Saltar al conteníu

Carcinos

Esti artículu foi traducíu automáticamente y precisa revisase manualmente
De Wikipedia
Carcinos
Información
Conexones Mitoloxía griega
[editar datos en Wikidata]

Carcinos (Καρκίνος, davezu denomináu pol so nome en llatín, Cáncer, o, a cencielles como el Cámbaru) ye un cámbaru xigante de la mitoloxía griega qu'habitaba na llaguna de Lerna.[1] Ye un personaxe secundariu nel mitu de los dolce trabayos de Heracles, a quien, por orde de Hera, ataca mientres llucha contra la Hidra de Lerna;[2] como compensa por esta aición, Hera conviérte-y na constelación de Cáncer.[3]

Puesto que nun ye un elementu principal del mitu, non siempres apaez nes versiones que llegaron hasta l'actualidá; sicasí, clásicos mitógrafos, astrónomos, historiadores o filósofos como Platón, Pseudo-Eratóstenes, Pseudo-Apolodoro y Higino menten nos sos testos al personaxe.

Una de les interpretaciones más habituales del mitu acomuñar con una batalla del sieglu XXII e.C. nel Peloponeso, que causó la destrucción de Lerna (d'influencia minoica) por pueblos pre-micénicos.[4]

Nel arte, Carcinos suel apaecer representáu como detalle del mitu de la Hidra o como imaxe del signu del Zodiacu y la constelación a los que da'l so referíu nome.

Etimoloxía

[editar | editar la fonte]

El nome «Carcinos» ye una treslliteración de la pallabra en griegu antiguu Καρκίνος,[5] que significa lliteralmente "cámbaru".[6] Ye por ello que, según la versión y traducción del mitu, nun apaeza referíu'l personaxe col so nome propiu orixinal sinón namái como un cámbaru xigante, el Cámbaru o Cáncer.[7]

«Cancer» (transcrito como «cáncer», con tilde, en idioma español) ye la traducción de la pallabra carcinos al llatín, realizada por Aulo Cornelio Celso y recoyida na so obra De medicina (n'español, [Llibru] sobre medicina). El términu griegu usar dende Hipócrates (460-370 e.C.) pa denominar ciertos tipos de tumores,[8] pola paecencia que'l médicu griegu reparó ente les mancadures y la forma d'un cámbaru. Celso siguió utilizando l'analoxía ya introdució el términu que perduró hasta l'actualidá pa denominar a esi conxuntu d'enfermedaes.[9][10]

La pallabra Καρκίνος sigue utilizándose nel idioma griegu actual pa delles de les acepciones del vocablu cáncer. Otres pallabres como «carcinoma» (tamién utilizada por Hipócrates), «carcinóxenu» o «carcinoloxía», comparten el raigañu griegu orixinal, en referencia tanto a los crustáceos como a la enfermedá.

Papel na mitoloxía

[editar | editar la fonte]
Nota: de siguío espónse una versión resumida del contestu mitolóxicu; amás, téngase en cuenta la esistencia de diverses variantes pa munchos de los mitos, según la obra que se consulte.
Grabáu de Hans Sebald Beham (sieglu XVI).

Zeus, rei de los dioses olímpicos, xació cola mortal Alcmena niciando a Heracles. La esposa de Zeus, la diosa Hera, celosa pola infidelidá de la so consorte, entornó la so despecho sobre'l neñu ya intentó causa-y la muerte o sufrimientu en diverses ocasiones a lo llargo de la so vida.[11]

Heracles llegó a la edá adulta y casóse cola princesa Mégara, con quien tuvo dellos fíos. Hera provocó un ataque de llocura a Heracles, mientres el cual el mozu griegu asesinó a la so esposa y fíos. La sibila del oráculu de Delfos encamentó como penitencia la realización de diez trabayos que-y ordenara'l so primu Euristeo, rei de l'Argólida.[12]

Esos diez trabayos más dos adicionales, al considerar Euristeo inválidos dos de los iniciales por non completase ensin ayuda, formaron los denominaos doce trabayos de Heracles. El segundu d'ellos consistía en matar a la Hidra de Lerna, una bisarma con forma de culiebra de delles cabeces, qu'habitaba na llaguna cercana a la ciudá.[13]

Una vegada llegó a la barraquera, Heracles enfrentar a la Hidra. Intentó cortar les cabeces de la bestia pero por caúna que cortaba crecíen otros dos. Mientres dambos lluchaben, Hera unviada n'ayuda de la bestia a Carcinos, un cámbaru xigante que moraba tamién pela zona. El cámbaru atacó coles sos pinces a Heracles nos pies pa despista-y y que la Hidra pudiera mata-y; sicasí, l'héroe griegu, enfurecido, entartallar col so talón en respuesta y siguió la batalla.[14]

Cola ayuda de Yolao, el so sobrín, atopó la forma de ganar a la bisarma, aplicando fueu nos pescuezos tarazaos primero que crecieren nueves cabeces; asina, Heracles pudo acabar cola Hidra. Soterró la cabeza principal, entá xiblante pos yera inmortal, so una gran roca cerca del camín de Lerna a Eleo. Amás, abrió en canal a la bestia pa moyar nos sos fluyíos internos les puntes de les sos fleches, siendo dende entós mortal cualquier firida causada con elles.[14]

Esti trabayu foi unu de los consideraos como inválidos por Euristeo, yá que Heracles recibió l'ayuda del so sobrín pa llevalo a términu.[13]

Catasterismo

[editar | editar la fonte]
Constelación de Cáncer.

Un catasterismo ye'l rellatu del tresformamientu d'un personaxe de la mitoloxía griega nuna estrella o constelación. Según el mitu, Hera, estimada pol valiente pero infructuosu esfuerciu de Carcinos, poner nel cielu creando la constelación de Cáncer nel Zodiacu.[15] Foi allugáu xunto al Lleón, la figura puesta por Zeus en conmemoración de la muerte del Lleón de Nemea a manes del so fíu Heracles nel primeru de los sos trabayos.

Variantes del mitu

[editar | editar la fonte]

Al igual que la figura de la Hidra, Carcinos tien diverses variantes en función de lo que l'autor de la versión recueya nel so testu:

  • Al respeutive de la so mesma esistencia pos, como elementu secundariu nel mitu de la Hidra, delles versiones nun menten al personaxe de Carcinos nel segundu trabayu de Heracles. Esti fechu suelse esplicar cola hipótesis de que fuera introducíu nel rellatu principal por influencia mesopotámica, nel intentu de los astrólogos d'acomuñar los trabayos de Heracles colos dolce signos del Zodiacu.[16][14]
  • En función de la forma en que Carcinos ataca a Heracles según la versión o traducción del testu, siendo tiñazar, picar o morder les más frecuentes.[1][15][13] Sicasí, les distintes versiones coinciden en que'l so ataque yera un elementu de distraición pa Heracles, col enfotu de desequilibrar el combate a favor de la Hidra, ensin constituyir un oponente que pudiera por sigo mesmu acabar col héroe griegu.

El mitu según los clásicos

[editar | editar la fonte]

El cámbaru Carcinos nun apaez en toles versiones del mitu del segundu trabayu de Heracles y, por tanto, naquellos testos rellacionaos, principalmente alrodiu de mitoloxía o astronomía, que llegaron a l'actualidá; por casu, nel célebre poema escontra 275 e.C. d'Arato, Fenómenos, (que describe les constelaciones y otros cuerpos celestes, comentando pa dalgunos d'ellos el mitu asociáu) tan solo méntase la constelación de Cáncer p'allugar los Pollinos y el Preselbe:

Repara tamién el Preselbe. Asemeyáu a una pequeña nebulosa, marcha englobado nel Cámbaru en direición Norte; en redol so xiren dos estrelles que rellumen pocu, nin bien alloñaes nin mui cerca d'él, sinón que, a güeyu, diríase que tán a un coldu de distancia poco más o menos; una ta al Norte, la otra ta empobinada al Sur. Llámase-yos los Pollinos y en mediu ta'l Preselbe.
Arato, Fenómenos, 892-896.

Como s'apuntó enantes, esti fechu suelse atribuyir a la teoría de que dichos cuerpos tuvieren una hestoria d'orixe griegu anterior a l'asociación de la constelación con un cámbaru por influencia probablemente mesopotámica, onde la constelación apaez col nome A el·lul, «cámbaru» en sumeriu.[16]

Nos Catasterismos (obra arrexuntada escontra'l sieglu I e.C. na que se narren los tresformamientos de personaxes de la mitoloxía n'estrelles o constelaciones), atribuyíos equivocadamente a Eratóstenes (sieglu III e.C.), atópase la referencia más antigua del mitu:[21]

Cámbaru: Creyer que foi asitiáu ente les constelaciones por Hera, yá que foi l'únicu que, mientres los demás lluchaben del llau de Heracles cuando ésti mató a la Hidra, saliendo de la llaguna picó-y nel pie, tal como diz Paniasis nel so Heraclea. Y ye sabíu que Heracles, enfurecido, entartallar col pie, d'ende que llograra'l gran honor de ser cuntáu ente los dolce signos del Zodiacu.
Pseudo-Eratóstenes, Catasterismos.

Amás de la mesma versión del testu, destaca la mención a la Heraclea del poeta del sieglu V e.C. Paniasis d'Halicarnasu, de quien apenes se caltienen unos fragmentos, como referente (el primeru del qu'hai constancia anguaño) a la versión espuesta del mitu.

Nel diálogu Eutidemo, Platón fai referencia nel sieglu IV e.C. al mitu nun diálogu ente Sócrates, Critón, Eutidemo y el so hermanu Dionisodoro, Clinias y Ctésipo; el testu ye una crítica a los sofistes, qu'utilicen les falacies (sofismas) pa los sos razonamientos:[22]

[...] N'efeutu, yo soi muncho más débil que Heracles, quien nun podía lluchar contra la Hidra, esta sofista, que pola so sabiduría -cada vez que-y cortaba una cabeza a un razonamientu- sacaba munches en cuenta de una, y tamién contra otru sofista del mar, un cámbaru, qu'apocayá según me paez, desembarcó. Cuando ésti fadiar asina y faló-y dende la izquierda y morder, [Heracles] llamó na so ayuda al so sobrín Yolao, quien lo ayudar abondo. [...]
Platón, Eutidemo, 278c.

Col usu del mitu, el personaxe de Sócrates burllar de los hermanos sofistes y los sos razonamientos al comparalos coles bisarmes Hidra y Carcinos.[23]

En Astronomía poética, obra de catasterismos tradicionalmente atribuyida a Higino (sieglu I e.C.), tamién se fai mención al mitu na so versión más espublizada:

Dizse que'l Cámbaru foi puestu ente les estrelles por Juno, porque, cuando Hércules enfrentar a la Hidra de Lerna, salió del banzáu y mordiólu nel pie. Hércules, enfurecido, matar, y Juno púnxo-y ente les constelaciones pa ser unu de los dolce signos xuníos pol circuitu del sol.
Higino: Astronomía poética (Astronomica), 13: Cámbaru.

[24]

Dada l'asimilación de la mitoloxía griega que se dio na Antigua Roma y que Higino yera llatín, los personaxes del testu apaecen colos sos nomes romanos, correspondiendo Juno a Hera y Hércules a Heracles.

Na Biblioteca mitolóxica, refecha escoyeta de la mitoloxía griega ellaborada escontra los sieglos I - II d. C., atribuyida equivocadamente a Apolodoro d'Atenes, tamién se menta a la criatura:[13]

Como segundu trabayu [Euristeo] ordenólu [a Heracles] matar a la Hidra de Lerna. [...] Un cámbaru xigante allegó n'ayuda de la hidra mordiéndo-y nel pie. Por ello, matar y pidió ayuda a Yolao [...].
Pseudo-Apolodoro, Biblioteca mitolóxica, 2.5.2.

En contrapartida, otros tantos autores clásicos nun menten nos sos testos a Carcinos nel mitu de la Hidra, como Hesíodo na so Teogonía,[25] Pausanias nel so Descripción de Grecia,[26] Diodoro Sículo nel so Bibliotheca historica,[27] o Eurípides nel so Heracles,[28] lo cual incide nel calter secundariu del personaxe respeuto al segundu trabayu de Heracles.

Interpretaciones del mitu

[editar | editar la fonte]
Grabáu de Giovanni Jacopo Caraglio (s. XVI).

Los mitos disponen, por norma, de llectures non lliterales poles que los rellatos fantásticos reflexen de forma alegórica o simbólica fechos, situaciones o comportamientos na realidá. Al segundu trabayu de Heracles atribuyéronse-y diverses interpretaciones a lo llargo de la Historia:[29]

  • Una interpretación xeolóxica, na que, según l'evemerístico Servio,[32] identifícase la Hidra con el mesmu banzáu de Lerna y les sos cabeces coles fontes o ríos soterraños que lo alimentaben, atayando los intentos de desecar la zona pa saniala.[14]
  • Una interpretación relixosa, pola que la muerte de la Hidra a manes de Heracles corresponder cola supresión, per parte de los pueblos invasores d'aqueos o dorios, de los ritos de fertilidá autóctonos de Lerna, realizaos por sacerdotesa qu'espublizaben la influencia minoica procedente de Creta.[14]
  • Una interpretación astronómica, na que los personaxes representen cuerpos celestes nuna determinada situación; Heracles destrúi a la Hidra y el Cámbaru tal como la lluz del Sol esmorez a les constelaciones mientres l'amanecer, al surdir l'astru pel horizonte.[33][34]
  • Una interpretación esotérica, pola que se rellaciona les múltiples cabeces de la Hidra colos malos pensamientos y deseos, a vencer pol individuu na so crecedera personal.[35]

Morfoloxía

[editar | editar la fonte]

Los autores clásicos que menten a Carcinos nel mitu de la Hidra nun ufierten nos sos testos descripciones de la forma o tipu de cámbaru más allá de la puntual alusión al notable tamañu del espécime. Esi vacíu na descripción provocó la diversidá nel tipu de crustaceu qu'apaez nes representaciones del personaxe, amosando a discreción del artista tantu cangrejo de ríu (d'aspeutu similar a pequeños bugres, con un cefalotórax y abdome bien estremaos) como cámbaros de mar (con un abdome amenorgáu a pocu más d'un apéndiz sol cefalotórax).

Los escritos de naturalistes o geopónicos clásicos, como Aristóteles, Pliniu'l Vieyu o Casiano Baso,[36] y los estudios modernos en carcinoloxía dexen faese una idea de les especies de cámbaros conocíes qu'influyiríen na imaxe mental que les xentes llograríen al escuchar el mitu, según nes representaciones artístiques que se realizaron del mesmu:

De los cámbaros citaos, son los especímenes de Cancer pagurus los más avolumaos, con un anchor de cascu d'unos 24 cm, siendo'l máximu rexistráu de 30 cm.[43]

Influencia nel arte

[editar | editar la fonte]
Rosetón de la Catedral de Saint-Denis.

El personaxe de Carcinos apaez representáu nel arte principalmente como parte del mitu de la Hidra, como signu zodiacal o como constelación de los mapes celestes.

Les téuniques artístiques utilizaes nes sos representaciones son diverses, destacando la cerámica de l'Antigüedá, los relieves y vidreres de la Edá Media, los grabaos renacentistes o los dibuxos nos atles d'astronomía de los últimos sieglos del segundu mileniu.

Per otru llau, como s'indicó, nun hai unanimidá na tipoloxía de cámbaru que correspondería al personaxe, amosándose tantu cámbaros de ríu como de mar.

Sobre'l mitu

[editar | editar la fonte]
Detalle en ánfora ática (540-530 e.C.). Muséu del Louvre.

Ente los dolce trabayos de Heracles, el segundu ye unu de los que más frecuentemente foi representáu nel arte, cuantimás polos artistes postclásicos, tantu en pintura como en escultura;[44] sicasí, d'igual manera que nos escritos, non toles representaciones artístiques del mitu inclúin la figura de Carcinos.

Mientres l'Antigüedá clásica, destaquen los exemplos de decoración en cerámica atopaos en lecitos, hidries, aríbalos y otros tipos de vasos griegos, davezu de los sieglos VI y V e.C. y pertenecientes a los estilos de figures negres y coloraes predominantes na dómina.[45][46][47][48] Nestes representaciones, Carcinos ye amosáu xeneralmente como un cámbaru de mar.

Grabáu de Cornelis Cort (circa 1565).

Mientres el sieglu XVI, en plenu Renacimientu, realizáronse dellos grabaos que representaben los trabayos de Heracles. En parte de los qu'amuesen la llucha contra la Hidra de Lerna, tamién apaez la figura de Carcinos; d'estos, dalgunos de los más relevantes son les obres de los siguientes artistes:

En 1634, el pintor español del Sieglu d'Oru Francisco de Zurbarán pintó'l cuadro al oleu Hércules llucha contra la hidra de Lerna, inspirándose nel grabáu mentáu de Cornelis Cort. Na actualidá, ta espuestu nel Muséu del Prado, Madrid.[49]

Relieve na Catedral de Amiens.
Mosaicu na abadía de Hagia Maria.

A pesar del so orixe paganu y del refugu xeneral de les Ilesies cristianes, los signos del Zodiacu representáronse frecuentemente nel arte medieval, concretamente en relieves, pintures y vidreres de les mesmes ilesies.[50] Dalgunos de los templos nos que pueden atopase estes representaciones son:

  • La basílica gótica del sieglu XII de Saint-Denis, Francia, na que s'atopa un rosetón nel que los signos del Zodiacu arrodien a Cristu. Cáncer apaez con forma de cámbaru de ríu.
  • La ilesia románica del sieglu XII de San Austremonio en Issoire, Francia, na qu'apaecen relieves coles figures del Zodiacu. La forma de Cáncer recuerda a un cámbaru de mar, pero l'apariencia grotesca ye más cercana a una gárgola.
  • La catedral gótica del sieglu XIII de Chartres, Francia, na que nuna de les principales puertes atópense relieves colos signos zodiacales arrodiando la figura de Cristu. Amás, nel interior atopa una vidrera na que tamién apaecen dichos motivos.[52] Cáncer apaez con forma de cámbaru de mar.
  • La catedral gótica del sieglu XIII d'Amiens, Francia, en que la so fachada apaecen relieves colos signos del Zodiacu. Cáncer apaez con forma de cámbaru de mar.
Capitel d'una columna del Palaciu Ducal de Venecia.

Otru exemplu puede trate nel Palaciu Ducal de Venecia, edificiu góticu xunto a la Plaza de San Marcos utilizáu como residencia pal dux, sede del gobiernu, tribunal y prisión. Parte de los capiteles de les columnes tán decoraos con motivos sobre los planetes del Sistema Solar y signos del Zodiacu; en concretu, unu d'ellos amuesa a Cáncer y la Lluna, el so astru rexente. Cáncer represéntase como un cámbaru de mar ente que la Lluna ye una figura femenina, dambos sobre una barca.

N'otru ámbitu, el pintor y compositor lituanu Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, perteneciente al modernismu y simbolismu, realizó en 1907 un ciclu de doce cuadros denomináu Zodiakas (El Zodiacu); Vėžys (Cáncer) representaba'l signu de Carcinos, con forma de cámbaru de ríu.[54]

Mapes celestes

[editar | editar la fonte]
Constelación de Cáncer según Hevelius.

Nos mapes celestes represéntase la distribución de los principales oxetos astronómicos visibles dende la Tierra. Dichos mapes, que tuvieron la so puxanza ente los sieglos XV y XIX, son frecuentemente decoraos con figures qu'ayuden a interpretar o reconocer les constelaciones amosaes. De siguío, numbérense dellos exemplos de los mapes más relevantes:

  • El manuscritu en arábigu Kitab al-Bulhan, de Abd al-Hasan Al-Isfahani; arrexuntáu a finales del sieglu XIV, trata sobre astroloxía, astronomía y geomancia.[55] Cáncer represéntase como un cámbaru de mar.
Techu de la estación Grand Central Terminal de Nueva York.
  • Uranugraphia, del astrónomu alemán Johann Elert Bode; publicáu en 1801 y del que se diz que marca'l fin del enclín de mapes que conxugaben la rigurosidad científica cola calidá artística, empezando a estremase los testos destinaos a profesionales d'aquellos para aficionaos na materia.[59]

Cáncer represéntase como un cámbaru de mar.

Casu especial ye'l techu de la Grand Central Terminal de Nueva York, pintáu en 1912 pol francés Paul César Helleu, onde s'amuesa parte d'un mapa celeste. En 1998, tres doce años de trabayos de restauración na estación, esta obra pudo volver contemplase dempués de pasar desapercibida mientres décades por haber quedáu escurecida pol fumu.[60][61]

Otres influencies

[editar | editar la fonte]

La principal influencia derivada del mitu de Carcinos foi la de sirvir como nome pa la constelación de Cáncer y el so signu del Zodiacu. Per otru llau, el personaxe nun ta rellacionáu col cuerpu celeste de la Nebulosa del Cámbaru y el so Pulsiar, asitiaos na constelación de Tauro; foi na década de 1840 cuando William Parsons, astrónomu y aristócrata inglés, referir a la nebulosa como "del Cámbaru", pola paecencia d'un dibuxu que realizó sobre ella con un crustaceu.[62]

Sobre les influencies recibíes, el polímata estauxunidense Richard Hinckley Allen espón na so obra Star Names — Their Lore and Meaning (1899) que la constelación de Cáncer tamién s'identificaba por otros pueblos, aparte del griegu y posteriores, con un cámbaru:

La constelación yera conocida como Cherjengh y Kalakang polos perses; Lenkutch, polos turcos; Sartono, polos sirios y quiciabes polos posteriores caldeos; Sarṭān, polos hebreos; y Al Saraṭān, polos árabes; tolos términos equivalentes a Cáncer.
R. H. Allen, Star Names — Their Lore and Meaning, p. 108.

Paul Jensen rellacionar cola tortúa de Babilonia del cuartu mileniu antes de Cristu, y foi acomuñáu tamién col Scarabaeus sacer d'Exiptu del segundu mileniu antes de Cristu. Les primeres referencies a un cámbaru apaecen mientres la dinastía casina mesopotámica, sobre 1530-1160 e.C., y yá claramente nes tables de Mul·Apin, sobre 1100-700 e.C., como A el·lul.[63][64][65]

Sicasí, nun llegó hasta l'actualidá un orixe o influencies clares sobre'l personaxe, más allá de la hipótesis de la creación per parte de los antiguos astrólogos p'acomuñar les constelaciones de la Eclíptica colos dolce trabayos de Heracles, introduciendo nel mitu de la Hidra'l personaxe menor del cámbaru col qu'aprovechar la figura tradicionalmente reconocida na constelación.[14]

Ver tamién

[editar | editar la fonte]

Notes y referencies

[editar | editar la fonte]
  1. 1,0 1,1 Rafael Fontán Barreiro. «Diccionariu de la mitoloxía mundial».
  2. Charlton T. Lewis, Charles Short. «A Latin Dictionary» (inglés). Consultáu'l 15 de xunu de 2010.
  3. 3,0 3,1 Stephen Trzaskoma; R. Scott Smith; Stephen Brunet (2004). «Eratosthenes», Anthology of classical myth (n'inglés). Hackett Pub, páx. 103-104. ISBN 0-87220-721-8. Consultáu'l 15 de xunu de 2010.
  4. 4,0 4,1 Luigi Piccardi; W. Bruce Masse (2007). Myth and geology (n'inglés). The Geological Society of London, páx. 14. ISBN 978-1-86239-216-8. Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  5. Harry Keil. «The Historical relationship between the concept of tumor and the ending -oma» (inglés). Bulletin of the History of Medicine 1950, 24: 353-377.. Archiváu dende l'orixinal, el 29 d'agostu de 2008. Consultáu'l 15 de xunu de 2010.
  6. Henry George Liddell, Robert Scott. «An Intermediate Greek-English Lexicon» (inglés). Consultáu'l 31 d'agostu de 2010.
  7. 7,0 7,1 Plantía:Cita DGRA
  8. Ralph W. Moss. «[https://web.archive.org/web/20100918191740/http://cancerdecisions.com/speeches/galen1989.html Galen on Cancer]» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 18 de setiembre de 2010. Consultáu'l 15 de xunu de 2010.
  9. American Cancer Society. «The History of Cancer» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 2016-11-20. Consultáu'l 7 de xunetu de 2010.
  10. Institut Jules Bordet. «The History of Cancer» (inglés). Consultáu'l 15 de xunu de 2010.
  11. Grimal, Diccionariu de mitoloxía griega y romana, pp. 238.
  12. Pseudo-Apolodoro, Biblioteca mitolóxica, 2.4.12.
  13. 13,0 13,1 13,2 13,3 Pseudo-Apolodoro, Biblioteca mitolóxica, 2.5.2.
  14. 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 Graves, Los mitos griegos II, pp. 73-75.
  15. 15,0 15,1 Pseudo-Eratóstenes: Catasterismos.
  16. 16,0 16,1 Daniel Marín Arcones. «Cáncer». Consultáu'l 15 de xunu de 2010.
  17. Mira Miralles, Eloy (1999). Del caos al cosmos. Editorial Club Universitariu, páx. 135. ISBN 84-95015-36-6. Consultáu'l 15 de xunu de 2010.
  18. Columela. De Re Rustica (en llatín). Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  19. Ovidio. Les metamorfosis (en llatín). Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  20. Manilio. Astronómicon (en llatín). Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  21. Sanz Morales, Mitógrafos griegos, pp. 46-47.
  22. Platón, Eutidemo, 278c.
  23. Ute Schmidt Osmanczik (2002). Platón, Eutidemo. ISBN 968-36-9117-X. Consultáu'l 15 de xunu de 2010.
  24. Higino: Astronomía poética (Astronomica).
  25. Hesíodo. Teogonía (n'inglés). Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  26. Pausanias. Descripción de Grecia (n'inglés). Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  27. Diodoro Sículo. Bibliotheca historica (n'inglés). Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  28. Eurípides. Heracles (n'inglés). Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  29. Grimal, Diccionariu de mitoloxía griega y romana, pp. 243-244.
  30. Sanz Morales, Mitógrafos griegos, pp. 249-250.
  31. García Gual, Carlos (2007). «Interpretaciones de los mitos: el alegorismo y el evemerismo», Introducción a la mitoloxía griega. Alianza. ISBN 978-84-2066-165-0. Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  32. Servio. Commentary on the Aeneid of Vergil (en llatín). Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  33. Franscica Martín-Cano Abreu. «Interpretación astronómica del mitu». Mitos, interpretaciones lliterales y metafóriques. Omnia. Mensa España. Archiváu dende l'orixinal, el 28 de mayu de 2010. Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  34. L'autora del artículu referenciáu afirma que dicha configuración celeste (les constelaciones alliniaes nel horizonte a l'amanecida) socedió'l 21 de xunu del 3300 e.C.
  35. Apiano Lleón de Valiente. «Interpretación esotérica del mitu». Los dolce trabayos de Hércules. Consultáu'l 16 de xunu de 2010.
  36. Azcoytia, Carlos (2008). «Historia del cámbaru de mar y de ríu na dieta alimenticia». Consultáu'l 18 de xunetu de 2010.
  37. Holdich, D.M. (2002). «Distribution of crayfish in Europe and some adjoining countries» (n'inglés). Bulletin Français de la Pêche et de la Pisciculture (ONEMA) (367):  páxs. 611-650. http://www.onema.fr/BFPP/bfpp/Article/367/367p611.pdf. Consultáu'l 18 de xunetu de 2010. 
  38. Schulz, H.K. (2005). «Phylogeny of european crayfish» (n'inglés). Bulletin Français de la Pêche et de la Pisciculture (376-377):  páxs. 829-836. http://www.kmae-journal.org/index.php?option=com_article&access=doi&doi=10.1051/kmae:2005035&Itemid=129. Consultáu'l 18 de xunetu de 2010. 
  39. Múzquiz Moracho, José Luis (2008). «El caltenimientu d'especies acuátiques n'agües continentales». Archiváu dende l'orixinal, el 5 d'ochobre de 2010. Consultáu'l 18 de xunetu de 2010.
  40. Yamada, Sylvia Behrens (2001). «Field identification of the european green crab species: Carcinus maenas and Carcinus aestuarii» (n'inglés). Journal of Shellfish Research 20 (3):  páxs. 905-912. http://www.sgnis.org/publicat/papers/yamahauc.pdf. Consultáu'l 19 de xunetu de 2010. 
  41. «MarBef Data System» (inglés). Consultáu'l 19 de xunetu de 2010.
  42. «FAO FishFinder» (inglés). Consultáu'l 19 de xunetu de 2010.
  43. «Cancer pagurus en FAO FishFinder» (inglés). Consultáu'l 19 de xunetu de 2010.
  44. March, Jenny (2002). Diccionariu de mitoloxía clásica. Crítica, páx. 246-247. ISBN 978-84-7423-693-4.
  45. «Lecito áticu de figures negres. Sieglu V e.C.» (inglés). Consultáu'l 17 de xunu de 2010.
  46. «Hidria etrusca de figures negres. Sieglu VI e.C.» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 7 de xunu de 2011. Consultáu'l 17 de xunu de 2010.
  47. «Aríbalo corintiu de figures coloraes. Sieglu VI e.C.» (inglés). Consultáu'l 17 de xunu de 2010.
  48. «Crátera de volutes ática de figures coloraes. Sieglu V e.C.» (inglés). Consultáu'l 17 de xunu de 2010.
  49. Xordano Barbudo, Mª Ángeles (2008). «5.2. La hidra de Lerna», La imaxe del poder al traviés del arte: la figura de Hércules nel Salón de Reinos del Palaciu del Bon Retiru. Universidá de Córdoba. Consultáu'l 30 de xunu de 2010.
  50. «L'astroloxía nel arte». Consultáu'l 26 de xunu de 2010.
  51. «Zodiacu na basílica de San Isidoro». Consultáu'l 26 de xunu de 2010.
  52. «Zodiacu na catedral de Chartres». Consultáu'l 26 de xunu de 2010.
  53. «Abadía de la Dormición o Hagia Maria». Consultáu'l 18 de xunu de 2010.
  54. «Ciclu Zodiakas de M. K. Čiurlionis» (inglés). Consultáu'l 18 de xunu de 2010.
  55. «Cáncer en Kitab al-Bulhan» (inglés). Consultáu'l 18 de xunu de 2010.
  56. «Cáncer en Uranumetria de Johann Bayer» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 11 de xineru de 2010. Consultáu'l 18 de xunu de 2010.
  57. «Cáncer en Firmamentum Sobiescianum de Johannes Hevelius» (inglés). Consultáu'l 18 de xunu de 2010.
  58. «Nueves constelaciones añadíes por Johannes Hevelius en Firmamentum Sobiescianum». Consultáu'l 18 de xunu de 2010.
  59. «Uranugraphia de Johann Elert Bode» (italianu). Consultáu'l 18 de xunu de 2010.
  60. «Paul César Helleu en JSS Gallery» (inglés). Consultáu'l 18 de xunu de 2010.
  61. «Restauración de Grand Central Terminal» (inglés). Archiváu dende l'orixinal, el 2020-01-02. Consultáu'l 18 de xunu de 2010.
  62. Jones, K. Glyn (1975). The search for the nebulae. Chalfont St. Giles: Bucks Alpha Academic, Science History Publications.
  63. Hinckley Allen, Richard (1899). «Cancer», Star Names — Their Lore and Meaning, 1963 Dover Books reprint (n'inglés), páx. 107-114. Consultáu'l 25 de xunetu de 2010.
  64. Gary D. Thompson. «The Origin of the Zodiac» (inglés). Consultáu'l 25 de xunetu de 2010.
  65. Rogers, John H. (1998). «Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian traditions» (n'inglés). Journal of the British Astronomical Association 108 (1):  páxs. 9-28. http://adsabs.harvard.edu/abs/1998JBAA..108....9R. Consultáu'l 25 de xunetu de 2010. 

Bibliografía

[editar | editar la fonte]

Enllaces esternos

[editar | editar la fonte]