Henri Simon
| Skepiaedje | 2 di fevrî 1856, Lidje |
|---|---|
| Moirt | 11 di måss 1939, Sprimont |
| Nåcionålité | Bedje |
| Activités | scrijheu, conservateur ou conservatrice de musée |
Henri Simon (e walon, Hinri Simon) a skepyî a Sprimont li 2 d' fevrî 1856 et mori li 11 di måss 1939.
I fourit on grand scrijheu et powete e walon.
Ouves e walon
[candjî | candjî l’ côde wiki]Å cmince, i scrijha des pîces di teyåte, come "Cour d' agnon" (Cour d' ognon). Et ratourner e walon (eyet e vers) le Tartuffe da Molière, dizo l' tite "Djannesse".
Ses pus rlomés powinmes fourît : «Li moirt di l' åbe» (Li mwért di l' åbe) e 1909 eyet «Li pan do Bon Diu» (Li pan dè Bon Diu) e 1914. Les deus arimés ont stî ratournés e francès pa Jean Haust.
On pout eto citer "Li rvindje di l' åbe" eyet "Li ptit rôzî".
Di s' mestî, il esteut årtisse pondeu.
Vicåreye et ouve, cronolodjicmint
[candjî | candjî l’ côde wiki]
Si mame a morou k' i n' aveut pont d' ådje. Pu, il a yeu èn accidint estant djonne ki l'espaitcha di djourmåy fé des durès ovraedjes. Cwand s' pa mora on pô après, il fourit ascoyî pa s' mambor a Lincé, on hamtea di Sprimont, la k' i dmora disk' a ses vîs djoûs.
I va fé ses umanités classikes, pu moussî a l' Academeye des Beas Årts. E 1883, il a ene boûsse po studyî a Rome. C' est la k' i discovere les belès letes francesses (Zola, Flaubert) et itålyinnes (Goldoni). Et lu s' mete a cpôtyî l' pene :
- Mins tot d'on côp, candjant d' idêye,
- El plaece d' on dessén, dji fjha ene paskeye
Adon, i s' boute a-z evoyî des compôzucions a môde di tchansons lirikes ås bates del SLLW (1883-1886).
Adonpwis, il s' assaye ås rondeas. Pu, ç' côp la, i cmince a scrire et a dessiner so on minme tinme. Insi ("Troes åbions" (kel tite va divni "Åbions al pene"), c' est èn arimé la k' i va croxhî on pexheu, on tindeu pu on tchesseu (1884).
Ci rest l' minme sicultaedje, al pene come å schavoe, dins "Djoûs del samwinne" (1886) la k' i discrît l' vicaedje en on coron, do dimegne å semdi d' après.
Cwand k' els a yeu toirtchî avou s' pene, li Hinri Simon va fé djåzer ses persounaedjes. C' est l' moumint di s' prumire pîce di teyåte "Cour d' agnon" (1888) pu "Saetche, i betche!" (1989). Après, gn årè "Brikes et Moirtî" (1890) "Li noere poye" (1893) .
On n' rimete nén djin a biesse. Portant, c' est cåzu des tolus-djins k' i va discrire dins tote ene rîlêye di rondeas so les biesses k' i sene e 1891 eyet 1892.
Des biesses eviè leu lodjoe: li nateure. Ey c' est les ptitès pieles al pene, dj' ô bén "Li nivaye" (1894) eyet "Li molén å matén" (1895). Ci serè ossu ses dierins rondeas… divant lontins.
1986: Hinri Simon si rschape po ene tchôke.
Pu, e 1987, c' est on novea "rôze tåvlea", a môde di ses prumîs scrijhaedjes. Rôze, c'est bén dire ca ça s' lome "li ptit Rôzî" (1897). C'est lon d' esse on scrijhaedje a l' aiwe di rôze, ca l' mwaisse powete a ciddé avnou al copete di s' mestî, ostant dins l' adjinçnaedje do rimea ki dins l' tipetape (rite del powezêye).
Pu gn a ene longue poize, disk' e 1900.
Adon, c' est l' trevén del prôze-powezeye: "Li solo s' coûtche ", "Nosse veye", "Mes cwate monumints", "Wice va l' aiwe?", "Nivaye" (on diswalpaedje do rondea do minme no), "C' est l' awousse", "Fenå-moes".
Ces deus dierins scrîts la sont, ci côp la, des sfwaitès apresses pol mwaisse ouve da Simon "Li pan do Bon Diu" (1909). Les 24 tåvleas mostrèt l' cinsî do semaedje, disk' å moumint k' i fwait l' cok. Li pîce est scrîte e zandrins mins sins rimaedje, po l' sicrijheu co mî poleur tchoezî ses mots, sins laxhe ni rastina.
Taiss ki cisse tecnike la l'ahåye, ca i ratake totsu rade avou s' deujhinme tchîf d' ouve: "Li moirt di l' åbe".
Ci n' est k' e 1914 ki les Walons vont discovri l' Hinri Simon powete la k' si prumire schôtlêye d' arimés va rexhe dizo l' tite "Li pan do bon Diu". Les djins ni cnoxhént adon ki l' Hinri Simon, fijheu d' pîces di teyåte. Ca end aveut co scrît sacwantès k' avént yeu leu franc succès: "A tchaeke marixhå s' clå" (1902), "Djanete", si seule pîce e deus akes (1911).
Mins l' dierinne foice da Hinri Simon, ça a stî do rprinde li ratournaedje do "Tartuffe" da Molière k' on soçon da lu aveut rmetou e walon al vass-mel cwir, et k' Simon a ramidré, … so nouv ans d' tins (1911-1919). I fala rawårder 1974 po ki "Djannesse" fouxhe djouwé a Lidje.
Eplaidaedje di ses ouves
[candjî | candjî l’ côde wiki]Papî
[candjî | candjî l’ côde wiki]"Li pan do Bon Diu" a stî replaidî a Lidje, ås Vaillant-Carmanne (1935). Pu e 1991, avou "Li moirt di l' åbe" pal comene di Sprimont, en on ptit live avou on ratournaedje powetike da Jean Haust vizon vizu.
-
prumî eplaidaedje e Feller pa Jean Haust (1924) -
replaidî de 1991
L' anêye di s' moirt (1939), des powinmes nén co rexhous so papî avént vudî dins "La vie wallonne (l° 3, do 15 di nôvimbe 1939).
Dins s' "grosse antolodjeye", Maurice Piron (1978) aveut ritnou ût bokets da Simon, inte di zels : "Li ptit rôzî", "A ene viye måjhone", et, come di djusse "Li Pan do Bon Diu" eyet li "Moirt di l' åbe" e-n etir.
Dijhaedje
[candjî | candjî l’ côde wiki]Sicrijhaedje di s' biyografeye
[candjî | candjî l’ côde wiki]Hinri Simon rascoda li sfwait oneur d' aveur on tchaptrê rén k' por lu dins gros live e 4 tomes "La wallonie, le payis et les hommes" k' a moussî foû e 1978 (Tome II, p 475-479, siné Albert Maquet).
Hårdêye difoûtrinne
[candjî | candjî l’ côde wiki]- Ene pådje di ses scrijhaedjes (so l' Aberteke)
Li Wiccionaire si rsieve di sacwantès fråzes da Henri Simon po-z enimådjî des mots k' i gn a.
Vos trouvroz des racsegnes so les ouves da Henri Simon, u les ouves zeles-minmes, so Wikisourd e walon.
