хәҙерге Иран) һәм 651 йылда Хөрәсәндең ҡайһы бер райондарына (хәҙерге Афғанстан) саҡлы таралған. Әрмәнстанды баҫып алыу 640-сы йылдарҙа уҡ башланған^[9]. Уның хакимлығы осоронда баш күтәреүҙәр һәм болалар киң таралған, улар ахырҙа ҡораллы ихтилалға һәм хәлифте үлтереүгә килтергән.

Исеме

Уның тулы исеме — Усман ибн Әффан ибн Әбүл-Ас ибн Өмәйә ибн Абд-Шамс ибн-әбд Манаф ибн Күсәйи ибн Киләб әл-Өмәүи әл-Кураши. Исламға саҡлы осорҙа Усман Әбү Әмр тигән күнйә йөрөткән, уның ҡатыны Өрҡиә бинт Мөхәммәт уға Абдаллаһ исемле ул тапҡас, уны Әбү Абдаллаһ тип атай башлағандар.

Усман ибн Әффан Зүн-нурайн (ике ҡояш эйәһе) ҡушаматын йөрөткән. Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең ике ҡыҙына, Өрҡиә һәм Өммөгөлсөмгә, өйләнгәне өсөн уға был ҡушамат бирелгәндер тигән фараз киң таралған фараз бар. Икенсе фараз буйынса, был ҡушамат уның төнгө доғаларында (Ҡөрьән — яҡтылыҡ, һәм төнгө доғалары — яҡтылыҡ))^[10] Ҡөрьәнде бик күп уҡыуына бәйле бирелгәндер тиелә.

Ҡиәфәте

Усман урта буйлы, киң яурынлы, нескә тиреле һәм ҡуйы сәсле булған. Оҙон һәм ҡуйы һаҡалын һары төҫкә буяған. Әз-Зөһрә әйткәненсә: «Усман урта кәүҙәле кеше булған, яҡшы сәсле, матур йөҙлө, ялтас башлы, бөркөт танаулы һәм ҡеүәтле сираҡлы, оҙон беләктәрен ҡуйы сәстәре ҡаплап торған. Матур йылмайған, ә сәстәре ҡолағынан түбәнерәк төшөп торған. Иң ышаныслы фаразға ярашлы, ул аҡ тәнле булған. Хәйер, ҡайһы бер фараздарға ярашлы, ул ҡуңыр тиреле булған»^[10].

Ғаиләһе

Ир-ат тармағы яғынан Усмандың һәм Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең исемле уртаҡ ата-бабаһы — Әбд-Манаф. Усмандың атаһы — исламға тиклемге осорҙа уҡ, ә әсәһе ислам динен ҡабул иткән һәм уның хакимлығы дәүерендә вафат булған. Усмандың бер туған апаһы Әминә. Исламға саҡлы осорҙа ул Хишам ибн әл-Мөһирә иреккә ебәргән әл-Хәҡәм ибн Ҡайсанға кейәүгә сыҡҡан. Мәккәлә мосолмандар һәм Мәккәнең күп хоҙайға табыныусылары араһындағы һуғыш барышында әсирлеккә эләккән. Мәҙинәлә булғанда ул ислам динен ҡабул иткән һәм мосолмандар менән ҡалған. Фажиғәле ваҡиғалар ваҡытында 626 йылда Маун шишмәһе эргәһендә һәләк булған. Әминә бинт Әффан Мәккә ҡалаһы яуланған дәүергә саҡлы мәжүси булып ҡалған. Мөхәммәт пәйғәмбәр Мәккәне яулағандан һуң әсәһе менән апай-һеңлеләре ислам динен ҡабул иткән. Әсәһе яғынан Усмандың өс ағаһы һәм апаһы булған. Уларҙың исемдәре: әл-Вәлид, Үмәр, Хәлит һәм Өммөгөлсөм ^[10].

Ислам динен ҡабул иткәндән һуң өйләнгән. Усмандың барлығы һигеҙ ҡатыны булған. Башта ул Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең ҡыҙы Өрҡиәгә өйләнгән, уның Абдуллаһ исемле улы тыуған. Ул үлгәндән һуң уның Өммөгөлсөм исемле һеңлеһенә өйләнгән^[11]. Усман шулай уҡ Фәхитә бинт Ғәзүәнгә өйләнгән, һәм уның кесе улы Абдуллаһ тыуған. Шунан ул Өмми Әмр бинт Жүндүб бинт әл-Әздийәгә өйләнгән, һәм унан биш бала тыуған: Әмир, Хәлит, Әбән, Ғүмәр һәм Мәрйәм. Фатима тигән ҡатыны уға әл-Вәлит, Сәйет һәм Өммисәғәҙәт тигән балалар тапҡан. Фатиманан һуң ул Өмми әл-Бәнин бинт Уйанға өйләнгән, уның улы — Абдаллаһ. Усмандың тағы бер ҡатыны Рәмилә бинт Шәйб һәм балалары Ғәйшә, Өммибаныу, Өммиәмир булған. Усман шулай уҡ Наилә бинт әл-Фарафисты, өйләнер алдынан ислам динен ҡабул иткән христиан ҡыҙын, ҡатынлыҡҡа алған^[10].

Шулай итеп, Усмандың биш ҡатынынан туғыҙ улы һәм тағы биш ҡатынынан ете ҡыҙы тыуған. Иң өлкәне, Усман менән Өрҡиәнең улы, Мәҙинәгә күсенеүгә саҡлы ике йыл алдараҡ тыуған. Әммә Мәҙинәлә йәшәй башлағандарының тәүге көндәрендә әтәс малайҙың битен күҙе янынан ғына суҡыған. Шеш баланың бөтөн йөҙөнә таралған. Бала алты йәшендә вафат булған. Усмандың улы — Әмир атаһының күп булмаған хәҙистәрен һәм Усам ибн Зәйет хәҙистәрен тапшырыуы менән билдәлелек алған. Ул Мүәви ибн Әбү Суфияндың ҡыҙына өйләнгән һәм һижрәнең 80-се йылдарында вафат булған. Өмми Әмир бинт Жүндүбтән тыуған улы — Әбән Әбү Сәйет күнйәһен йөрөткән. Ул факих булған һәм Абдулмәлик ибн Мәрүән идараһы дәүерендә Мәҙинәлә хаким вазифаһын биләгән. Фатима бинт әл-Вәлиттең Сәйет исемле улы Мүәвиә ибн Әбү Суфиян Хөрәсәндең хакимы итеп тәғәйенләнгән^[10].

Мәккәләге тормошо

Тыуыуы

Усмандың аныҡ тыуған урыны билдәһеҙ. Киң таралған фараз буйынса, алты йыл үткәс, ул «фил йылынан» һуң алты йыл үткәндән һуң Мәккәлә тыуған, ә икенсе фараз буйынса — Таифта^[10].

Исламға тиклемге замандар

Мөхәммәттең пәйғәмбәрлек миссияһы башланыр алдынан Усман иң абруйлы һәм хөрмәтле курайшиттарға ҡараған. Ул башҡаларҙан оялсанлығы менән айырылып торған. Усман абруйлы һәм хөрмәтле үҙе әйтеүенсә, исламға саҡлы дәүерҙәрҙә лә ул бер ҡасан да боттарға табынмаған, шарап эсмәгән һәм уйнаш итмәгән. Усман ғәрәптәрҙең шәжәрәһе, уларҙың мәҡәлдәрен һәм уларҙың тарихын белгән, күп сәйәхәт иткән һәм башҡа халыҡ вәкилдәре менән аралашҡан. Атаһынан мираҫҡа ҡалған сауҙа эшен дауам иткән һәм йыйылған табышты арттырған ^[10].

Ислам динен ҡабул итеү

34 йәшендә уны Әбүбәкер әс-Ситдыҡ ислам диненә әйҙәгән. Шулай итеп Усман беренсе мосолмандар араһында булған. Моғайын, ир-аттар араһында Усман, Әбүбәкерҙән, Али ибн Әбү Талиптан һәм Зәйет ибн Харистан ҡала, исламды ҡабул иткән дүртенсе ир-ат булғандыр^[10].

Эфиопияға эмиграцияһы

Мөхәммәттең пәйғәмбәрлек миссияһының тәүге йылдарында мосолмандар Мәккәләге күп хоҙайға табынған мәжүсиҙәр яғынан эҙәрлекләүҙәргә дусар ителгән ^[11]. Һәр көн һайын уларҙың хәлдәре ҡатмарлашҡан. Усман ибн Әффан да үҙенең бабаһы әл-Хәҡәм ибн Абул-Аса һынауҙар менән ыҙалатҡан, бер ваҡыт, әгәр ул диненән баш тартһа, ысҡындырыу шартын ҡуйып, Усмандың ҡулдарын бәйле көйө тотҡан. Был хәл дә Усманды ҡаҡшатмаған, һәм әл-Хәҡәм уны башҡа борсомаған. Ясир һәм уның ҡатыны Сүмәйәнең мәжүсиҙәр тарафынан һәләк ителгәненән һуң Мөхәммәт үҙенең сәхәбәләренә Эфиопияла күсергә кәрәклеген әйткән. 615 йылда мосолмандар йәшерен рәүештә Мәккәнән киткән, һәм Ҡыҙыл диңгеҙ ярына тиклем барып, ике карапҡа ултырып Эфиопияға йөҙөп киткән. Эфиопияға беренсе һәм икенсе күсенеүселәр араһында ҡатыны Өрҡиә бинт Мөхәммәт менән Усман да булған. Мәккәлә фәҡәт туғандары ярҙамына ышанғандар ғына тороп ҡалған ^[10].

Мәҙинәләге тормошо

Хәлифәлек

Һайлау

644 йылда Ғүмәр ибн әл-Хаттаб үлемесле яраланған һәм үлер алдынан иң хөрмәтле алты мосолман исемен атаған, һәм улар үҙҙәре араһынан яңы хәлиф һайларға тейеш булған. Һайлаусылар араһында иң өлкәне Абдуррахман ибн Ауф булған. Ул шунда уҡ тәхеткә дәғүә итеүҙән баш тартҡан һәм һөйләшеүҙәр алып барыуҙы үҙ өҫтөнә алған. Шул ваҡытта Талха ибн Ғөбәйҙулла Мәҙинәлә булмаған, шулай итеп, тәхеткә дәғүә итеүселәр араһында Усман, Али ибн Әбү Талип, Сәғәҙәт ибн Әбү Вәҡҡәс һәм әз-Зөбәйер ибн әл-Әүүәм булған. Абдуррахман ибн Ауф, һәр дәғүәсенең күҙенә ҡарап, бер үк һорау биргән: әгәр уны һайламаһалар, ул кемде һайлар? Али Усманға күрһәткән, Усман — Алиға, Сәғәҙәт һәм әз-Зөбәйер — Усманға. Шунан һуң Абдуррахман ибн Ауф дүрт дәғүәсенән ике кеше ҡалды тип иғлан иткән: Али һәм Усман. Абдуррахман ибн Ауф Али ибн Әбу Талипҡа ҡулын һуҙған һәм: «Һин Аллаһы тәғәлә китабына һәм пәйғәмбәр йолаһына һәм Әбүбәкер һәм Ғүмәр ғәмәлдәренә эйәрерһеңме?» — тип һораған. Али: «Эй, Аллаһ! Юҡ, тик көсөмдән килгәнсе генә быны эшләргә тырышырмын, тип ант итәм»,- тигән. Абдуррахман ибн Ауф Усманға ла шул уҡ һорауҙы ҡабатлаған, Усман, күп һүҙ һөйләп тормайынса, ризалыҡ биргән. Бынан һуң Абдуррахман ибн Ауф беренсе булып Усманға ант иткән, ҡалған һайлаусылар һәм ҡала халҡы ла уға эйәргән. Шулай итеп, Усман ибн Әффан өсөнсө Тәҡүә хәлиф булып киткән ^[11].

Ҡөрьәнде Кодификациялау

Яулап алыуҙары

Усман идара иткән йылдарҙа эре масштаблы баҫҡынсылыҡ дауам иткән. 648 йылда Мысыр наместнигы Абдуллах ибн Сәғәҙәт ҡыҫҡа ваҡытҡа Карфагенды буйһондорған, ә Сүриә хакимы Мүәвиә I ибн Әбү Суфиян хәлифәлек тарихында беренсе тапҡыр диңгеҙ экспедицияһы ойошторған — 220 карап менән ул Крит утрауын яулап алырға маташҡан. 655 йылдың яҙында ғәрәп флоты, Фойник эргәһендәге һуғышта еңгәндән һуң, Урта диңгеҙҙең көнсығыш өлөшөнә эйә булған.^{[ком 1]}. Бар тырышлығына ҡарамаҫтан, Мүәвиә Кесе Азияны яулай алмаған. Төньяҡта Әрмәнстанға даими походтар дауам иткән. 653 йылда Хәлифәлек Грузия һәм Кавказ Албанияһын яулап алған. Дербентҡа еткәс, ғәрәптәр Хазар ҡағанатына ҙур поход ойошторған, әммә хазарҙар уларҙы ҡаты тар-мар иткән ^[11].

Фарсылар менән һуғышып, 645—646 йылдарҙа Рей һәм Исфаханды буйһондорғандан һуң, бер нисә йылға тыныслыҡ урынлашҡан. 649 йылда Басраның наместнигы итеп тәғәйенләнгән йәш һәм ғәйрәтле Абдуллаһ ибн Әмир, Истахрға эйә булып, Фарсыны яулауҙы тамамлаған. 650 йылда Төньяҡ-көнсығыш Иранға баҫып инеп, ғәрәптәр Ширежан һәм Заренжды яулаған, ә бер йылдан Сәсәниҙәр династияһының һуңғы шаһын Йәздәгир III-нө үлтергән. Хөрәсәнгә эйә булғандан һуң, ғәрәптәр, Мүрғәб йылғаһының үрге ағымына күтәрелеп, Мәрүәрүдте яулап алған. Балхты буйһондорғандан һуң, ҡасандыр Сәсәниҙәрҙеке булған ерҙәрҙе баҫып алыу тамамланған ^[11].

Административ системаһы

Ғәрәптәр Мөхәммәт заманында ҡәбиләләр союзы ҡоролошонда йәшәгән булған, Усман үҙәкләштереү сәйәсәтен үткәргән. Яулап алынған илдәрҙә үҙенең кланының тоғро кешеләрен етәксе урындарға ултыртҡан, яу трофейҙары ла яҡындарына эләккән. Усманға туғандарының йоғонтоһо хәрби ҡатламда ризаһыҙлыҡ тыуҙырған. 650 йылда Ираҡтың һәм Мысырҙың бер нисә провинцияһы Усманға ҡаршы баш күтәргән.

Усмандың йортон ҡамау

Мәҙинә Усмандың баш ҡалаһы булған. 655 йылда Мысыр баш күтәреүселәре уның һарайына барып еткән, әммә һөйләшеүҙәрҙән һуң өйҙәренә таралышҡан. Әммә киләһе йылда уның сәйәсәте менән риза булмаған мосолмандарҙың бер төркөмө Усманды өйөндә ҡамауға алған. Усман, мосолмандар араһында ҡан ҡойош теләмәгәнлектән, уларға ҡаршы тормаған, ләкин бер нисә көндән һуң һәләк булған. Ошо эпизод аша Хәлифәлек тарихындағы беренсе граждандар һуғышы — беренсе фетнә башланғаны күренә.

Комментарийҙар

↑ Фойник янындағы һуғышта еңеү — Хәлифәлек тарихында гректарҙы диңгеҙ һуғышында тәүге еңеү булған

Иҫкәрмәләр

↑ Deutsche Nationalbibliothek Record #119073765 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Али-заде А. Осман ибн Аффан (урыҫ) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.
↑ Крымский А. Е. Осман (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1897. — Т. XXII. — С. 285.
↑ Осман (урыҫ) // Ньюфаундленд — Отто — 1916. — Т. 29. — С. 783—784.
↑ Али-заде А. Рукайя бинт Мухаммад (урыҫ) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.
↑ Али-заде А. Умм Кульсум бинт Мухаммад (урыҫ) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.
↑ Tabatabai, Sayyid M. H. The Qur'an in Islam : its impact and influence on the life of muslims (инг.). — Zahra Publ., 1987. — ISBN 978-0710302663.
↑ Asma Afsaruddin, Oliver (2009), "ʿUthmān ibn ʿAffān", in John L. Esposito, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World, Oxford: Oxford University Press, <http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t236/e1089>
↑ Ochsenweld, William; Fisher, Sydney Nettleton (инг.)баш. The Middle East: A History (билдәһеҙ). — 6th. — New York: McGraw-Hill Education, 2004. — ISBN 978-0-07-244233-5.
↑ ^10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 ^10,5 ^10,6 ^10,7 ^10,8 ас-Салляби, 2012
↑ ^11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 Рыжов, 2004

Әҙәбиәт

Крымский А. Е.,. Осман // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
ас-Салляби, Али Мухаммад. 'Усман ибн 'Аффан. Третий праведный халиф / Пер. с араб., прим., комм. Е. Сорокоумовой. — М.: Умма, 2012. — 568 с. — (История Халифата). — ISBN 978-5-94824-146-3.
Рыжов К. В. Усман ибн Аффан // Все монархи мира. Мусульманский Восток. VII—XV вв. — М. : Вече, 2004.
Беляев Е. А. Арабы, ислам и Арабский Халифат в раннем средневековье. М., 1965.
Большаков О. Г. История Халифата. 2. Эпоха великих завоеваний (633—656). М.: Восточная литература, 1993.
Хроника мусульманских государств /I — VII вв. Хиджры/, А. Али Заде. Умма 2004

Һылтанмалар

Усман ибн Әффан «Rodovid» ағасында. Ата-бабалар һәм ейәндәр шәжәрәһе

]]

[12] Фойник янындағы һуғышта еңеү — Хәлифәлек тарихында гректарҙы диңгеҙ һуғышында тәүге еңеү булған

[_8223257c14e20815-1] Deutsche Nationalbibliothek Record #119073765 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.

[_4c80379175f6fe17-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Али-заде А. Осман ибн Аффан (урыҫ) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.

[_3a9068b7987802cb-3] Крымский А. Е. Осман (урыҫ) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1897. — Т. XXII. — С. 285.

[_0e5397d60b14d98f-4] Осман (урыҫ) // Ньюфаундленд — Отто — 1916. — Т. 29. — С. 783—784.

[_ae282f88e5e76c3c-5] Али-заде А. Рукайя бинт Мухаммад (урыҫ) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.

[_c3678d2a9fae15cd-6] Али-заде А. Умм Кульсум бинт Мухаммад (урыҫ) // Исламский энциклопедический словарь — М.: Ансар, 2007.

[tabatabai5-7] Tabatabai, Sayyid M. H. The Qur'an in Islam : its impact and influence on the life of muslims (инг.). — Zahra Publ., 1987. — ISBN 978-0710302663.

[8] Asma Afsaruddin, Oliver (2009), "ʿUthmān ibn ʿAffān", in John L. Esposito, The Oxford Encyclopedia of the Islamic World, Oxford: Oxford University Press, <http://www.oxfordislamicstudies.com/article/opr/t236/e1089>

[middle_east-9] Ochsenweld, William; Fisher, Sydney Nettleton (инг.)баш. The Middle East: A History (билдәһеҙ). — 6th. — New York: McGraw-Hill Education, 2004. — ISBN 978-0-07-244233-5.

[ас-Салляби—2012——-10] 10,0 ^10,1 ^10,2 ^10,3 ^10,4 ^10,5 ^10,6 ^10,7 ^10,8 ас-Салляби, 2012

[Рыжов—2004——-11] 11,0 ^11,1 ^11,2 ^11,3 ^11,4 Рыжов, 2004

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[ком 1]

Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең көрәштәштәре
Ғәшара әл-мүбәшширә	Әбү Бәкер Ғүмәр (Үмәр) Усман Али Әбү Ғүбәйдәт Сәғд Ғәбдеррәхмән әз-Зөбәйер Талха Сәғит
Мөһәжирҙәр	Ғәйшә Ғәммәр әл-Арҡам Жәғәфәр Зәйет Ибн Мәҙғүн Ибн Мәсғүд Әл-Миҡдәд Өммө Сәләмә Фатима Ғүтбә ибн Ғәзүән
Ансарҙар	Ғәббәд Ибн Рәүәһа Әбү Әйүп Әбү Дүжәнә Әбү Сәйет Әнәс Жәбир Ибн Сабит Хәсән Хүҙәйфә
Ҡорайыштар	Әбән әл-Ғәббәс Әбү Суфыян Ибн Ғәббәс Ибн әз-Зөбәйер Ибн Ғүмәр Өммө Мәктүм Мүәвиә Хәлит Хәмзә
Әһле әс-сүффа	Әбү әд-Дәрдә Әбү Ҙәр Әбү Муса Әбү Һөрәйрә Биләл Мүғаҙ Сәлмән Сүһәйб Үбәй Хәббаб Шүрәхбил ибн Хәсән

Тематик сайттар	Родовод
Һүҙлектәр һәм энциклопедиялар	Большая каталонская · Большая российская · Брокгауза и Ефрона · Новый · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн)
Норматив контроль	BNF: 15061698j · GND: 119073765 · ISNI: 0000000117579950 · LCCN: n81094980 · SUDOC: 078147875 · VIAF: 35779764