Politologiya
.jpg)
| Siyasət |
|---|
.svg) |
| Siyasət Portalı |
Politologiya və ya siyasi elm — politologiya siyasətin elmi tədqiqidir. Bu, idarəetmə və güc sistemləri, siyasi fəaliyyətlərin, siyasi düşüncələrin, siyasi davranışların və əlaqəli konstitusiyaların və qanunların təhlili ilə məşğul olan sosial elmdir.[1]
Siyasi elm sosial elmlər içərisində nisbətən yeni olsa da, öz başlanğıcını tarix, siyasi fəlsəfə, siyasi iqtisad kimi elmlərdən götürmüşdür. Elmin yeni olmasına baxmayaraq, bir çoxları onun banisi kimi Aristoteli qəbul edirlər.[2] Siyasi elmin kökündə duran fikirlərə hələ qədim Çin və Hindistanda, Aristotel və Platonun əsərlərində rast gəlinsə də bir elm kimi onun formalaşmağı XIX əsrin 60-cı illərinə təsadüf edir. 1903-cü ildə Beynəlxalq Siyasi Elmlər Assosiasiyasının 1906-cı ildə isə Amerika Siyasi Elm Jurnalının əsasının qoyulması ilə bu sahədə tədqiqatlar daha da genişlənmişdir. 1950–1960-cı illərdə elm aləmində baş vermiş Biheviorist inqilab nəticəsində Siyasi elm daha da təkmilləşərək insanların fərd və qrup halında davranışına doğru istiqamətlənmişdir. Müasir politologiyanı ümumiyyətlə müqayisəli siyasət, beynəlxalq münasibətlər və siyasi nəzəriyyə kimi üç alt fənnə bölmək olar.[3] Digər alt fənlər dövlət siyasəti və idarəetmə, daxili siyasət və hökumət (çox vaxt müqayisəli siyasət çərçivəsində öyrənilir), siyasi iqtisadiyyat və siyasi metodologiyadır.[4] Bundan əlavə, iqtisadiyyat, hüquq, sosiologiya, tarix, fəlsəfə, coğrafiya, jurnalistika, antropologiya, psixologiya və sosial siyasət. Bugün siyasi elm qərarların qəbulu prosesini, hakimiyyətin dövredilməsini, siyasi idarəetmə sistemlərini, eləcə də siyasi davranışı öyrənir. Politologiya metodoloji cəhətdən müxtəlifdir, psixologiya, sosial tədqiqat və koqnitiv nevrologiyada yaranan bir çox metodları mənimsəyir. Yanaşmalara pozitivizm, rasional seçim nəzəriyyəsi, strukturalizm, realizm, və plüralizm daxildir. Siyasət elmləri sosial elmlərdən biri kimi axtarılan sorğu növlərinə aid üsullardan istifadə edir: ilkin mənbələr, tarixi sənədlər və rəsmi qeydlər, ikinci dərəcəli mənbələr, elmi jurnal məqalələri, sorğu tədqiqatı, statistik təhlil, nümunə araşdırmaları, eksperimental tədqiqat və model qurulması.
Tarixi
[redaktə | vikimətni redaktə et]Mənşə
[redaktə | vikimətni redaktə et]Müasir politologiya sosial siyasət elmi olaraq 19-cu əsrin ikinci yarısında formalaşmağa başlamışdır. Politologiya təxminən 2500 il əvvəl yazılmış Aristotel və Platonun əsərlərində olan siyasi fəlsəfədən ayrılmağa başlandı. Siyasi elmin bir universitet fənni kimi meydana çıxması 19-cu əsrin sonlarında yaranan politologiya adı ilə universitet kafedralarının yaradılması ilə bağlı oldu.[5] Keçmişin siyasi tədqiqatlarının vahid bir fənnə inteqrasiyası davam edir və siyasi elm tarixi həm normativ, həm də müsbət siyasət elminin inkişafı üçün zəngin bir sahə təmin etmişdir, fənnin hər bir hissəsi bəzi tarixi sələfləri bölüşür. Amerika Siyasi Elmlər Assosiasiyası siyasətin tədqiqini iqtisadiyyatdan və digər sosial hadisələrdən ayırmaq məqsədilə müvafiq olaraq 1903 və 1906-cı illərdə yaradılmışdır. Political Science Quarterly jurnalı 1886-cı ildə Siyasi Elmlər Akademiyası tərəfindən təsis edilmişdir. Siyasi Elm Quarterly jurnalının ilk sayında Munroe Smith siyasət elmini "dövlət elmidir. Bu mənada götürsək, o, dövlətin təşkili və funksiyalarını, dövlətlərin bir-birinə münasibətini ehtiva edir" kimi tərif etdi.
XXI əsr
[redaktə | vikimətni redaktə et]2000-ci ildə siyasi elmdə Yenidənqurma Hərəkatı hərəkatın tərəfdarlarının siyasət elminin riyaziləşdirilməsi adlandırdıqlarına reaksiya olaraq təqdim edildi. Hərəkatla eyniləşənlər siyasət elmində çoxlu sayda metodologiya və yanaşmalar və intizamın ondan kənar olanlar üçün daha uyğun olması üçün mübahisə etdilər.[6]
Bəzi təkamül psixologiya nəzəriyyələri insanların siyasətlə məşğul olmaq üçün yüksək inkişaf etmiş psixoloji mexanizmlər toplusunu inkişaf etdirdiyini iddia edirlər. Bununla belə, bu mexanizmlər bu günkü dünyadakı daha böyük siyasi strukturları deyil, əcdad mühitini xarakterizə edən kiçik qrup siyasətləri ilə işləmək üçün inkişaf etmişdir. Bunun cari siyasətin bir çox mühüm xüsusiyyətlərini və sistematik kkoqnitiv qərəzlərini izah etdiyi iddia edilir.[7]
Ümumi baxış
[redaktə | vikimətni redaktə et]Politologiya qərarların qəbulunda səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi və ötürülməsi, hökumətlər və beynəlxalq təşkilatlar da daxil olmaqla idarəetmənin rolları və sistemləri, siyasi davranış və dövlət siyasəti ilə bağlı sosial tədqiqatdır. O, sabitlik, ədalət, maddi sərvət, sülh və ictimai sağlamlıq da daxil olmaqla bir çox amilləri araşdıraraq idarəetmənin uğurunu və konkret siyasətləri ölçür. Bəzi politoloqlar müsbət irəliləyiş əldə etməyə çalışırlar, siyasəti təhlil edərək tezislər (hər şeylərin necə olması lazım olduğunu deyil, necə olduğunu təsvir etməyə çalışır); digərləri, məsələn, konkret siyasət tövsiyələri verməklə normativ tezisləri irəli sürürlər. Siyasət və siyasətin tədqiqi bir-biri ilə sıx bağlı ola bilər — məsələn, hansı siyasi institutların növlərinin müəyyən siyasət növləri yaratmağa meylli olmasının müqayisəli təhlilində.[8] Politologiya siyasi və hökumət məsələləri ilə bağlı təhlil və proqnozlar verir. Politoloqlar dünya ölkələrinin və regionlarının proseslərini, sistemlərini və siyasi dinamikasını araşdırırlar, çox vaxt ictimai məlumatlılığı artırmaq və ya konkret hökumətlərə təsir etmək üçün.[9]
Oxşar səhnələr
[redaktə | vikimətni redaktə et]Əksər politoloqlar aşağıdakı beş sahədən bir və ya daha çoxunda geniş şəkildə işləyirlər:
Siyasi fəlsəfə və ya siyasi nəzəriyyə
Proqramın qiymətləndirilməsi layihələr, siyasətlər və proqramlar,[10] xüsusən də onların effektivliyi və səmərəliliyi ilə bağlı suallara cavab vermək üçün məlumat toplamaq, təhlil etmək və istifadə etmək üçün sistematik bir üsuldur. Həm dövlət, həm də özəl sektorda maraqlı tərəflər tez-tez maliyyələşdirdikləri, həyata keçirdikləri, səs verdikləri, qəbul etdikləri və ya etiraz etdikləri proqramların nəzərdə tutulan effekti verib-vermədiyini bilmək istəyirlər. Proqramın qiymətləndirilməsi ilk növbədə bu tərifə diqqət yetirsə də, mühüm mülahizələrə çox vaxt proqramın bir iştirakçıya nə qədər başa gəlməsi, proqramın necə təkmilləşdirilə biləcəyi, proqramın dəyərli olub-olmaması, daha yaxşı alternativlərin olub-olmaması, gözlənilməz nəticələrin olub-olmaması və proqramın məqsədləridir.[11] Siyasət təhlili dövlət qulluqçularına, fəallara və başqalarına qanunların və seçilmiş məmurların məqsədlərini həyata keçirmək üçün mövcud variantları araşdırmaq və qiymətləndirmək imkanı vermək üçün dövlət idarəçiliyində istifadə olunan texnikadır.
Alt sahələr
[redaktə | vikimətni redaktə et]Bir çox politoloqlar aşağıda təsvir olunan dörd sahədən birində araşdırma aparırlar:
Siyasi fəlsəfə: İnsan təbiətinə və siyasi birliyin mənəvi məqsədlərinə diqqət yetirməklə yanaşı, siyasi icma və institutların əsasları ilə maraqlanır.
Müqayisəli siyasət: Müasir siyasi sistemləri müqayisə edir və ümumi qanunları və nəzəriyyələri kəşf edir.
Beynəlxalq münasibətlər: Dövlətlərin və qeyri-dövlət beynəlxalq aktorların niyə qarşılıqlı əlaqədə olması haqqında anlayışın inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədardır.
Siyasi metodologiya: Sosial elmlərin, politologiyanın, empirik tədqiqatların dizaynının və təhlilinin fəlsəfi əsaslarını öyrənir.
Tədqiqat üsulları
[redaktə | vikimətni redaktə et]Politologiya metodoloji cəhətdən müxtəlifdir; politoloqlar siyasətin öyrənilməsinə müxtəlif ontoloji oriyentasiyalardan və müxtəlif alətlərlə yanaşırlar. Siyasi elm mahiyyətcə insan davranışının tədqiqi olduğundan, siyasətin bütün aspektlərində nəzarət edilən mühitlərdə müşahidələrin təkrar istehsalı və ya təkrarlanması çox vaxt çətin olur, baxmayaraq ki, eksperimental metodlar getdikcə daha çox yayılır.[12] Bu çətinliyə istinad edərək, Amerika Siyasi Elmlər Assosiasiyasının keçmiş prezidenti Lourens Louell bir dəfə demişdi: "Biz eksperimentin qeyri-mümkünlüyü ilə məhdudlaşırıq. Siyasət eksperimental deyil, müşahidə elmidir."[13] Buna görə də politoloqlar tarixən siyasi elitanı müşahidə ediblər.
Təhsil
[redaktə | vikimətni redaktə et]Ölkəmizdə politologiya ixtisası 7 yerli ali məktəbdə təhsil almaq olar: Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası, Qərbi Kaspi Universiteti,Sumqayıt Dövlət Universiteti, Azərbaycan Universiteti və Xəzər Universiteti, Bakı Slavyan Universiteti.
Həmçinin bax
[redaktə | vikimətni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ "Definition from Lexico powered by Oxford University Press. Retrieved 23 February 2020". 30 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 February 2020.
- ↑ "Britannikada Siyasi Elm məqaləsi". 2008-07-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-06-19.
- ↑ Daniele Caramani, redaktorComparative politics (Fifth). Oxford. 2020. ISBN 978-0-19-882060-4. OCLC 1144813972.
- ↑ Roskin, Michael G. "Political Science". Encyclopaedia Britannica. August 11, 2005. 31 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 30, 2021.
- ↑ Bureau of Labor Statistics, U.S. Department of Labor. "How to Become a Political Scientist". 27 June 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 September 2016.
- ↑ Perestroika!: The Raucous Rebellion in Political Science (ingilis). Yale University Press. 30 September 2005. ISBN 978-0-300-13020-1. 20 August 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 24 May 2016.
- ↑ Michael Bang Petersen. "The evolutionary psychology of mass politics". In Roberts, S.C. Roberts, S. Craig (redaktor). Applied Evolutionary Psychology. Oxford University Press. 2011. doi:10.1093/acprof:oso/9780199586073.001.0001. ISBN 978-0-19-958607-3.
- ↑ Roller, Edeltraud. The Performance of Democracies: Political Institutions and Public Policy. Oxford University Press. 2005.
- ↑ Chaturvedy, J.C. Political Governance: Political theory. Isha Books. 2005. səh. 4. ISBN 978-81-8205-317-5. 4 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 October 2014.
- ↑ Administration for Children and Families (2010) The Program Manager's Guide to Evaluation Arxiv surəti 25 avqust 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 25 avqust 2012 at the Wayback Machine. Chapter 2: What is program evaluation?.
- ↑ Shackman, Gene. "What Is Program Evaluation: A Beginner's Guide". 11 February 2018. SSRN 3060080. (#cite_web_url)
- ↑ Druckman, James; Green, Donald; və b., redaktorlar Cambridge Handbook of Experimental Political Science. New York: Cambridge University Press. 2011. ISBN 978-0-521-17455-8.
- ↑ Lowell, A. Lawrence. 1910. "The Physiology of Politics Arxiv surəti 5 may 2022 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 9 avqust 2020 at the Wayback Machine." American Political Science Review 4: 1–15.