Fornaiviaedje des continints

Li fornaiviaedje des continints, c' est ene abayeye ki dit ki les continints ont bodjî onk eneviè l' ôte so les trevéns djeyolodjikes. C' est on fenominne ki prind plaece sol Daegne. Come di djusse, il egziste des planetes ewou çk' end a pont come Måss.

Istwere

Davance ey asteure

A l' atake (gn a 250 miyons d' anêyes), gn aveut k' on seu continint, k' esteut lomé : el pandjêye. A ciste epoke la, gn aveut k' l' oceyan pantalassike ey ene grande mer. Come on l' pout vir so les imaedjes, des teres s' avént displacé po fé des ôtes continints eyet des ôtes oceyans avou ça.

• 
  El fornaiviaedje des continints del Pandjêye disk' asteure.
• 
  El fornaiviaedje des continints e cénk tapes.

Adon, viè 150 miyons d' anêyes e-n erî, el pandjêye a stî dvizé e deus. D' on costé, on-z aveut li continint Laurazeye al Bijhe. Li Laurazeye aveut troes continints d' asteure : l' Amerike bijhrece, nonante å cint des teres d' Azeye eyet l' Urope. Ès vijhén, c' esteut li Gondwana etcherpeté avou ls ôtes continints, pus li plake des Indes.

Tot rwaitant les cénk miyons di djhnêyes shuvantes, el Laurazeye s' a eto kipårti e deus : l' Amerike bijhrece a hintche eyet l' resse a droete. Li Godwana, lu, s' a copårtî avou les continits d' ouy, todi avou les Indes. Epwis, les teres ont prindou leus cognes d' enute.

Avni

Dins cint miyons d' anêyes, ene abayeye di 2014 mostere k' i gn årè motoit ene novele sôre di pandjêye : l' Amazeye. L' imådje rshonne foirt åzès continints d' enute, avou kékes candjmints. Aprume, l' Amerike bijhrece srè raloyî a l' Azeye. Les Amerikes vont si divizer eyet l' continint nonnrece va daler do costé del coisse Atlantike di l' Amerike bijhrece d' ouy. Les plakes des Indes yet d' Arabeye vont ossu peter evoye di l' Azeye, po s' mete etur l' Afrike eyet l' Ostraleye. Totfeye, ene ôte avnante teyoreye di 2022 tuze foû k' i gn a troes djinres d' avnante pandjêye possibes. Li prumire avou des oceans dins l' pandjêye, ene deujhinme avou des oceans didins mins ossu foû des teres ey el dierinne avou seulmint des oceyans foû des teres. I s' pout, k' a l' avni, les plakes tectonikes arestêyront di s' displaecî dins 1,45 miyårds d' aneyes.

Teyoreye

Råjhonmints

Li prumire djin a-z awè pinsé a on possibe fornaiviaedje des continints, c' esteut Abraham Ortelius (). Sapinse a lu, bråmint des coisses d' Afrike, des Amerikes yet d' Urope ki s' ershonnnut. Inte Abraham Ortelius eyet dvant l' 20inme sieke, des syincieus come Antonio Snider-Pellegrini avént ddja pondou des mapes.

Li traweure di l' Atlantike : atåvlaedje da Antonio Snider-Pellegrini.

C' est ossu ene atuze prezintêye ås djins pa Alfred Wegener l' an 1912, mins il aveut ddja mostré ses idêyes a si mwaisse, e 1911. Il a veyou, come d' efet, ki les coisses di mer di l' Afrike et d' l' Amerike nonnrece si pôrént raplaker come des brikions. Poirtant, cist ome ci n' esteut nén on djeyoloke, mins on meteyoroloke. Ès teyoreye a rastokés des ipotezes di kékes syincieus ont yeu å 17inme sieke ey a l' atake do 20inme : William Henry Pickering eyet Frank Bursley Taylor. William Henry Pickering aveut sondjî a ç' ki les continints polént bodjî eyet ki, a stou on tins, gn aveut k' on seu. Frank Bursley Taylor aveut metou so pî ene teyoreye ki dit k' l' Oceyan atlantike a stî skepyî avou l' disrebanaedje di deus continints. Nou des deus ont stî croeyou po-z acertiner l' veur.Davance, on pinséve voltî k' les continints dmorént dinsi advitam.

On live a rexhou so çoula, e 1929. Il a todi astoké ès-n' abayeye, disk' a s' revoyance, e 1930.

Tot cwerant pus lon, il ont trové ki les viyès rotches et les fossiles des boirds del mer des deus costés estént les minmes. Houte di çoula, ces fossiles la ni savét ni naivyî ni voler. Metans : gn a deus cropantès biesses di dvance k' on-z a ertrové e-n Afrike ey e-n Amerike nonnrece : li Cynognathus eyet li Mesosaurus.

El fornaiviaedje des continints si fwait avou les plakes ki bodjnut. Eles si trovnut etur 75 eyet 250 kilometes dins l' tere. C' est avou ces mouvmints la k' i gn a des hosmints d' tere eyet d' mer. C' est eto a cåze di çoula k' des tchiminêyes eyet des monts ont moussî foû des parfondeurs.

• 
  Foto da William Henry Pickering, end aveut pont po Frank Brickney Taylor.
• 
  Foto d' Alfred Wegener åtoû d' 1924.

Difåts

Dins les anêyes 1920 ey après, sacwantès sakîs avént critiké el propôzucion da Alfred Wegener. Metans Henri Bouasse ki disploréve ki l' abayeye n' pout nén tot espliker : l' edroet ewou çki les monts sont al Bijhe del Daegne.

Des memweres på studiants sont scrîts so ci sudjet ci, wice les oteurs scrijhnut k' i sondjnut voltî åzès rujhes di l' idêye da Alfred Wengener et tchik et tchak.

Plakes

I fåt prinde asteme k' les plakes n' sont nén l' minme suddjet k' el fornaiviaedje des continints. I gn a sol Daegne, cwénze plakes. Sovint, les plakes ont l' no d' on continint, ki sont so ene seule. Gn a, avou ça, des foû-riles, inte di zels l' Azeye wice k' les payis sont so cwate plakes. Gn a k' set plakes k' ont del tere.  :

• Plake d' Afrike
• Plake d' Amerike bijhrece
• Plake d' Amerike nonnrece
• Plake d' Antartike :
• Plake d' Arabeye
• Plake des Carayibes
• Plake des Cocos
• Plake des Indes
• Plake des Filipenes
• Pake d' Eurazeye
• Plake di Juan de Fuca
• Plake di Nazca
• Plake di Scotia
• Plake d' Oceaneye
• Plake do Påjhûle Oceyan

Les plakes sont sovint raloyeyes a on continint ubén a on oceyan. Sacwants d' inte di yeusses si rintnut didins. Metans, el plake d' Amerike bijhrece avou l' ci do Påjhûle Oceyan. Télcô, gn a k' ene seule ki rinte dins l' ôte, come avou li plake di Nazca dins l' ci d' Amerike nonnrece. Afeye, deus plakes si schåynut. C' est l' egzimpe des plakes d' Amerike bijhrece eyet d' Eurazeye. Gn a on cas ewou ç' ki deus plakes ridnut, copurade do costé del Californeye.

No des plakes e-n inglès avou leus mouvmints.

Acseignmint

Sol teritwere del F.W.B., les fornaiviaedje des continits eyet plakes tectonikes sont-st acsegnîs åzès scolîs a l' atake del troejhinme umanité pindant les luçons di djeyografeye. Totfeye, c' est télcô veyou dins l' troejhinme degré sgondaire pindant les luçons d' fizike.

Hårdêye difoûtrinne

El live d' Alfred Wegener sol Wikisourd tîxhon-cåzant (live eplaidî e 1929)