Sonora Chiu
- "Sonora" choán kòe chia, kî-tha ì-sù chhiáⁿ khòaⁿ Sonora (khu-pia̍t-ia̍h).
| Sonora Chiu | |||
| — Chiu — | |||
| Estado Libre y Soberano de Sonora | |||
|
|||
 |
|||
| Kok-ka | Be̍k-se-ko | ||
|---|---|---|---|
| Siú-hú | Hermosillo | ||
| Bīn-chek | |||
| - Lóng-chóng | 179,503 km2 | ||
| Jîn-kháu | |||
| - Lóng-chóng | 2,662,480 lâng | ||
| - Bi̍t-tō͘ | 14.8/km2 | ||
| Sî-khu | CST (UTC-6) | ||
| - Jo̍at--lâng | CDT (UTC-5) | ||
Sonora Chiu (Se-pan-gâ-bûn: Estado Libre y Soberano de Sonora "Sonora ê Chū-iû kap Chú-khoân Chiu") sī Be̍k-se-ko ê chi̍t ê chiu.
Tē-lí
[siu-kái | kái goân-sí-bé]Sonora ūi tī leh Be̍k-se-ko ê sai-pak-pō͘, biān-chek 184,934 pêng-hong kong-lí, sī thong kok tē-2 tōa ê chiu-hūn. Pún chiu sì-ûi ū Sinaloa, Chihuahua kap Baja California Norte, koh ū Bí-kok ê Arizona kap New Mexico. Tī sai-pêng sī California Oan.
Le̍k-sú
[siu-kái | kái goân-sí-bé]Sú-chêng
[siu-kái | kái goân-sí-bé]Chiàu khó-kó͘ gián-kiù só͘ chai-iáⁿ, jîn-lūi chāi 10,000 nî chêng chio̍h ùi pún tē-hng seng-oa̍h. Khah thong lâng chai ê ûi-chek pai-koat El Pinacate Soa-bo̍k ê San Dieguito Ûi-chek-kûn (San Dieguito Complex). Ùi pún chiu ê sai-pak-pêng, ū Pak Bí-chiu siāng kó͘ ê Clovis nû-hòa ûi-chek El Fin del Mundo. Tāi-khāi tī chêng 400 kàu 200 nî ê sî tī khe-piⁿ chhut-hiān liáu lông-gia̍p. Ū chèng-kù kóng Sonora ê bûn-hòa kap Mesoamerica bûn-hòa ū ke-kiám kau-liû. Óa-hái ê tē-hng pat hoat-tián chhut Trincheras, Huatabampo, kap Tiong-hái-hōaⁿ (Central Coast) bûn-hòa thoân-thóng. Trincheras chûn-chāi tī kong-goân 750 kàu 1450 nî kî-kan.
Tāi-iok 15 sè-kí tiong-kî khì-hāu ê piàn-hòa ka-kiôn kó͘ Mexico sai-pak tē-hng ê soa-bo̍k-hòa, tī pún tē ê pō͘-lo̍k siū éng-hióng mā kiám-chió jî-chhiá piàn khah sè-ê--khì.
Se-pan-gâ sî-tāi
[siu-kái | kái goân-sí-bé]Kàu 16 sè-kí, Se-pan-gâ lâng cheng-ho̍k liáu Aztec Tè-kok, m̄ koh Sonora hong-bīn tī hit chūn ê tāi-chì bô chin chheng-chhó. Thâu chi̍t chō Se-pan-gâ lâng chng-siā ê chhut-hiān sî-kiam kiam chē-chí ū chē khoán kóng-hoat.
Ia-so͘-hōe ê sîn-hū tùi 1610 nî-tāi khai-sí tī Sonora óa hái-kîⁿ ê tē-khu oa̍h-tāng. 1637 nî, pún tī siat chò Nueva Navarra séng-hūn, kàu 1648 nî chiah kái hō Sonora.
1691 nî, āu-lâi ê Sonora kap Sinaloa ōe ji̍p Provincias de Sonora, Ostimuri, y Sinaloa tē-khu, tong-sî tāi-khài ū Se-pan-gâ khún-hō͘ jîn-kháu 1,300 lâng. Si̍t-bîn tī 18 sè-kí iû-kî in-ūi Álamos téng tē-hng ê khong-sán hoat-hiān kēng-ka hoat-tián. Bē chio̍h goân-chū-bîn hông sàng khì ông-ka khòng-chè ê khòng-tiûⁿ jî-chhiá sit khí goân-lâi ê lông-tē. Chit khoán ê ap-pek tè-bé mā ín-khí goân-chū-bîn ê hoán-khóng. Kàu 1767 nî ê sî, Ia-so͘-hōe khí hō͘ Se-pan-gâ kok-ông kôaⁿ chhut Se-pan-gâ léng-thó͘, kiat-sok liáu in tī Mexico ê soan-kàu oa̍h-tāng.
19 sè-kí
[siu-kái | kái goân-sí-bé]1821 nî, Mexico tùi Se-pan-gâ to̍k-li̍p, sui-jiân Sonora pún-sin bô ti̍t-chiap chham-ka to̍k-li̍p chiàn-cheng, oa-ná sī tòe tèn thoat-lî sit-bîn-tē sî-tāi. Goân-lâi Sonora, Ostimuri, kiam Sinaloa chò-hóe ê chi̍t chiu tī 1823 nî hun-koah, tè-bé pat koh tī 1824 nî têng-sin pēng-ha̍p, kàu 1831 nî, Sonora koh chài hun chò chiu-hūn, mā thâu piàn chè-tēng chiu ê hiàn-hoat, siat siú-hú tī Hermosillo, 1832 nî koh sóa kòe Arizpe.
Kui-ê 19 sè-kí, Mexico chú-tiuⁿ tiong-iong chi̍p-khoân chèng-hú ê pó-siú-phài kap chi-chhî liân-pang chè-tō͘ ê chū-iû-phài tng teh tùi-khòng. 1835 nî ê sî chi̍t-ê tiong-iong-phài ê chèng-hú sêng-li̍p. M̄-koh kàu 1837 nî, José de Urrea têng-sin ùi Arizpe chhái-ēng 1824 nî ê hiàn-hoat thé-hē. Chiu-tiúⁿ Manuel Gándara goân-lâi mā chi-chhî, m̄-koh kap i-ê āu-jīm chài chi̍t pái chi-chhî tiong-iong chè-tō͘, che chō-sêng sòa--lo̍h-lâi kúi tang Sonora ê chèng-tī put-ún. 1838 nî, siú-hú sóa kòe Ures.
1884 nî khai-sí Mexico ê chóng-thóng sī Porfirio Díaz. Tī i chāi-jīm chiân-āu kok-ka keng-chè chin ū hoat-tián, pak-pō͘ chhiūⁿ Sonora téng chiu-hūn tī keng-chè siōng ê tiong-iàu-sèng mā chiàm-chhù chin-ka. Thih-lō͘ hē-thóng ê kiàn-siat hō͘ pún chiu kap kok-ka ê keng-chè ha̍p-it, mā hō͘ liân-pang chèng-hú tùi tē-hng ê khòng-chè ka-kiông. Chia-ê thih-lō͘ mā kap Bí-kok ê hē-thóng sio-chiap. Lēng-gōa chi̍t hong-bīn, hi̍t kóa gōa-kok he̍k-chiá kok-lāi lâng khai-sí ū hoat-tō͘ khòng-chè tōa-liōng ê thó͘-tē. Phì-jū Mexico lâng Guillermo Andrade lóng-chóng niá ū 15,700 pêng-hong kong-lí ê tē. Gōa-kok gia̍p-chú, tiāⁿ ài chhiàⁿ A-chiu kap Au-chiu kang-lâng. Hit tong-sî Tiong-kok î-bîn mā khai-sí chìn-ji̍p Sonora, keng-gêng sè-hêng ê sū-gia̍p.
Lông-gia̍p kap khòng-gia̍p khai-hoat ín-khí ê thó͘-tē su-iàu, khai-sí tùi Yaquis téng cho̍k ê goân-chū-bîn chō-sêng ap-le̍k. Goân-té in-ê tī Yaqui Hô iân-hōaⁿ ē-sái chū-chú ê thó͘-tē, khai-sí siū tio̍h chhim-chiàm, tè-bé tī 1887 nî ín-khí Yaquis hoán-khòng. 1895 nî, liân-pang kiam chiu chèng-hú khai-sí tùi Yaquis hoat-tōng kong-kek, jî-chhiá chiong in sóa kòe Mexico lâng-pêng Yucatán Poàn-tó téng tē-hng ê chhân-chng.
20 sè-kí
[siu-kái | kái goân-sí-bé]Yaqui ê hoáng-khòng tī 20 sè-kí kè-sio̍k, ùi 1904 nî kàu 1908 nî kî-kan, in tāi-khāi sì-hun-it ê jîn-kháu hông sàng khí pa̍t ūi, mā ū chi̍t kóa cháu siám ji̍p Bí-kok ê Arizona--khì.
Tī 1906 nî hoat-seng Cananea pā-kang, gia̍p-chú William Greene tio̍h chhéng chèng-hú kun-tūi kòe--lâi; i lēng-gōa koh ín-ji̍p Arizona ê chì-oān-chiá tùi-khòng kang-lâng, soah ín-khí koh khah giân-tiōng ê hoán-loān. Té-bé Mexico liân-pang pō͘-tūi lâi kàu, ēng pau-koat chhú-koat khó-lêng ê pā-kang chhōa-thâu-chiá téng po̍k-e̍k, ap-chè liáu khòng-cheng. Chóng--sī hoán-tùi Díaz ê sè-le̍k tian-tó ka-kiông, tè-bé tī 1910 nî-bóe khai-sí liáu Mexico Kek-bēng, Díaz hông kóaⁿ cháu.
Keng-chè
[siu-kái | kái goân-sí-bé]Chiàu 2012 nî kè-sǹg (í 2008 nî kè-siàu chò piau-chún), Sonora ê Chiu-lāi Seng-sán Chóng-gia̍h sī 373,529 pah-bān peso.[1]
Chham-khó
[siu-kái | kái goân-sí-bé]
