Foja
In botànega, ƚa foja ƚa xé n'òrgano de ƚe piante speciaƚixà par ƚa fotosìntexi. Par sto fin, na foja ƚa xé normalmente piata e sotil, par poder cusì espor i cloroplasti, contegnùi 'nte ƚe sèƚuƚe del parénchima fotosintètico, a ƚa ƚuxe del Sol e far in maniera che ƚa ƚuxe ƚa intri conpletamente 'ntei tesùi.
Ƚe fogie ƚe xé anca i òrgani in cui, 'nte ƚa maxor parte de ƚe piante, ghe se fa ƚa respirasion, ƚa traspirasion e ƚa gutasion (svódo de aqua che'l perméte ƚa traspirasion có ƚe condision atmosfèreghe ƚe xé cative).
Ƚe fogie ƚe pol imagaxenar magnar e aqua e in algune piante ƚe so forme ƚe xé modifegae par altri fini. Struture sìmiƚi a fogie - e ciamae fronde - se cata 'nte ƚe fèƚexe.
'Nte ƚe conìfere ghe xé foge particoƚari, dite aghi come i struménti da cuxer, par via de ƚa fórma stréta e inpontia: anca se sta conformasion qua no ƚa porta vantagi par ƚa fotosìntexi, ƚa se ga sparpagnada 'ntei climi particolarmente frédi perché ƚa menor superfisie ƚa infirma el congeƚamento de ƚa linfa drénto. Sta forma a ago se prexénta anca 'ntei posti caldi, séchi e ventóxi, come i posti visini ai dexerti e in sto caxo qua ƚa giuta a no far evaorar l'aqua drénto.
Daspò ƚe fogie ƚe pol èser clasifegae par n'infinità de altri criteri, i più inportanti dei quaƚi i revarda ƚa morfoƚogia, ƚa nervaùra e'l màrxene. In baxe al'anatomia, se pol destìnguer infrà foge co na pàgina o fasa (come quéƚa de ƚa séoƚa), co dó pàgine desconpagne (gran parte de ƚe latifogie) o guaƚive (come ƚe graminàcee). El coƚor el xé n'altro metro de destinsion de ƚe foge. Gran parte de ste qua ƚe xé verde par via de ƚa prexénsa del pigmento de ƚa clorofiƚa, contegnùo 'ntei cloroblasti e fondamentaƚi par ƚa fotosìntexi; sta qua ƚa xé prexénte in grande quantità de primavera e istà, méntre in utuno, có ƚe taca a cascar da ƚe rame, paréce fogie ƚe tol coƚori che i va dal roso, al xaƚo, al naranson e al maron, dà dai carotenoidi che i resta drénto.
Strutura
Ƚa strutura conpleta de na foja de n'angiosperma ƚa xé fata da quatro parte: ƚa guaina (strutura rodoƚada a liveƚo del'insersion sul fusto); ƚe stìpoƚe (dó estroflesion prexénti a ƚa baxe de ƚa foja); el pecoƚo (ƚa ganbera de ƚa foja); ƚa làmina, dita anca lenbo (ƚa parte piata de ƚa foja).
El pónto 'ntel qual el pecoƚo el xé tacà al fusto el xé ciamà scagio de ƚa foja. Miga tute ƚe spece de piante ƚe produxe fogie ƚa cui strutura ƚa ga tute ƚe parte sora nominae; in algune spece el pecoƚo ghe manca (fogie sèsiƚi, par exnpio 'ntel formenton), in altre piante ƚa làmina ƚa pol èser vèro redóta. 'Ntel Bixo ƚa làmina ƚa xé na vertaùra a forma de onbreƚa ƚóngo el fusto, méntre ƚa funsion fotosintètica ƚa xé tólta da ƚe stìpoƚe. 'Ntel sèƚeno, quéƚa ciamada ganbera ƚa xé par vèro na grosa guaina carnóxa.
'Nte ƚe piante de ancuo ƚe fogie ƚe se forma da sbosi che i parte da ƚa rama. 'Nte ƚa prima faxe ƚe sèƚuƚe ƚe se divide veƚosemente e daspò se crea na porsion baxal che ƚa se ferma in sto proceso e n'altra apical ancora ativa.
- Da ƚa xona baxal vien fora ƚa guaina fojar (miga sénpre prexénte)
- Da ƚa xona de contato infrà parte baxal e apical de ƚa bosa ƚe se orìxena ƚe stìpole (miga sénpre prexénti)
- Da ƚa xona anal ƚe se desferensia el pecoƚo e ƚa làmina (co ƚa secónda che de sòƚito ƚa vien prima).
Tesùi
Se pol individuar quatro strati fondamentaƚi de na foja:
- n'epidèrmide che ƚa coverxe ƚa superfisie superior ed inferior. Ƚa parte superior ƚa xé speso recoverta da ƚa cutìcoƚa, na sostansa seróxa (cutina) che ƚa consénte impermeabiƚità e protesion.
- un mesofilo, costituìo da dó parénchimi. Un parénchima a paƚisada sora e un lacunóxo soto. Quéƚo a paƚisada el xé rico de cloroplasti méntre quéƚo lacunóxo, oltra a contegnir cloroplasti, xé caraterixà da grandi spasi intrà ƚe sèƚuƚe.
- na caraterìstiega despoxision de ƚe nervaùre (i fasi cribro-vascolari). El csilema se cata sora e'l ga i vaxi par fornir aqua e saƚi che i vien da ƚe raixe (linfa gréxa). El floema' se cata soto e'l ga sèƚuƚe slongae e modifegae par formar dei tubi (diti cribroxi) che i permete el trasporto dei prodóti (linfa elaborada) de ƚa fotosìntexi fin ai posti de uxo o magaxenagio.
- i stomi che i xé vertaùre microscòpiche desposte su tute ƚe parte erbàcee de ƚe piante, in maniera particoƚar su ƚe fogie; ƚa so funsion ƚa xé de mantegnir el scambio de gas co fora, in particoƚar el svódo de vaor àqueo e l'intrada de osìgeno e de anidride carbònica.