Xem mã nguồn của Dạ-xoa

{{other uses|Yaksha (tên khác)}}
{{multiple image
| perrow = 2
| total_width = 350
| caption_align = center
| align = right
| direction = horizontal
| header = Yaksha
| image1 = Yaksha Manibhadra - Parkham Mathura circa 150 BCE.jpg
| caption1 = "[[Parkham Yaksha]]" [[Manibhadra]], 150 TCN
| image2 = Mudgarpani Yaksha, Mathura, 100 BCE.jpg
| caption2 = "[[Mudgarpani|Mudgarpani Yaksha]]", 100 TCN<ref name="SRQF88"/>
| footer = <center>Dấu tích của những bức tượng khổng lồ của [[Parkham Yaksha]] (150 TCN) và [[Mudgarpani]] (cầm "[[Mace (dùi cui)|Mace]]") Yaksha (100 TCN), [[Mathura]]. Những bức tượng khổng lồ này cao khoảng hai mét.<ref name="SRQF88">Có niên đại 100 TCN. {{chú thích sách |last1=Quintanilla |first1=Sonya Rhie |title=History of Early Stone Sculpture at Mathura: Ca. 150 BCE – 100 CE |date=2007 |page=368, fig. 88 |publisher=BRILL |isbn=9789004155374 |url=https://books.google.com/books?id=X7Cb8IkZVSMC&pg=PA368 |language=en}}</ref> Mudgarpani Yaksha cầm chùy ''[[mudgar]] '' ở tay phải, và tay trái dùng để đỡ một người sùng đạo nhỏ hoặc trẻ em đang chắp tay cầu nguyện.<ref>{{chú thích sách |last1=Quintanilla |first1=Sonya Rhie |title=History of Early Stone Sculpture at Mathura: Ca. 150 BCE – 100 CE |date=2007 |publisher=BRILL |isbn=9789004155374 |page=365, fig. 85 |url=https://books.google.com/books?id=X7Cb8IkZVSMC&pg=PA365 |language=en}}</ref><ref>{{chú thích sách |last1=Dalal |first1=Roshen |title=The Religions of India: A Concise Guide to Nine Major Faiths |date=2010 |publisher=Penguin Books India |isbn=978-0-14-341517-6 |page=398 |url=https://books.google.com/books?id=pNmfdAKFpkQC&pg=PA398 |language=en}}</ref><br>[[Nghệ thuật Mathura]], [[Bảo tàng Mathura]]</center>
}}

'''Dạ-xoa''' ([[chữ Hán]]: 夜叉; {{lang-sa|यक्ष}} {{lang|sa-Latn|yakṣa}}; [[tiếng Pali]]: '''yakkha'''), cũng được gọi là '''Dược-xoa''', là một trong tám bộ chúng ([[Bát bộ chúng]]) trong [[Phật giáo]], là một nhóm các linh hồn thiên nhiên to lớn, thường nhân từ, nhưng đôi khi nghịch ngợm hoặc thất thường, kết nối với nước, sự màu mỡ, cây cối, rừng, kho báu và các nơi hoang dã.<ref>{{chú thích sách|title=A History of Ancient and Early Medieval India|last1=Singh|date=2008|publisher=Pearson Education|isbn=978-81-317-1120-0|location=New Delhi|page=430}}</ref><ref name="eb">{{chú thích web|url=https://www.britannica.com/topic/yaksha|title=Yaksha {{!}} Hindu mythology|last=Stefon|first=Matt|website=[[Encyclopedia Britannica]]|language=en|url-status=live|access-date=15 July 2007}}</ref> Dạ-xoa xuất hiện trong [[Văn bản Hindu|Hindu]], [[Kỳ Na giáo|đạo Kỳ Na]] và [[văn bản Phật giáo]], cũng như các ngôi đền thời cổ đại và trung cổ của [[Nam Á]] và [[Đông Nam Á]] như thần hộ mệnh.<ref name="eb" /><ref>{{chú thích sách|url=https://books.google.com/books?id=D0DWAAAAMAAJ|title=South-east Asian Ceramics: Thai, Vietnamese, and Khmer: From the Collection of the Art Gallery of South Australia|author=Richard John Richards|publisher=Oxford University Press|year=1995|isbn=978-967-65-3075-2|pages=27, 67}}</ref> Hình thức giống cái của từ này là '''{{IAST|yakṣī}}'''<ref>For {{lang|sa|यक्षी}} as the feminine of {{lang|sa|यक्षः}} see V. S. Apte, ''The Practical Sanskrit-English Dictionary'', p. 776.</ref> hoặc '''''[[yakshini]]''''' ({{lang-sa|यक्षिणी}} {{lang|sa-Latn|yakṣiṇī}}; [[Pali]]:Yakkhini).<ref>For yakṣiṇī ({{lang|sa|यक्षिणी}}) as a regular Sanskrit term for a female yakṣa, and yakṣaṇī as a Buddhist variant, see [[Franklin Edgerton]], ''Buddhist Hybrid Sanskrit Grammar and Dictionary'', Vol. 2, Motilal Banarsidass, first Ed., 1953, p. 442.</ref>

[[Kinh (Phật giáo)|Kinh tạng]] Phật giáo có khi nhắc đến loài này, gồm hai loại chính1. Trong thần thoại Ấn Độ, Dạ xoa là một loại thần linh nửa thần, có nhiều năng lực gần giống như [[chư thiên]];

2. Một loài [[ma quỷ]] hay phá các người [[tu hành]] bằng cách gây tiếng động ồn ào trong lúc họ [[thiền|thiền định]].

== Dạ xoa thuở đầu ==
{{multiple image
| align = right
| total_width = 250
| image1 = CunninghamBharhut.jpg
| alt1 = 
| caption1 = 
| image2 = Dvarapala Yaksha.JPG
| alt2 = 
| caption2 = 
| footer = ''Yaksha'' là những linh hồn bản chất nhân từ, đôi khi nghịch ngợm hoặc thất thường. Bên trái: Yaksi từ [[Bharhut]]; phải: Yaksha từ [[Pitalkhora]], c. Thế kỷ thứ 2 CN.
}}

Trong nghệ thuật sơ khai của Ấn Độ, nam{{IAST|yakṣas}} được miêu tả như một [[chiến binh]] đáng sợ hoặc mập mạp, chắc nịch và [[Lùn|giống người lùn]].{{IAST|Yakṣiṇī}} được miêu tả là những thiếu nữ xinh đẹp với khuôn mặt tròn phúc hậu, ngực và hông đầy đặn

=== Kubera ===
[[Tập_tin:Kubera,_the_God_of_Riches_LACMA_M.69.13.8_(1_of_9).jpg|nhỏ|Kubera, Thần giàu có, [[LACMA]]]]
{{Main|Kubera}}
Trong đạo Hindu, đạo Phật và đạo Kỳ Na, [[Kubera]], vị thần của sự giàu có và thịnh vượng, được coi là vua của dạ xoa. Ông được coi là nhiếp chính của phương Bắc ([[Người bảo vệ các hướng|Dikapāla]]) và là người bảo vệ thế giới ([[Lokapala|Lokapāla]]).

== Dạ xoa trong Phật giáo ==
[[Tập_tin:Scroll_painting_of_Atavaka,_Unknown_Artist,_Japan,_14th_century.jpg|phải|nhỏ|283x283px|Tranh vẽ [[Āṭavaka]], một dạ xoa đã thách thức Đức Phật]]
Trong văn học Phật giáo, {{IAST|yakṣa}} là những thị giả của [[Vaiśravaṇa]] (Đa Văn Thiên Vương), người giám hộ của khu vực phía bắc, một vị [[Thiên (Phật giáo)|thần]] nhân từ, người bảo vệ chính nghĩa. Thuật ngữ này cũng dùng để chỉ [[Mười hai vị Thiên tướng]] người canh giữ [[Bhaisajyaguru|{{IAST|Bhaiṣajyaguru}}]], Đức Phật Dược Sư. Dạ xoa trong nhiều câu chuyện Phật giáo là những yêu tinh xấu xí, tái sinh trong hình dạng đó vì những tội lỗi đã phạm trong kiếp trước của họ khi làm người.<ref name=":0">{{chú thích sách|title=Ghosts, Monsters, and Demons of India|last1=Bhairav|first1=J. Furcifer|last2=Khanna|first2=Rakesh|publisher=Blaft Publications Pvt Ltd|year=2020|isbn=9789380636474|location=India|pages=417–418}}</ref>

== Dạ xoa trong Kỳ Na giáo ==
[[Tập_tin:Plaosan_Temple_Guardian.jpg|nhỏ|Dạ xoa làm người bảo vệ cổng (''dvarapala'') tại chùa [[Plaosan]] ở Indonesia]]
[[Tập_tin:Nswag,_india,_madhya_pradesh,_stele_con_yaksha-yakshini_e_jinas,_XI_sec..JPG|trái|nhỏ|Cặp Yaksha và Yakshini Sarvānubhūti và Kuṣmāṇḍinī, với [[Tirthankaras]].]]
[[Kỳ Na giáo]] chủ yếu duy trì [[hình ảnh sùng bái]] của [[Arihant (Kỳ Na giáo)|Arihant]] và [[Tirthankara]], những người đã chinh phục những đam mê bên trong và đạt được moksha. ''Yakshas'' và ''yakshinis'' được tìm thấy thành cặp xung quanh các hình tượng sùng bái của Jinas, đóng vai trò như các vị thần hộ mệnh. ''Yaksha'' thường ở bên tay phải của hình ảnh Jina trong khi ''yakshini'' ở bên tay trái. Họ chủ yếu được coi là những tín đồ của người Kỳ Na và có sức mạnh siêu nhiên. Họ cũng lang thang qua các chu kỳ sinh và tử giống như những linh hồn trần thế, nhưng có sức mạnh siêu nhiên.<ref>Pramodaben Chitrabhanu, ''Jain symbols, Ceremonies and Practices''</ref>

=== Shasan devatas ở Kỳ Na giáo ===
Trong Kỳ Na giáo, có hai mươi bốn dạ xoa và [[Yakshini#Yakshini trong Kỳ Na giáo|hai mươi bốn dạ xoa]] đóng vai trò là śāsanadevatā cho hai mươi bốn tirthankara.<ref>{{chú thích web|url=http://www.jaindharmonline.com/tirthan/tirsum.htm|title=Twenty four Tirthankaras at a glance|website=jaindharmonline.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20060712011129/http://www.jaindharmonline.com/tirthan/tirsum.htm|archive-date=12 July 2006|url-status=dead|access-date=27 April 2021}}</ref> Những dạ xoa đó là:{{clear}}{{div col begin|colwidth=15em}}
* [[Gomukha]]
* Mahayaksha
* Trimukha
* Yaksheshvara hoặc Yakshanayaka
* Tumbaru
* Kusuma
* Varanandi hoặc Matanga
* Vijaya hoặc Shyama
* Ajita
* Brahma hoặc Brahmeshvara
* Ishvara hoặc Yakset
* Kumara
* Dandapani 
* Patala
* Kinnara
* Kimpurusha hoặc Garuda
* Gandharva
* Kendra hoặc Yakshendra
* [[Kubera#Beyond Hinduism|Kubera]]
* Varuna
* Bhrikuti
* Gomedha hoặc Sarvahna
* [[Dharanendra]] hoặc Parshvayaksha
* Matanga
{{div col end}}
{{clear}}
[[Tập_tin:'Digambara_Yaksha_Sarvahna'_from_Karnataka,_India,_c._900,_Norton_Simon_Museum.JPG|nhỏ|'Digambara Yaksha Sarvahna', [[Bảo ràng Norton Simon]], {{circa|900&nbsp;CE}}]]

==Hình ảnh==
<gallery heights="250">
Tập tin:Sanchi 8-17.jpg|Cặp Yaksha đứng trên lá sen, nam (sic) cầm búp sen và tạo dáng trong shalabhanjika
Tập tin:Dvarapala Yaksha.JPG|Dvarapala Yaksha làm bằng đá bazan. Tượng được tìm thấy trong hang động Phật giáo ([[Pitalkhora]]) và có niên đại vào thế kỷ thứ 2 CN. Được trưng bày trong [[Bảo tàng Prince of Wales]].
Tập tin:Mudgarpani Yaksha - Circa 2nd Century BCE - Bharnakalan - ACCN 87-145 - Government Museum - Mathura 2013-02-24 6146.JPG|Mudgarpani Yaksha, thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên, Bharnakalan, [[Bảo tàng Mathura]].
Tập tin:Vidisha District Museum Yaksha.jpg|[[Vidisha]] Yaksha, thế kỷ thứ 2 trước Công nguyên, [[Bảo tàng Vidisha]].
Tập tin:Maharaja Chhatrasal Museum Dhubela Exhibit Item (5).JPG|Gomedh và [[Ambika (Kỳ Na giáo)|Ambika]] tại [[Bảo tàng Maharaja Chhatrasal]] , thế kỷ 11
</gallery>

==Xem thêm==
{{div col}}
* [[Dharanendra]]
* [[Jambhala (thần thoại)]]
* [[Kubera]]
* [[Danh sách Dạ-xoa]]
* [[Manibhadra]]
* [[Nalakuvara]]
* [[Pañcika]]
* [[Yaksha Kingdom#Sthunakarna|Sthunakarna]]
* [[Suketu]]
* [[Vaiśravaṇa]]
* [[Vajrapani]]
* [[Yaksha Kingdom]]
* [[Yakshini]]
* [[Yaksha Prashna]]
* [[Gnome (thần thoại)]]
* [[Pygmy (Thần thoại Hi Lạp)]]
* [[Dwarf (thần thoại)]]
* [[Goblin]]
* [[Ogre]]
* [[Jinn]]
* [[Shedim]]
{{div col end}}

==Tham khảo==
{{tham khảo}}

==Nguồn==
* ''Dictionary of Hindu Lore and Legend'' ({{ISBN|0-500-51088-1}}) của Anna Dhallapiccola

== Liên kết ngoài ==
* {{Commonscat-inline|Yaksha}}
{{Thần Ấn Độ giáo}}{{Đề tài Phật giáo}}

[[Thể loại:Chư thiên Phật giáo]]
[[Thể loại:Thần thoại Ấn Độ giáo]]
[[Thể loại:Thần thánh Ấn Độ]]
[[Thể loại:Tinh linh tự nhiên]]
[[Thể loại:Thần giám hộ]]
[[Thể loại:Nhân vật trong Mahabharata]]
[[Thể loại:Chủng tộc không phải con người trong thần thoại Hindu]]