Foja
In botànega, ła foja ła xé n'òrgano de łe piante speciałixà par ła fotosìntexi. Par sto fin, na foja ła xé normalmente piata e sotil, par poder cusì espor i cloroplasti, contegnùi 'nte łe sèłułe del parénchima fotosintètico, a ła łuxe del Sol e far in maniera che ła łuxe ła intri conpletamente 'ntei tesùi.
Łe fogie łe xé anca i òrgani in cui, 'nte ła maxor parte de łe piante, ghe se fa ła respirasion, ła traspirasion e ła gutasion (svódo de aqua che'l perméte ła traspirasion có łe condision atmosfèreghe łe xé cative).
Łe fogie łe pol imagaxenar magnar e aqua e in algune piante łe so forme łe xé modifegae par altri fini. Struture sìmiłi a fogie - e ciamae fronde - se cata 'nte łe fèłexe.
'Nte łe conìfere ghe xé foge particołari, dite aghi come i struménti da cuxer, par via de ła fórma stréta e inpontia: anca se sta conformasion qua no ła porta vantagi par ła fotosìntexi, ła se ga sparpagnada 'ntei climi particolarmente frédi perché ła menor superfisie ła infirma el congełamento de ła linfa drénto. Sta forma a ago se prexénta anca 'ntei posti caldi, séchi e ventóxi, come i posti visini ai dexerti e in sto caxo qua ła giuta a no far evaorar l'aqua drénto.
Daspò łe fogie łe pol èser clasifegae par n'infinità de altri criteri, i più inportanti dei quałi i revarda ła morfołogia, ła nervaùra e'l màrxene. In baxe al'anatomia, se pol destìnguer infrà foge co na pàgina o fasa (come quéła de ła séoła), co dó pàgine desconpagne (gran parte de łe latifogie) o guałive (come łe graminàcee). El cołor el xé n'altro metro de destinsion de łe foge. Gran parte de ste qua łe xé verde par via de ła prexénsa del pigmento de ła clorofiła, contegnùo 'ntei cloroblasti e fondamentałi par ła fotosìntexi; sta qua ła xé prexénte in grande quantità de primavera e istà, méntre in utuno, có łe taca a cascar da łe rame, paréce fogie łe tol cołori che i va dal roso, al xało, al naranson e al maron, dà dai carotenoidi che i resta drénto.
Strutura
Ła strutura conpleta de na foja de n'angiosperma ła xé fata da quatro parte: ła guaina (strutura rodołada a liveło del'insersion sul fusto); łe stìpołe (dó estroflesion prexénti a ła baxe de ła foja); el pecoło (ła ganbera de ła foja); ła làmina, dita anca lenbo (ła parte piata de ła foja).
El pónto 'ntel qual el pecoło el xé tacà al fusto el xé ciamà scagio de ła foja. Miga tute łe spece de piante łe produxe fogie ła cui strutura ła ga tute łe parte sora nominae; in algune spece el pecoło ghe manca (fogie sèsiłi, par exnpio 'ntel formenton), in altre piante ła làmina ła pol èser vèro redóta. 'Ntel Bixo ła làmina ła xé na vertaùra a forma de onbreła łóngo el fusto, méntre ła funsion fotosintètica ła xé tólta da łe stìpołe. 'Ntel sèłeno, quéła ciamada ganbera ła xé par vèro na grosa guaina carnóxa.
'Nte łe piante de ancuo łe fogie łe se forma da sbosi che i parte da ła rama. 'Nte ła prima faxe łe sèłułe łe se divide vełosemente e daspò se crea na porsion baxal che ła se ferma in sto proceso e n'altra apical ancora ativa.
- Da ła xona baxal vien fora ła guaina fojar (miga sénpre prexénte)
- Da ła xona de contato infrà parte baxal e apical de ła bosa łe se orìxena łe stìpole (miga sénpre prexénti)
- Da ła xona anal łe se desferensia el pecoło e ła làmina (co ła secónda che de sòłito ła vien prima).
Tesùi
Se pol individuar quatro strati fondamentałi de na foja:
- n'epidèrmide che ła coverxe ła superfisie superior ed inferior. Ła parte superior ła xé speso recoverta da ła cutìcoła, na sostansa seróxa (cutina) che ła consénte impermeabiłità e protesion.
- un mesofilo, costituìo da dó parénchimi. Un parénchima a pałisada sora e un lacunóxo soto. Quéło a pałisada el xé rico de cloroplasti méntre quéło lacunóxo, oltra a contegnir cloroplasti, xé caraterixà da grandi spasi intrà łe sèłułe.
- na caraterìstiega despoxision de łe nervaùre (i fasi cribro-vascolari). El csilema se cata sora e'l ga i vaxi par fornir aqua e sałi che i vien da łe raixe (linfa gréxa). El floema' se cata soto e'l ga sèłułe slongae e modifegae par formar dei tubi (diti cribroxi) che i permete el trasporto dei prodóti (linfa elaborada) de ła fotosìntexi fin ai posti de uxo o magaxenagio.
- i stomi che i xé vertaùre microscòpiche desposte su tute łe parte erbàcee de łe piante, in maniera particołar su łe fogie; ła so funsion ła xé de mantegnir el scambio de gas co fora, in particołar el svódo de vaor àqueo e l'intrada de osìgeno e de anidride carbònica.