Юқори Айлис
Юқори Айлис Юхарı Əйлис | |
|---|---|
| Муниципалитет | |
 | |
| 38°57′10″Н 45°58′53″Э / 38.95278°Н 45.98139°Э | |
| Мамлакат | Озарбайжон |
| {{{минтақа_тури}}} | Нахичеван |
| туман | Ўрдубод |
| Ҳукумат | |
| Расмий тил(лар)и | озарбайжон тили |
| Аҳолиси (2005) |
1 916 |
| Вақт минтақаси | УТC+4:00 |
Юқори Айлис (озарбайжонча: Юхарı Əйлис, ивритча: Վերին Ագուլիս, романизацияси: Верин Агулис) Озарбайжоннинг Нахичеван Автоном Республикаси Ўрдубод туманидаги қишлоқ ва муниципалитет. Ўрдубод — Айлис автомобил йўлининг чап ва ўнг томонида, туман марказидан 12 км шимоли-шарқда жойлашган. Аҳолиси боғдорчилик, деҳқончилик, чорвачилик билан банд. Қишлоқда ўрта мактаб, клуб, кутубхона, алоқа бўлими, тиббиёт пункти бор. 1916 нафар аҳоли истиқомат қилади[1].
Қишлоқ Арманистон қироллигининг Васпуракан вилояти ёки Васпуракан қироллигининг муҳим аҳоли пункти бўлиб, Буюк Ипак йўли бўйлаб савдо қилган бир қатор арман савдогарлари келиб чиқиши Агулис бўлган.
Тарихи
[edit | edit source]Бу манзилгоҳ тарихий манбаларда илк бор 11-асрда арманча Аргулик (арм.: Արքուլիք) номи билан тилга олинган. Агулис қадимдан Арманистон қироллигининг Васпуракан вилояти таркибига кирувчи арманларнинг савдо ва ҳунармандчилик маданий маркази сифатида танилган.
Унинг арман аҳолиси ҳунармандчилик ва пиллачиликка ихтисослашган. ХВИ асрдаги кўплаб манбаларда бу шаҳар Ҳиндистон, Россия, Сафавийлар Эрони ва Ғарбий Европа билан мустаҳкам савдо алоқаларини сақлаб турган гуллаб-яшнаган шаҳар сифатида тилга олинган[2].
18-асрда Агулиснинг ўз мактаблари, кутубхонаси, ипак қурти фабрикаси, йирик бозори бўлган. Шаҳар деворлар билан, атрофи боғлар ва узумзорлар билан ўралган. Ўша пайтда унинг арман аҳолиси 8000 хонадондан иборат бўлган[2]. 1752-йилда у Озарбайжон ҳукмдори Озодхон қўшинлари томонидан қўлга олиниб, оғир аҳволга солинган[2]. Шаҳар 1828-йилда рус-форс урушидан кейин Россия империяси таркибига киритилган. 1897-йилга келиб, Россия ҳукумати томонидан аҳолини рўйхатга олиш ўтказилганда, Агулис аҳолиси 1670 кишига камайди.
Ўн тўққизинчи асрда Верин („Юқори“) Агулис қўшни Неркин („Қуйи“) Агулис билан биргаликда Эриван губернаторлигининг Нахичеван уездида ўн иккита черков ва монастирга эга йирик арман аҳоли пункти эди. Энг муҳим черков И асрда асос солинган ва 1694-йилда қайта тикланган Авлиё Томас Апостол монастири бўлган[2]. Монастир муҳим билим маркази бўлиб, унинг битирувчилари орасида савдогар ва саёҳатчи Закария Агулеци, А. Арасханян, чорвадор Аветис Ҳ. Калантар ва Л. Манвелянлар бўлган[2]. Жамоа зок деб аталган арман тилининг ўзига хос лаҳжасида ҳам сўзлашган[3].
1919-йилги вайронгарчилик
[edit | edit source]1919-йилнинг баҳорида Биринчи Арманистон Республикаси Шарур-Нахичеван вилояти устидан маъмурий назоратни кенгайтирди, Агулис Гогҳтан митти туманининг марказига айлантирилди. Лекин ўша йилнинг ёзида арман ҳукмронлигига қарши мусулмонлар қўзғолони кўтарилди ва август ойида вилоят Ўрдубодга янги тайинланган комиссари Аббос Гули Бей Таиров назоратига ўтди[4]. Агулис Таировга содиқлигини ваъда қилди, гарчи кейинги ойларда унинг аҳолиси ўсиб бораётган озиқ-овқат инқирозига дуч келган ва шаҳарни тарк этишга рухсат берилмаган. Ўша йилнинг ноябр ойида Озарбайжон Демократик Республикаси Зангезур вилоятини арманлар назоратидан тортиб олишга уриниб кўрганида, унинг аҳолисининг аҳволи янада оғирлашди[5].
17-декабр куни Арманистондаги жанглардан қочган маҳаллий аҳоли ва қочқинлардан ташкил топган ғазабланган мусулмон оломон Қуйи Агулисга йўл олгани ва арман аҳолисига ҳужум қила бошлагани ва уларни юқори шаҳарга чекинишга мажбур қилгани маълум бўлди, масала 17 декабр куни авж олди[6]. 24-декабр куни маҳаллий озарбайжон жандармериясига қўшилган оломон Юқори Агулисга кириб, шаҳарни талон-тарож қила бошлади. Кейин улар арман аҳолисини қирғин қилишга киришдилар ва эртаси куни Юқори Агулисни ёнаётган вайроналар ҳолида қолдирдилар. Арманистон ҳукумати маълумотларига кўра, Қуйи Агулисда 400 тагача, Юқори Агулисда эса 1000 тагача арман ҳалок бўлган[7]. Совет даврида шаҳар қисман қайта қурилган.
Ёдгорликлари
[edit | edit source]Авлиё Томас монастири, афсонага кўра, Ҳаворий Бартоломей томонидан асос солинган. У охирги марта 1694-йилда қайта тикланган[2]. У бошқа арман черковлари қатори 1990-йилларнинг охирларида[8], тахминан 1997—2009-йилларда[9] Озарбайжон давлат ҳокимияти томонидан вайрон қилинган. 2014-йил 15-майда монастир мажмуаси ўрнида масжид қурилган[9]. Азиз Степанос черкови қишлоқнинг шимоли-ғарбий Верин Гет туманидаги тепалик ёнбағрида жойлашган эди[9]. 2000-йил 3-февралгача бутунлай вайрон қилинган[10].
Аҳолиси
[edit | edit source]1897-йилдаги Россия империясининг аҳолини рўйхатга олиш маълумотларига кўра, қишлоқ арман ва татар этник мавзеларига бўлинган, унда 1325 арман апостол ва 639 мусулмондан иборат жами 1971 аҳоли истиқомат қилган. Қишлоқда 863 эркак ва 1108 аёл бор эди[11].
Маданий ҳаволалар
[edit | edit source]1919-йилда Агулиснинг йўқ қилиниши ҳақида озарбайжон ёзувчиси Акрам Айлислининг 2012-йилда ёзилган „Тош тушлар“ номли мунозарали романида тилга олинган[12].
Машҳур кишилари
[edit | edit source]- Кристапор Микаэлиан — Арман инқилобий федерациясининг асосчиларидан бири
- Зия Козим — озарбайжон совет актёри, Озарбайжон ССР халқ артисти (1943)[13]
- Акрам Айлисли — озарбайжон ёзувчиси
- Моучегҳ ва Мелкоум Петроссиан — Франсиянинг Париж шаҳридаги Cавиар Петроссиан асосчилари
- Лусик Агулеци — арман рассоми ва этнографи
Манбалар
[edit | edit source]- ↑ АНАС, Азербаижан Натионал Аcадемй оф Сcиэнcес. Накҳчиван Энcйcлопедиа. Баку: АНАС, 2005 — 357-бет. ИСБН 5-8066-1468-9.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 (арманча) Баркҳударян, Седрак. с.в. "Агулис, " Армениан Совиэт Энcйcлопедиа. Ереван: Армениан Аcадемй оф Сcиэнcес, 1974, вол. 1, п. 61.
- ↑ Сеэ Берт Ваух, "Зок: Тҳе Армениан Диалеcт оф Агулис, " ин Бетwеэн Парис анд Фресно: Армениан Студиэс ин Ҳонор оф Диcкран Коуймжиан, эд. Барлоw Дер Мугрдечиан. Cоста Меса, CА: Мазда Публишерс, 2008, пп. 283-302.
- ↑ Ҳованнисиан, Ричард Г.. Тҳе Републиc оф Армениа, Вол. ИИ: Фром Версаиллес то Лондон, 1919-1920. Беркелей: Университй оф Cалифорниа Пресс, 1982 — 234-бет. ИСБН 0-520-04186-0.
- ↑ Ҳованнисиан. Републиc оф Армениа, пп. 207-234.
- ↑ Ҳованнисиан. Републиc оф Армениа, п. 235.
- ↑ Ҳованнисиан. Републиc оф Армениа, пп. 236-238.
- ↑ Магҳакян, Симон. "Спеcиал инвестигатион: Деcлассифиэд Сателлите Имагес Шоw Эрасуре оф Армениан Чурчес, " Тҳе Арт Неwспапер. 1 Жуне 2021.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Кҳатчадоуриан, Лори; Смитҳ, Адам Т.; Гҳулян, Ҳусик; Линдсай, Иан. Силент Эрасуре: А Сателлите Инвестигатион оф тҳе Деструcтион оф Армениан Ҳеритаге ин Накҳчиван, Азербаижан (эн). Cорнелл Институте оф Арчаэологй анд Материал Студиэс, 2022 — 38–39-бет.
- ↑ Кҳатчадоуриан, Лори. Силент Эрасуре: А Сателлите Инвестигатион оф тҳе Деструcтион оф Армениан Ҳеритаге ин Накҳчиван, Азербаижан (эн). Cорнелл Институте оф Арчаэологй анд Материал Студиэс, 2022 — 34–37-бет.
- ↑ Троиницкй, Н. А.. Населенные места Российской империи в 500 и более жителей с указанием всего наличного в них населения и числа жителей преобладающих вероисповеданий, по данным первой всеобщей переписи населения 1897 г. (ру). Саинт Петерсбург: Типография Обшчественная полза, 1905 — 52–56-бет.
- ↑ Мкртчян, Гаяне. „Маттер оф Cопйригҳт: Армениан публишерс оф новел бй Азери wритер реадй то пай cомпенсатион упон реқуэст“. АрмениаНоw (2013-йил 18-апрел). 2016-йил 22-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2024-йил 25-май.
- ↑ „ру:Кязим Зия“ (ру). Катта совет энсиклопедияси.
Адабиётлар
[edit | edit source]- (арманча) Алишан, Гҳевонд. Сисакан. Вениcе: Мкҳитариан Пресс, 1893.
- Эприкиан, С. Паткеразард бнашкҳарик бараран [Иллустратед геограпҳиc диcтионарй], вол. 1. Вениcе: Саинт Лазарус, 1902, пп. 4-15.
- Зак’ариа оф Агулис. Тҳе Жоурнал оф Зак’ариа оф Агулис. Армениан Студиэс Сериэс, Но. 4. Транс. Георге Боурноутиан. Cоста Меса, CА: Мазда Публишерс, 2002. ИСБН 1-56859-107-1.