Karel V van et Illig Rôoms Ryk
| 1500-1558 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
 Karel V deur Titiaan (1548) (Alte Pinakothek München) | ||||||
      Groaf van Vloandern, Artois, Franche-Comté, Charolais, Henegouwn,   |
||||||
|
||||||
   |
||||||
|
||||||
  Groaf van Zutphen |
||||||
|
||||||
 |
||||||
|
||||||
.svg) |
||||||
|
||||||
|
Karel V (Gent, 24 februoari 1500 -Yuste (Spanje), 21 september 1558), van 't Huus Habsburg, was de zeune van Filips de Schôonn en Johanna de Woanzinnige.
J'erfde de Habsburgsche Nederlandn van zyn voader an zyn zes joar. Je was keunienk van Spanje, Sicilië en Noapels van 1516, en Rôoms-Duutsche keunienk van 1519. Je was keizer van 't Hillig Rôoms Ryk tout an zyn trôonsofstand in 1556 in 't vôordêel van zyn joungere broere Ferdinand I. Je was in 1520 gekrôond tout keizer in Aken, en in 1530 officieel in Bologna. Je was doa de latste keizer die hem liet krôonn deur e paus. J’haad ook Spoansche kolonies over zêe.
Keizer Karel zei da de zunne in zyn keunienkryk nôois ounder gienk.
Zyn familie
[bewerkn | brontekst bewerken]
Karel is geboorn in 't Prinsenhof van Gent. Zyn grôotouders langs voaders kant woarn Maximiliaan I en Maria van Bourgondië. Zyn grôotouders langs moeders kant woarn Ferdinand II van Aragon en Isabella I van Kastilië. Zyn tante was Catharina van Aragon, d'êeste vrouwe van Hendrik VIII van Iengeland.
Karel was doadeure erfgenoam van de drie grotste dynastieën van Europa: 't Huus Habsburg, 't Huus Valois-Bourgondië, en 't Huus Trastámara van de krône Castilië, Léon en Aragon.
Karel en zyn voader in Mecheln
[bewerkn | brontekst bewerken]Achter den dôod van Karel de Stoutn in 1477, vestigde zyn weeuwe Margaretha van York heur in Mecheln. Ze kocht doa 't Hof van Koameryk, 'n eigndom van Jan van Bourgondië, de bastoardzeune van Jan zounder Vrees en bisschop van Koameryk.
Achter den dôod van zyn dochter, Maria van Bourgondië, wierd heur vint Maximiliaan van Ôostnryk nie anveird deur de Vlamsche steedn en surtout Gent was ipstandig. Ze speeldn boas over zyn twi jounges Filips de Schôonn en Margaretha van Ôostnryk.
In 1485 stoptn de Gentenoars under verzet en Maximiliaan brocht zyn zeuntje Filips, die ton 7 joar oud was, no Margaretha van York in Mecheln. In 1486 verkocht z'heur paleis an 't stadsbesteur en ze verhuusde noar e klinder huus. De stad Mecheln gaf et paleis an Maximiliaan en Filips.
Filips, en loater ook zyn vrouwe Johanna, blêevn doa tout dan z'in 1502 vertrokkn no Spanje. Ze lietn under drie oudste jounges, Eleonora, Karel en Isabella, achter by Margaretha van York. Karel zyn broere Ferdinand is loater geboorn in Spanje. In 1505, on zyn ouders were woarn, is zyn zusje Maria geboorn. Margaretha van York stierf in 1503 en Filips in 1506. Zyn vrouwe Johanna was in verwachtienge van under joungste dochter, Catharina, die in Spanje geboorn is.
In 1507 stelde Maximiliaan zyn dochter (Karel zyn tante) an als regente en landvoogdesse van de Habsbursche Nederlandn. Ze vestigdeg' heur in 't paleis in Mecheln. Karel wierd doa grôotgebrocht en je lêerde Vlams en Frans klappn. Loater ook nog Spoans, Duuts en Italioans.
Mêerderjoarig
[bewerkn | brontekst bewerken]In 1515 wierd ie in Brussel mêerderjoarig verkloard en krêegt ie 't gezag over de gewestn Vloandern, Mecheln, Holland, Zêeland, Henegouwn, Noamn, Broabant, Limburg, Overmoas en Luxemburg.
In 1516, achter den dôod van z'n Spoansche grotvoader Ferdinand II, kwamt ie keunienk van Spanje, Sicilië en Noapels, en in 1519, achter den dôod van z'n andere grotvoader Maximiliaan, ook Rôoms-Duutsche keunienk.
In 1520 (officieel 1530) kwamt ie keizer van 't Hillig Rôoms Ryk. Je veroverdeg' ook grôote gebiedn in Centroal- en Zuud-Amerika.
Deur zyn Spoans keunienkschap en Duuts keizerschap kwoamn de Nederlandn definitief oundergeschikt an de keizerlikke belangn van de Habsburgers. Margaretha van Ôostnryk blêef landvoogdesse tout in 1530 en ze wierd ipgevolgd deur Karel zyn joungere zuster, Maria van Hongareye, weeuwe van Lodewyk II van Hongareye.
Karel zyn grotste vyandn woarn de Turkn, de protestantn en François I van Vrankryk, die geregeld Italië binn viel. De 24e februoari 1525 versloeg Karel François I in de slag by Pavia.
Vrouwe en jounges
[bewerkn | brontekst bewerken]
Karel trouwde de 10e moarte 1526 met Isabella van Portugal, de dochter van Emanuel I van Portugal. Under jounges woarn:
- Filips II van Spanje (21 meie 1527 -13 september 1598)
- Maria van Spanje (21 juni 1528 -26 februoari 1603), trouwde mè Maximiliaan II (keizer van 't Hillig Rôoms Ryk)
- Ferdinand 1530
- Johanna van Habsburg (24 juni 1535 -7 september 1573)
- Johan (1539)
Karel haad ook vele maîtresses. Johanna van der Ghenst was de moeder van Margaretha van Parma en Barbara Blomberg de moeder van Don Juan, twêe van z'n bastoardkienders die loater landvoogd kwoamn.
Zyn hervormiengn in de Nederlandn
[bewerkn | brontekst bewerken]
In 1543 kost Karel V, met et Verdrag van Venlo, Gelre en Zutphen by zyn gewestn voegn. Van da joar wordn de Nederlandn ook de Zeventien Provinciën genoemd.
Met et Verdrag van Augsburg van 26 juni 1548 kost ie verkrygn da de Zeventien Provinciën als êen stoat gezien wierdn, en zovele of ounofhankelik kwoamn van 't Hillig Rôoms Ryk.
Met de Pragmatieke Sanctie van 4 november 1549 wierd er bepoald da de Nederlandn ossan mostn tegoare bluuvn ounder êen keunienk on ze overg'erfd wierdn.
Trôonsofstand en loater leevn
[bewerkn | brontekst bewerken]
Deur de vele conflictn mè Vrankryk en d'Ottomoann gerakte Karel vrêe vermoeid en je sukkeldeg' ook mè zyn gezoundheid.
In 1555 stound ie de Nederlandn of an zyn zeune Filips II, en in 1566 ook Spanje, Noapels, Sicilië en de Spoansche kolonies.
De keizerskrône en d'Oostnryksche erflandn stound ie of an z'n broere Ferdinand I. Doadeure wierd Karel zyn weireldryk van de Habsburgers gesplitst in e Spoanschn tak en 'n Ôostnrykschn tak.
't Ende van z'n leevn brocht ie deure in 't San Jéronimoklôoster in Yuste woardat ie den eênentwientigstn september 1558 stierf.
|
Ofbeeldiengn die ier by passn ku je vien in de categorie Karel V (HRR) van Wikimedia Commons. |