Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Kỷ Tam Điệp”

{{otherusesbài cùng tên|Tam Điệp (định hướng)}}

'''Kỷ Trias''' (phiên tiếng Việt: '''Triat''') hay '''kỷ Tam Điệp''' là một [[kỷ (địa chất)|kỷ địa chất]] kéo dài từ khoảng 251200 đến 200251 triệu năm trước (Ma). Là kỷ đầu tiên của [[Đại Trung sinh|Đại Trung Sinh]], kỷ Trias kế tiếp [[kỷ Permi]] và kế tiếp nó là [[kỷ Jura]]. Cả sự mở đầu lẫn sự kết thúc của kỷ Trias đều được đánh dấu bằng các sự kiện [[tuyệt chủng]] lớn. Sự kiện tuyệt chủng kết thúc kỷ Trias gần đây đã được xác định niên đại chính xác hơn, nhưng cũng giống như các kỷ địa chất cổ khác, các tầng đá để xác định sự bắt đầu và kết thúc dù đã được xác định khá tốt nhưng niên đại chính xác của kỷ này vẫn là điều không chắc chắn với sai số vài triệu năm.

Tên gọi Trias lần đầu tiên được [[Friedrich Von Alberti]] gọi năm 1834 từ ba tầng đá khác biệt rõ ràng ([[latinh|tiếng Latinh]] ''trias'' có nghĩa là nhóm (bộ) ba) —là– là các tầng [[đá đỏ]], phía trên là tầng [[đá phấn]], tiếp theo là [[đá phiến sét]] màu đen—đen - được tìm thấy ở nhiều nơi tại [[Đức]] và khu vực tây bắc [[châu Âu]].

| '''[[Thế Trias muộn|Trias thượng/muộn]]''' (Tr3)

|  [[tầngTầng RhaetiaRhaetian|RhaetiaRhaetian]]

|  [[tầngTầng CarniaCarnic|CarniaCarnic]]

|  [[tầngTầng LadiniaLadin|LadiniaLadin]]

| '''[[Thế Trias sớm|Trias hạ/sớm]]''' (Scythia)

|  [[tầngTầng IndusInduan|IndusInduan]]

[[ImageHình:230 Ma plate tectonic reconstruction.png|thumb|200px|lefttrái|Trái đấtĐất khoảng 230 triệu năm trước]]

[[Siêu lục địa]] [[Pangaea]] bị rạn nứt trong kỷ Trias, đặc biệt là vào cuối kỷ, nhưng vẫn chưa bị tách ra; các [[trầm tích]] biển đầu tiên trong vết nứt sớm nhất, là vết nứt đã chia tách [[New Jersey]] ra khỏi [[Maroc]] ngày nay, có nguồn gốc vào cuối kỷ Trias. Do đường bờ biển hữu hạn của một khối siêu lục địa duy nhất nên các trầm tích đại dương kỷ Trias là tương đối khan hiếm, ngoại trừ sự đa dạng tại Tây Âu, là nơi mà người ta nghiên cứu kỷ Trias lần đầu tiên. Chẳng hạn, tại Bắc Mỹ, các trầm tích đại dương chỉ có một số ít tại miền tây. Vì thế [[địa tầng học]] kỷ Trias chủ yếu dựa trên các sinh vật sống trong các [[phá]] và các môi trường siêu mặn, chẳng hạn các loài giáp xác''[[Estheria]]''.

Khí hậu đầu kỷ Trias nói chung là khô và nóng, tạo ra các tầng [[đá đỏ]] điển hình gồm [[cátsa kết|đá cátthạch]] và [[evaporit]]. Không có chứng cứ cho thấy có sự tồn tại của sông băng tại hay gần các cực; trên thực tế, các khu vực miền địa cực dường như là ẩm ướt và mát mẻ, một khí hậu thích hợp cho các sinh vật dạng [[động vật bò sát|bò sát]]. Kích thước lớn của Pangea đã hạn chế hiệu ứng làm dịu của đại dương; [[khí hậu lục địa]] của nó có tính phân chia theo mùa rõ ràng, với mùa hè rất nóng và mùa đông lạnh giá (Stanley, 452-3). Rất có thể là nó có [[gió mùa]] mạnh và xuyên qua xích đạo (Stanley, 452-3).

Trong các môi trường đại dương thì các kiểu san hô mới và hiện đại đã xuất hiện vào thời kỳ Tiền Trias sớm, tạo thành các mảng đá ngầm có kích thước khiêm tốn hơn so với các hệ thống san hô lớn của [[kỷ Devon]] hay của đá ngầm ngày nay. Các động vật chân đầu (lớp ''Cephalopoda'') có vỏ, gọi chung là con [[cúc (động vật)|cúc]] (phân lớp ''Ammonoidea'') đã phục hồi, đa dạng hóa từ một nhánh duy nhất còn sống sót sau sự kiện tuyệt chủng cuối kỷ Permi. Các loài [[cá]] khá đồng nhất, phản ánh một thực tế là còn rất ít các họ cá sống sót sau sự kiện tuyệt chủng này. Khi đó cũng tồn tại nhiều dạng bò sát sinh sống trong các đại dương. Chúng bao gồm các nhóm thằn lằn chân chèo (siêu bộ ''[[Sauropterygia]]''), bao gồm các phân bộ ''[[Pachypleurosauria]]'' và ''[[Nothosauria]]'' (cả hai nhóm này đều phổ biến ở thời Trung Trias, đặc biệt là trong khu vực biển Tethys), các loài bò sát thuộc các bộ ''[[Placodontia]]'' và ''[[Plesiosauria]]'' đầu tiên; các loài bò sát giống như [[lươn]] thuộc bộ ''[[Thalattosauria]]'' (chi ''[[Askeptosaurus]]''); và thằn lằn cá (bộ ''[[Ichthyosauria]]'') khá thành công, đã xuất hiện trong các vùng biển thời Tiền Trias sớm và đa dạng hóa khá sớm, một số cuối cùng đã phát triển với kích thước khổng lồ vào cuối kỷ Trias.

Trên đất liền, những loại thực vật còn sống sót là ngành ''[[Ngành Thạch tùng|Lycopodiophyta]]'' (thạch tùng, thông đất), thống lĩnh là [[tuế]] (ngành ''Cycadophyta''), ngành [[ngành Bạch quả|Ginkgophyta]] (đại diện ngày nay là [[bạch quả]] (''Ginkgo biloba'')) và [[Glossopteridales|dương xỉ có hạt]]. Thực vật có hạt thống lĩnh mặt đất. Ở bán cầu bắc, các loài thông là chủ yếu. ''[[Glossopteris]]'' (dương xỉ có hạt) đã thống trị bán cầu nam vào đầu kỷ Trias.

[[Động vật lưỡng cư]] bộ ''[[Temnospondyli]]'' thuộc nhóm các sinh vật sống sót sau sự kiện tuyệt chủng kỷ Permi-Trias, một số nòi giống (ví dụ cận bộ ''Trematosauria'') đã thịnh vượng trong một thời gian ngắn thời Tiền Trias sớm, trong khi các nhóm khác (ví dụ siêu họ ''[[Capitosauroidea]]'') vẫn duy trì được thành công trong toàn kỷ, hoặc chỉ phát triển mạnh vào thời Hậu Trias muộn(ví dụ các siêu họ ''[[Plagiosauroidea]]'', ''[[Metoposauroidea]]''). Đối với các nhóm lưỡng cư khác, các loài thuộc phân lớp [[Lissamphibia]] đầu tiên được biết đến từ thời Tiền Trias sớm, nhưng nhóm này về tổng thể chưa phổ biến cho tới tận [[kỷ Jura]], khi các lưỡng cư Temnospondyli đã trở nên rất hiếm.

Các loài bò sát trông tựa như cá sấu thuộc cận lớp ''[[Archosauromorpha]]'' – đặc biệt là nhóm ''[[Archosauria]]'' – đã thay thế mạnh mẽ cho các loài bò sát giống thú thuộc lớp Cung thú (''Synapsida'') đã thống trị trong kỷ Permi. Mặc dù bò sát răng chó (chi ''[[Chi Thú hàm chó|Cynognathus]]'') đã từng là động vật ăn thịt hàng đầu vào thời kỳ đầu kỷ Trias ([[Olenekia]] và [[Anisia]]) tại [[Gondwana]], và cả các loài bò sát hai răng chó (họ ''[[Kannemeyeriidae]]'' thuộc cận bộ ''[[Dicynodontia]]'') lẫn bò sát một răng chó ([[gomphodont]] thuộc cận bộ ''[[Cynodontia]]'') vẫn là các động vật ăn cỏ quan trọng trong phần lớn thời gian của kỷ này, nhưng vào cuối kỷ Trias thì các bò sát giống thú này chỉ đóng vai trò không đáng kể. Trong khoảng thời kỳ [[Carnia]] (phần đầu của Hậu Trias muộn), một số Cynodontia còn ưu thế đã tiến hóa thành các [[lớp Thú|động vật có vú]] đầu tiên. Cùng thời gian đó thì các bò sát cổ chim (nhóm ''[[Ornithodira]]''), cho đến lúc đó vẫn còn ít và không có ảnh hưởng đáng kể, đã tiến hóa thành thằn lằn có cánh (bộ ''[[Thằn lằn có cánh|Pterosauria]]'') và các chủng loại khủng long (siêu bộ [[khủng long|Dinosauria]]). Bò sát mắt cá chân chéo (nhóm ''[[Crurotarsi]]'') là một nhánh quan trọng khác của Archosauria, và trong thời kỳ Hậu Trias muộn chúng cũng đạt tới đỉnh cao của sự đa dạng, với các nhóm khác biệt, bao gồm các bộ ''[[Phytosauria]]'', ''[[Aetosauria]]'', một vài nòi giống riêng biệt của bộ ''[[Rauisuchia]]'', và các bò sát dạng cá sấu (bộ ''[[Crocodylia]]'') đầu tiên (nhánh ''[[Sphenosuchia]]''). Trong lúc ấy thì các loài bò sát hai cung (bộ ''[[Rhynchosauria]]'') ăn cỏ to lớn và các loài bò sát thuộc bộ ''[[Prolacertiformes]]'' ăn côn trùng hay ăn cá có kích thước từ nhỏ đến trung bình đã là các nhóm bò sát Archosauromorpha cơ sở quan trọng trong phần lớn kỷ Trias.

Trong số các bò sát khác, các loài [[bộ Rùa|rùa]] biển sớm nhất thuộc siêu họ ''Chelonioidae'', như các chi ''[[Proganochelys]]'' và ''[[Proterochersis]]'', đã xuất hiện trong thời kỳ [[Noria]] (thời kỳ giữa của Hậu Trias muộn). Bò sát thuộc cận lớp ''[[Lepidosauromorpha]]'' - đặc biệt là bộ ''[[Bò sát gai lưng|Sphenodontia]]'', lần đầu tiên được biết tới trong các mẫu hóa thạch có niên đại sớm hơn một chút (trong thời kỳ Carnia). [[Procolophonidae]] là một nhóm quan trọng các động vật ăn cỏ kích thước nhỏ giống như thằn lằn.

[[Lagerstätte]] [[Monte San Giorgio]], hiện nay nằm trong khu vực [[hồ Lugano]] ở miền bắc Italy và Thụy Sĩ, vào thời kỳ kỷ Trias là một phá biển nằm sau các dải đá ngầm với lớp đáy thiếu ôxyoxy, vì thế đã không có các sinh vật ăn xác thối và ít sự hỗn loạn trong quá trình hóa thạch. Các tàn tích của cá, và nhiều loại bò sát sống ở biển, bao gồm các bò sát thuộc phân bộ ''Pachypleurosauria'' phổ biến là chi ''[[Neusticosaurus]]'' và ''Archosauromorpha'' cổ dài kỳ quái (chi ''[[Tanystropheus]]''), cùng với một vài dạng bò sát sống trên đất liền như các chi ''[[Ticinosuchus]]'' và ''[[Macrocnemus]]'', đã được phát hiện tại khu vực này. Tất cả các hóa thạch này có niên đại vào giai đoạn chuyển tiếp [[Anisia]]/[[Ladinia]] (khoảng 237 triệu năm trước).

Tuy vậy sự kiện tuyệt chủng kết thúc kỷ Trias đã tàn phá không đồng đều ở mọi nơi các hệ sinh thái trên đất liền (xem dưới đây), một vài nhánh quan trọng các bò sát ''Crurotarsi'' (bò sát ''Archosauria'' lớn trước đó đã được nhóm cùng nhau như là ''[[Thecodontia]]'') đã biến mất, giống như phần lớn các động vật lưỡng cư nhóm ''Labyrinthodontia'' to lớn, một số các nhóm bò sát kích thước nhỏ và một vài loài bò sát nhóm ''Synapsida'' (ngoại trừ các loài tiền-động vật có vú). Một số các khủng long nguyên thủy thời kỳ đầu cũng bị tuyệt chủng, nhưng các nhóm khủng long khác, dễ thích nghi hơn thì đã sống sót để tiến hóa trong kỷ Jura. Các loài thực vật sống sót để thống lĩnh thế giới trong Đại Trung Sinh có các loài thông, tùng, bách hiện đại và thực vật dạng tuế.

Người ta vẫn chưa chắc chắn điều gì đã gây ra sự tuyệt chủng Hậu Trias muộn này, được kèm theo nó là các phun trào núi lửa lớn vào khoảng 208-213 triệu năm trước, sự kiện phun trào núi lửa lớn nhất được ghi nhận lại kể từ khi Trái Đất đã nguội đi và ổn định, do siêu lục địa Pangaea bắt đầu tách ra. Các nguyên nhân có thể là sự lạnh đi toàn cầu hoặc thậm chí là va chạm của [[sao băng]], mà miệng hố va chạm còn được thấy gần hồ chứa nước Manicouagan, Quebec, [[Canada]]. Tuy nhiên, tại [[hồ chứa nước Manicouagan|miệng hố va chạm Manicouagan]], nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng các loại đá nóng chảy do va chạm trong miệng hố có niên đại khoảng 214±1 Ma trong khi niên đại của ranh giới Trias-Jura cũng đã được xác định chính xác hơn trong thời gian gần đây là khoảng 202±1 Ma. Cả hai niên đại này đều thu được độ chính xác bằng cách sử dụng các dạng chính xác hơn của phương pháp xác định niên đại bằng phóng xạ, cụ thể là sự phân rã của [[urani]] thành [[chì]] trong [[ziriconi]] được hình thành do va chạm. Vì thế chứng cứ này gợi ý là va chạm Manicouagan đã xảy ra trước sự kết thúc của kỷ Trias khoảng 12±2 Ma. Vì vậy nó khó có thể là nguyên nhân trực tiếp của sự tuyệt chủng hàng loạt đã quan sát được (Hodych & Dunning, 1992).

Số lượng các đợt tuyệt chủng Hậu Trias muộn còn gây tranh cãi. Một số nghiên cứu cho rằng khi đó có ít nhất hai chu kỳ tuyệt chủng về phía kết thúc của kỷ Trias, cách nhau khoảng 12 đến 17 triệu năm. Nhưng chứng cứ phản bác lại điều này chính là nghiên cứu gần đây về hệ động vật Bắc Mỹ. Tại Công viên quốc gia rừng hóa đá (Petrified Forest National Park) ở đông bắc Arizona có một chuỗi duy nhất các trầm tích trên đất liền thời kỳ cuối Carnia-đầu Noria. Phân tích năm 2002 ([http://gsa.confex.com/gsa/2002AM/finalprogram/abstract_42936.htm] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20031106231251/http://gsa.confex.com/gsa/2002AM/finalprogram/abstract_42936.htm |date = ngày 6 tháng 11 năm 2003}}) đã không tìm thấy sự thay đổi đáng kể nào trong cổ môi trường. Các hóa thạch của bò sát thuộc bộ ''Phytosauria'', phổ biến nhất tại đây, chỉ chịu sự thay đổi ở cấp độ chi, và hàng loạt các loài vẫn được duy trì như cũ. Một số loài bò sát thuộc bộ ''Aetosauria'', động vật bốn chân phổ biến thứ hai và các khủng long thời kỳ đầu đã không thấy có thay đổi gì. Tuy nhiên, cả Phytosauria và Aetosauria đều nằm trong nhóm các bò sát ''Archosauria'' bị xóa sổ hoàn toàn vào thời gian của sự kiện tuyệt chủng kết thúc kỷ Trias.

Dường như khi đó đã có một vài kiểu cách tuyệt chủng cuối thời Carnia, khi một vài nhóm bò sát dạng ''Archosauromorpha'' ăn cỏ bị tiêu diệt, trong khi các loài bò sát ''Therapsida'' lớn hơn và ăn cỏ— như các loài bò sát hai răng chó họ ''Kannemeyeriidae'' và bò sát một răng chó họ ''[[Traversodontidae]]''— đã bị suy giảm nhiều ở nửa phía bắc của Pangaea ([[Laurasia]]).

*[[Cesare Emiliani|Emiliani, Cesare]], 1992, ''Planet Earth : Cosmology, Geology and the Evolution of Life and Environment''

* Ogg, Jim; June, 2004, ''Overview of Global Boundary Stratotype Sections and Points (GSSP's)'' http://www.stratigraphy.org/gssp.htm Truy cập 30 tháng Tư4 năm 2006.

*Stanley, Steven M. ''Earth System History.'' New York: W.H. Freeman và Công ty, 1999. ISBN 0-7167-2882-6

*van Andel, Tjeerd, (1985) 1994, ''New Views on an Old Planet : A History of Global Change'', Ấn bản của Đại học Cambridge

{{commonscatthể loại Commons|Triassic}}

*[http://www.palaeos.com/Mesozoic/Triassic/Triassic.htm Tổng quan về kỷ Trias.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100104203105/http://palaeos.com/Mesozoic/Triassic/Triassic.htm |date = ngày 4 tháng 1 năm 2010}}

*[http://rainbow.ldgo.columbia.edu/courses/v1001/9.html 'Thế giới kỷ Trias'.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160222224358/http://rainbow.ldgo.columbia.edu/courses/v1001/9.html |date = ngày 22 tháng 2 năm 2016}}

*[http://gallery.in-tch.com/~earthhistory/triassic%20page%201.html Minh họa của Douglas Henderson về động vật kỷ Trias.]{{Liên kết hỏng|date=Tháng 1 2021 |bot=InternetArchiveBot }}

*[http://palaeo.gly.bris.ac.uk/Palaeofiles/Triassic/triextict.htm Trang của Paleofiles về các sự kiện tuyệt chủng kỷ Trias.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170801065542/http://palaeo.gly.bris.ac.uk/palaeofiles/triassic/triextict.htm |date = ngày 1 tháng 8 năm 2017}}