Kriolit
 | Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
| Kriolit | |
|---|---|
 | |
| Ümumi | |
| Sistematik adı | Kriolit |
| Kimyəvi formulu | Na3AlF6 |
| Termik xüsusiyyətlər | |
| Ərimə nöqtəsi | 1012 °S |
| Təsnifatı | |
| CAS-da qeyd. nöm. | 13775-53-6 |
Kriolit (Na3AlF6, natrium heksaflor-alüminat) 1987-ci ilə qədər tükənən, bir vaxtlar Qrenlandiya adasının qərb sahilindəki İvittuut şəhərində böyük bir yataq ilə aşkar edilən nadir bir mineraldır. Nadirliyinə görə, bəlkə də dünyada tükənmək üzrə olan yeganə mineraldır. [7]
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kriolit ilk dəfə 1798-ci ildə Danimarkalı baytar və həkim Peder Kristian Abildgaard (1740–1801) tərəfindən təsvir edilmişdir; [8] [9] bu mineral Qrenlandiyadakı İvittuut şəhərindəki bir yataqdan əldə edilmişdir. Ad Yunan dilində κρύος (cryos) = don və λίθος (lithos) = daş sözlərindən götürülmüşdür. [10] Pensilvaniya Duz İstehsal Şirkəti, Natrona, Cornwells Heights zavodlarında 19-cu və 20-ci yüzilliklərdə kaostik soda hazırlamaq üçün çox miqdarda kriolit istifadə etmişdir. Tarixən bir alüminium filizi və daha sonra alüminium ilə zəngin oksid filiz boksitin elektrolitik emalında istifadə edilmişdir. Alüminiumun oksidin filizlərindəki oksigendən ayrılmasının çətinliyi, oksid minerallarını həll etmək üçün bir axın olaraq kriolitin tətbiqi ilə aradan qaldırıldı. Saf kriolitin özü 1012 °C-də (1285 K) əriyir və alüminiumun elektroliz yolu ilə asanlıqla çıxarılmasına imkan vermək üçün alüminium oksidlərini kifayət qədər yaxşı həll edə bilər. Həm materialların istiləşməsi, həm də elektroliz üçün hələ də böyük enerjiyə ehtiyac var, lakin oksidlərin özlərinin əridilməsində enerji çox qənaətlidir. Təbii kriolit bu məqsəd üçün istifadə oluna biləcəyi halda, çox nadir mineral olduğundan, sintetik natrium alüminium florid florit mineralından istehsal olunur.
Mineral yataqları
[redaktə | mənbəni redaktə et]İvittuutdan əlavə, Qrenlandiyanın qərb sahilində kriolitin çox miqdarda tapıla biləcəyi yerlərdə, İspaniyanın bəzi bölgələrində, Koloradodakı Pikes zirvəsinin ətəyində, Kanadanın Kvebekdəki Montreal yaxınlığındakı Şahin Ocağında kiçik kriolit yataqlarının olduğu bilinir. Həmçinin Rusiyada Miaskda da kriolit yataqlarına rast gəlinir . [11] [12]
Tətbiqi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əridilmiş kriolit, alüminiumun təmizlənməsində istifadə olunan Hall – Héroult prosesində alüminium oksid (Al2O3) üçün həlledici kimi istifadə olunur. Əridilmiş (maye hal) alüminium oksidin ərimə nöqtəsini 2000-dən 2500 °C-dən 900–1000 °C-yə endirərək keçiriciliyini [ehtiyac duyulan istinad] artıraraq alüminiumun çıxarılmasını daha qənaətcil etmək olar. [13] Kriolit həşərat dərmanı və pestisid kimi istifadə olunur. [14] Həm də hava fişənglərinə sarı rəng vermək üçün istifadə olunur. [15]
Fiziki xassələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kriolitin vahid hüceyrəsi. Natrium atomları bənövşəyi rəngdədir; flor atomları, alüminium atomunun ətrafındakı səkkiz dərəcədə düzülmüş yaşıl rəngdədir.
Kriolit şüşəvari, rəngsiz, ağ-qırmızıdan boz-qara prizmatik monoklinik kristalları şəklində meydana gəlir. Suyun göstəricisinə çox yaxın olan təxminən 1,34 qırılma göstəricisi çox aşağıdır və şəffafdır; beləliklə, suya salındıqda, kriolit əslində görünməz hala gəlir. [6]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]1. CRC Handbook of Chemistry and Physics, 83rd Ed., p. 4–84.
2. ^ Gaines, Richard V., et al (1997) Dana's New Mineralogy, Wiley, 8th, ISBN 978-0-471-19310-4
3. ^ Cryolite: Cryolite mineral information and data. Mindat.org (2010–10–03). Retrieved on 2010–10–25.
4. ^ Cryolite Mineral Data. Webmineral.com. Retrieved on 2010–10–25.
5. ^ Cryolite, Handbook of Mineralogy. Retrieved on 2010–10–25.
6. ^ Jump up to:a b Hurlbut, Cornelius S.; Klein, Cornelis, 1985, Manual of Mineralogy, 20th ed., John Wiley and Sons, New York ISBN 0-471-80580-7
7. ^ "Royal Society of Chemistry, Chemistry in its element: compounds — Cryolite". Archived from the original on 2016–04–18. Retrieved 2016–04–08.
8. ^ Abildgaard (1799). "Norwegische Titanerze und andre neue Fossilien"[Norwegian titanium ores and other new fossils [i.e., anything dug out of the earth])]. Allgemeines Journal der Chemie (in Danish). Leipzig. 2: 502. In der ordentlichen Versammlung der königl. Gesellschaft der Wissenschaften am 1. Februar dieses Jahres stattete Hr. Prof. Abildgaard einen Bericht über die Norwegischen Titanerze und über die von ihm mit denselben angestellten Analysen ab. Zugleich theilte er auch eine Nachricht von einer vor wenigen Jahren aus Grönland nach Dänemark gebrachten besonders weißen spathartigen Miner mit. Einer damit angestellten Untersuchung zu folge bestand sie aus Thonerde und Flußspathsäure. Eine Verbindung, von welcher noch kein ähnliches Beyspiel im Mineralreich vorgekommen ist. Sie hat den Namen Chryolit erhalten, weil sie vor dem Löthrohre wie gefrorne Salzlauge schmilzt. (At the ordinary session of the [Danish] Royal Society of Science on February 1st of this year, Prof. Abildgaard presented a report about Norwegian titanium ores and about the analysis of them undertaken by him. He also communicated a notice of an especially white, spar-like mineral that was brought several years ago from Greenland to Denmark. According to an investigation performed on it, it consists of alumina and hydrofluoric acid. A compound of which no similar example in the mineral realm has yet been found. It received the name "cryolite" because under a blowpipe, it melts like frozen brine.)
9. ^ Abildgaard, P. C. (1800). Om Norske Titanertser og om en nye Steenart fra Grönland, som bestaaer af Flusspatsyre og Alunjord [On Norwegian titanium ores and on a new mineral from Greenland, which consists of hydrofluoric acid and alumina]. 3rd (in Danish). 1. Det Kongelige Danske Videnskabers-Selskabs (The Royal Danish Scientific Society). pp. 305–316. Han har kaldt denne grönlandske Steen Kryolith eller Iissteen formedelst dens Udseende, og fordi den smelter saa meget let for Blæsröret. (He has named this Greenlandic stone cryolite or ice stoneon account of its appearance, and because it melts so easily under a blowpipe.)
10. ^ Albert Huntington Chester, A Dictionary of the Names of Minerals Including Their History and Etymology (New York, New York: John Wiley & Sons, 1896), p. 68.
11. ^ "CRYOLITE (Sodium Aluminum Fluoride)". www.galleries.com. Retrieved 2020–10–07.
12. ^ "Cryolite | mineral". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2020–10–07.
13. ^ Totten, George E.; MacKenzie, D. Scott (2003). Handbook of Aluminum: Volume 2: Alloy production and materials manufacturing. vol. 2. New York, NY: Marcel Dekker, Inc. ISBN 0-8247-0896-2.
14. ^ EPA R. E. D. FACTS Cryolite http://www.epa.gov/oppsrrd1/REDs/factsheets/0087fact.pdf
15. ^ Helmenstine, Anne Marie. "How Firework Colors Work and the Chemicals That Make Vivid Colors". ThoughtCo. Retrieved 2019–09–01.