Перейти к содержанию

Апшыйакты

Јурт
Апшыйакты
орустап Апшуяхта (Верх-Апшуяхта)
Апшыйакты
Апшыйакты
51°14′04″ с. ш. 85°53′51″ в. д.HGЯO
Эл-тергее  Россия
Федерацияныҥ субъекты Алтай Республика
Муниципал аймак Шабалин
Јурт јеезе Апшыйактыныҥ
Тӱӱкизи ле географиязы
Бийиги 809[1] м
Климады орто-континентал
Ойдиҥ поязы UTC+7:00
Эл-јонныҥ тоозы
Эл-јонныҥ тоозы 271[2] кижи (2021)
Ук-калыктар алтайлар 97 % (2002)[3]
Окылу тил алтай, орус
Тоолорлу идентификаторлор
Телефонныҥ коды +7 38845
Почтаныҥ индекси 649227
АТТК-ныҥ коды 84250830001
МТТК-ныҥ коды 84650430101
Номер в ГКГН 0154354
верх-апшуяхта.рф
Апшыйакты (Россия)
Апшыйакты
Москва
Апшыйакты (Алтай Республика)КытатМонголияКазахстанТываХакасияКемерово областьАлтай крайКош-Агаш аймакУлалуМайма аймакОҥдой аймакТурачак аймакУлаган аймакКан-Оозы аймакКӧксу-Оозы аймакЧамал аймакЧоо аймакШабалин аймак
Апшыйакты (Алтай Республика)
Улалу
Апшыйакты
 Медиафайлдар Викискладта

Апшыйакты (орустап Апшуяхта) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Апшыйактыныҥ јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.

Этимологиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Апшыйакты орустап древняя гора[4].

Физико-географиялык темдектери

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Географиязы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јурт Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш келтейинде Серпек деп ӧзӧктӧ, Тыткескен сууныҥ јарадында турат. Эбире тайгалардыҥ сындары: Јал-Мӧҥкӱниҥ, Кадрин, Сымылты, Бештиҥ бажы. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 809 метрге бийик[1].

Климады орто-континентал. Узун кыш ла кыска јай. Јети айдаҥ артык кыш ла ӱч ай јай турат. Ортојылдык температураныҥ алды −4,2 °С болзо, эҥ ле јылузы +36 °С, эҥ ле соогы −54 °С. Баштапкы сооктор 02.06/19.08 киреде болот, соок јок ӧй 60 ла кӱн, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы 0 °С, кейдиҥ чыгы-јуды 343 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 2,8 м/с, тыҥ салкынду (15 м/с кӧп) кӱндердиҥ тоозы — 9,9. Тӱштӱк аймактарга кӧрӧ климат мында бир канча јымжак.

Апшыйактыныҥ тайга тажы аҥдык: койон, агас, јоонмойын, тийиҥ, сарас, кӧрӱк, суузар, камду. Азулу аҥдардаҥ айу, бӧрӱ, јеекен, шӱлӱзин јӱрет кырларда. Кезик аҥдар-куштардыҥ тоозы астап, јоголорго једип бараткан учун олорды «Кызыл Бичикке» кийдирген[5]. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, сымда, бӧднӧ,јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[6].

Бу јерлерде ӧрӧ аймактарга кӧрӧ, јымжак укту агаштар: кайыҥ, аспак, тал, каргана (орустап акация ) кӧп ӧзӧт. Беле агаш, база аттары: эргиш, эне-кат (орустап рябина), јодро, терек, толоно (орустап боярышник). Арчын-артыш (орустап можжевельник)[7], балан-чаныш (орустап калина), каҥы-туучечек-јелезин-кудайчечек (орустап чабрец или богородская трава) база ӧзӧт. Јиилектердеҥ мында койјиилек, кызылгат, тайа (орустап жимолость), эмегенсӧӧк-ӱзӱт агаш (орустап бузина), ийт-тумчук, тийиҥкат, јыдукара, казылган ӧзӱп јат[8]. Јайыла јӱзӱн-јӱӱр чечектер јайылат: калаш чечек, кабый, јылан чечек, јаргак ӧлӧҥ, буланат, бастый, айу-сырга, адарткы, табылгы, адару-чечек.

Јери ле јолдоры

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта тӧрт ором: Едор, Меесте, Тӧс, Јииттердиҥ.

Апшыйактыныҥ боочызы ажыра «ШабалинАпшыйакты — Каспа» деп регионал кӧӧлик јол ӧдӧт.

Апшыйакты јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире
Администрациялык тӧс јер Апшыйакты 0 км
Аймактыҥ тӧс јери Шабалин 21 км
Республикан тӧс кала Улалу 140 км
Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы 220 км
Тергеениҥ тӧс калазы Москва 4000 км
Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) 21 км

Јурт 1920 јылда тӧзӧлгӧн. 2001 јылда Верх-Апшуяхта деп јурттыҥ ады Апшыйакты болуп солунган.

Эл-јонныҥ тоозы
2010[9]2011[10]2012[11]2013[12]2014[13]2015[14]2016[15]2017[16]2018[17]2019[18]2020[19]2021[2]
276276276274279276269278277261264271

Ук-калыктары

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта кӧп сабазы алтайлар јуртайт. Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 279 кижи болгон, олордыҥ 97 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].

Окылу тил: орус, алтай[20].

Инфраструктуразы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Апшыйактыныҥ јурт јеезезиниҥ администрациязы;
  • орто ӱредӱлӱ школ;
  • стадион;
  • эмчилик;
  • библиотека;
  • агашкезим.

Экономиказы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биледе таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Агашла иштер.

  • Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереес(285)[21].

Археологиялык

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Мӧҥкӱсалгыштар (161),164,170,185,196,215,216,228,342)[21];
  • Јебрен корум (169)[21];
  • Кызыл-Таш мӧҥкӱсалгыш[21].

Ар-бӱткендик

[тӱзедер | кодты тӱзедер]
  • Толгойты (271), јурттыҥ кӱнчыгыш келтейинде[21];
  • Куй таш, Айулу Белтирген. 1,5 км јурттыҥ јанында (163)[21].

Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[21].

Јуруктардыҥ кӧмзӧзи

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Јарлу улузы

[тӱзедер | кодты тӱзедер]

Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1941-1942), Јеҥӱниҥ парадыныҥ туружаачызы (1945), «За отвагу» медальла, Тӧрӧли учун јууныҥ ордениле, Ленинниҥ ордениле кайралдаткан[22].

  1. 1,0 1,1 Верх-Апшуяхта (Апшыйакты)
  2. 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
  3. 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
  4. Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
  5. Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
  6. Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
  7. Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад.. — 3-е изд., перераб. и доп.. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — С. 233—256. — 267 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. – Текст: электронный.
  8. Токшын Торбоков. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
  9. Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
  10. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
  11. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
  12. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
  13. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
  14. Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
  15. Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
  16. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
  17. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
  18. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
  19. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
  20. Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
  21. 21,0 21,1 21,2 21,3 21,4 21,5 21,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
  22. Ялатов Ш.С.[1]