Қурол саноати
Қурол савдоси сифатида ҳам танилган қурол саноати қурол ва ҳарбий технологиялар ишлаб чиқарадиган ва сотадиган глобал саноатдир. У илмий- тадқиқот, муҳандислик, ишлаб чиқариш ва ҳарбий материаллар, жиҳозлар ва иншоотларга хизмат кўрсатиш билан шуғулланадиган тижорат саноатидан иборат. Қурол ишлаб чиқарувчи компаниялар, шунингдек, қурол сотувчилари ёки ҳарбий саноат деб аталади. Ҳарбий саноат вакиллари давлатлар қуролли кучлари ва тинч аҳоли учун қурол ишлаб чиқаради. Ҳукумат идоралари қурол-ярог ', ўқ-дорилар ва бошқа ҳарбий буюмларни сотиб олиш ва сотиш билан ҳам қурол саноатида ишлайди. Арсенал — қурол ва ўқ-дорилар — хоҳ хусусий ёки давлат мулки бўлсин — ҳар қандай комбинацияда ишлаб чиқариладиган, таъмирланадиган ва сақланадиган ёки чиқарилган жой. Қурол саноати маҳсулотларига қуроллар, артиллерия, ўқ-дорилар, ракеталар, ҳарбий самолётлар, ҳарбий машиналар, кемалар, электрон тизимлар, тунги кўриш мосламалари, голограмма қуроллар, лазерли масофа ўлчагичлар, лазер нишонлари, қўл гранаталари, миналар ва бошқалар киради. Қурол саноати бошқа логистика ва операцион тизимларни ҳам таъминлайди.
Стокголм Халқаро Тинчлик Тадқиқот Институти (СИПРИ) 2018-йилда қурол ишлаб чиқаришга1822 млрд доллар сарфланганини ма‘лум қилди[1]. Бу ҳарбий харажатлар жаҳон ялпи ички маҳсулотининг 4 фоизини ташкил қилган 1990-йилга нисбатан нисбатан пасайишдир. Пулнинг бир қисми ҳарбий саноатдан ҳарбий техника ва хизматлар харид қилиш учун сарфланади. СИПРИ маълумотларига кўра, 2018-йилда 100 та энг йирик қурол ишлаб чиқарувчи компаниялар ва ҳарбий хизмат кўрсатувчи компанияларнинг (Хитойдан ташқари) умумий қурол савдоси 420 миллиард долларни ташкил этган[2]. Бу 2017-йилдаги сотувдан 4,6 фоизга кўп бўлди ва энг яхши 100 та қурол савдосининг кетма-кет тўртинчи йил ўсишини англатади. 2004-йилда халқаро қурол савдосига 30 миллиард доллардан ортиқ маблағ сарфланди (бу кўрсаткич ички қурол савдосини ҳисобга олмаганда)[3]. Институт маълумотларига кўра, 2014-18-йилларда асосий қуролларни халқаро ўтказиш ҳажми 2009-13-йилларга нисбатан 7,8 фоизга ва 2004—2008-йилларга нисбатан 23 фоизга кўп бўлган. 2014-18-йилларда бешта энг йирик экспортчи АҚШ, Россия, Франсия, Германия ва Хитой бўлса, бешта энг йирик импортёр Саудия Арабистони, Ҳиндистон, Миср, Австралия ва Жазоир бўлган[4].
Кўпгина саноати ривожланган мамлакатлар ўзларининг ҳарбий кучларини таъминлаш учун ички қурол-яроғ саноатига эга. Баъзи мамлакатларда, шунингдек, ўз фуқаролари томонидан, биринчи навбатда, ўзини ҳимоя қилиш, ов қилиш ёки спорт мақсадларида фойдаланиш учун қурол-яроғнинг қонуний ёки ноқонуний ички савдоси мавжуд. Ўқотар қуролларнинг ноқонуний савдоси сиёсий беқарорликдан таъсирланган кўплаб мамлакатлар ва минтақаларда содир бўлади. Ўқ отиш қуроллари тадқиқоти маълумотларига кўра, дунё бўйлаб 100 га яқин давлатнинг 1000 дан ортиқ компаниялари томонидан ишлаб чиқарилган 875 миллион дона ўқотар қурол дунё бўйлаб айланмоқда[5].
Ҳукуматлар ўз мамлакатлари армиясига етказиб бериш учун шартномалар тузадилар; бундай қурол шартномалари муҳим сиёсий аҳамиятга эга бўлиши мумкин. Сиёсат ва қурол савдоси ўртасидаги боғлиқлик 1961-йилда АҚШ президенти Дwигҳт Эйзенхауэр таърифлаган ҳарбий-саноат мажмуасининг ривожланишига олиб келиши мумкин, бу ерда қуролли кучлар, савдо ва сиёсат Европанинг кўп томонлама мудофаасининг харид қобилиятига чамбарчас боғланган. Баъзилари очиқ, бошқалари хусусий бўлган турли корпорациялар кўпинча миллиардлаб долларга тенг бўлган ушбу шартномалар учун таклиф беришади. Баъзан, халқаро Жоинт Стрике Фигҳтер учун шартномада бўлгани каби, рақобатбардош тендер жараёни бўлиб ўтади, унда иштирок этган компаниялар томонидан тақдим этилган дизайнларнинг моҳияти бўйича қарор қабул қилинади. Бошқа пайтларда ҳеч қандай савдо ёки рақобат бўлмайди.
Тарихи
[edit | edit source]
Янги даврда Англия, Франсия, Нидерландия ва Германиянинг баъзи давлатлари қурол ишлаб чиқаришда ўзини-ўзи таъминлашга муваффақ бўлди, бунинг натижасида малакали ишчилар Португалия ва Россия каби чекка мамлакатларга кўчиб ўтди.
Замонавий қурол-яроғ саноати ХИХ асрнинг иккинчи ярмида биринчи йирик ҳарбий-саноат компанияларининг яратилиши ва кенгайиши маҳсули сифатида пайдо бўлди. Кичикроқ давлатлар (ва ҳатто Россия ва Япония каби янги саноатлашган мамлакатлар) ўзларининг маҳаллий ресурслари ва имкониятлари билан замонавий ҳарбий техникани ишлаб чиқара олмагач, улар тобора кўпроқ хорижий фирмалар билан ҳарбий техника, масалан, жанговар кемалар, артиллерия буюмлари ва милтиқларни ишлаб чиқаришни бошладилар.
1854-йилда Британия ҳукумати Элсвик орднанcе компаниясига ўзининг энг сўнгги ўқли артиллерия қисмларини етказиб бериш бўйича шартнома тузди. Бу хусусий секторни қурол ишлаб чиқаришга йўналтирди, қолган қисми эса кўпроқ хорижий мамлакатларга экспорт қилинди. Армстронг биринчи халқаро қурол сотувчилардан бири бўлиб, ўзининг қурол тизимларини бутун дунё бўйлаб Бразилиядан Япониягача бўлган ҳукуматларга сотган[6]. 1884-йилда у Элсвикда ҳарбий кемалар ишлаб чиқаришга ихтисослашган кемасозлик заводини очди — ўша пайтда у жанговар кема ясаши ва уни тўлиқ қуроллантириши мумкин бўлган дунёдаги ягона завод бўлган[7]. Завод кўплаб денгиз кучлари, шу жумладан Япония Император флоти учун ҳарбий кемаларни ишлаб чиқарган. Бир нечта Армстронг крейсерлари 1905-йилда Цусима жангида рус флотини мағлуб этишда муҳим рол ўйнади.
1861-йилдаги Америка фуқаролар урушида шимол жанубга нисбатан кичик, аммо сезиларли устунликка эга эди, чунки у тумшуқли милтиқларга қарши фойдаланиш учун (нисбатан кам сонли) найзали милтиқларни ишлаб чиқариш қобилиятига эга бўлган.. Бу Гатлинг қуроли каби саноатда ишлаб чиқарилган механизациялашган қуролларга ўтишни бошлади[8].
Мудофаа саноатидаги ушбу саноат инновацияси Пруссия томонидан 1866- ва 1870-71-йилларда Австрия ва Франсияни мағлубиятга учратганда қабул қилинган. Бу вақтга келиб пулемётлар қўшинларга кира бошлади. Унинг самарадорлигининг биринчи мисоли 1899-йилда Бур уруши пайтида ва 1905-йилда рус-япон уруши пайтида текшириб кўрилди. Бироқ, Германия қурол инновацияси бўйича етакчи бўлган ва биринчи жаҳон урушида иттифоқчиларни деярли мағлуб этган ҳолда бу янгиликдан фойдаланган.
1885-йилда Франсия савдонинг бу борган сари даромадли туридан фойдаланишга қарор қилди ва қурол экспортини тақиқлашни бекор қилди. Биринчи жаҳон урушигача бўлган давр учун меъёрий-ҳуқуқий база қурол экспорти йўлида озгина тўсиқ қўядиган лаиссез-фаире сиёсати билан ажралиб турарди. Биринчи жаҳон урушидаги қирғин туфайли қурол савдогарлари одиум билан „ўлим савдогарлари“ деб ҳисоблана бошладилар ва қурол сотишдан максимал фойда олиш учун урушни қўзғатган ва давом эттирганликда айбландилар. Британияда бу айбловлар бўйича ўтказилган суриштирув уларни тасдиқловчи далил топа олмади. Бироқ, урушга бўлган муносабатнинг денгиз ўзгариши, одатда, ҳукуматлар савдони ўзлари назорат қилиш ва тартибга солишни бошладилар.
Қурол савдоси ҳажми ХХ асрда сезиларли даражада ошди ва ундан сиёсий восита сифатида фойдаланила бошланди, айниқса Совуқ уруш даврида АҚШ ва СССР бутун дунё бўйлаб ўзларининг ишончли вакилларига, хусусан, учинчи дунё мамлакатларига қурол етказиб бердилар[9].
Секторлар
[edit | edit source]
Қуруқликка асосланган қурол
[edit | edit source]Ушбу тоифага энгил қуроллардан тортиб оғир артиллериягача бўлган ҳамма нарса киради ва ишлаб чиқарувчиларнинг аксарияти кичикдир. Кўпчилик учинчи дунё мамлакатларида жойлашган. Тўппончалар, пулемётлар, танклар, зирҳли транспорт воситалари ва бошқа нисбатан арзон қуролларнинг халқаро савдоси катта. Халқаро миқёсда нисбатан кам тартибга солиш мавжуд ва натижада кўплаб қуроллар уюшган жиноятчилик, исёнчи кучлар, террорчилар ёки санксиялар остидаги режимлар қўлига тушади[10].
Кичик қуроллар
[edit | edit source]Халқаро Амнистия, Оксфам ва Ўқ отиш қуроллари бўйича халқаро ҳаракат тармоғи томонидан асос солинган қуролларни назорат қилиш кампанияси 2003-йилда муомалада 639 миллиондан ортиқ ўқотар қурол борлигини ва 98 дан ортиқ мамлакатларда жойлашган 1135 дан ортиқ компаниялар ўқ ўқотар қуролларни ишлаб чиқарганини маълум қилди[11].
Аэрокосмик тизимлар
[edit | edit source]
Ҳарбий самолётлар (ҳар иккала қуруқлик ва денгиз авиацияси), оддий ракеталар ва ҳарбий сунъий йўлдошларни ўз ичига олган бу бозорнинг технологик жиҳатдан энг илғор секторидир. Бу, шунингдек, иқтисодий нуқтайи назардан энг кам рақобатбардош ҳисобланади, бутун бозорда бир нечта компаниялар ҳукмронлик қилади. Энг яхши мижозлар ва йирик ишлаб чиқарувчилар деярли барчаси ғарбий дунёда ва Россияда жойлашган бўлиб, Америка Қўшма Штатлари биринчи ўринда туради. Машҳур аэрокосмик фирмалар қаторига Роллс Ройcе, Ҳиндустан Аэронаутиcс Лимитед, БАЭ Сйстемс, Сааб АБ, Дассаулт Авиатион, Сукҳои, Микоян, ЭАДС, Леонардо, Тҳалес Гроуп, Лоcкҳеэд Мартин, Нортҳроп Грумман, Течнологеиэсон ва Раёлогеиэсон киради. Бундан ташқари,Еврофигҳтер каби асосан қирувчи самолётлар ишлаб чиқариш билан шуғулланадиган бир нечта кўп миллатли консорциумлар мавжуд. 2001-йил октабр ойида имзоланган тарихдаги энг йирик ҳарбий шартнома Қўшма зарба берувчи қирувчи самолётни ишлаб чиқишни ўз ичига олган[10].
Денгиз тизимлари
[edit | edit source]Дунёнинг баъзи буюк давлатлари глобал мавжудликни таъминлаш учун катта денгиз кучларини сақлаб қолишади, энг йирик давлатлар самолёт ташувчилари, атом сув ости кемалари ва илғор ҳаво ҳужумига қарши мудофаа тизимларига эга. Ҳарбий кемаларнинг аксарияти анъанавий тарзда ишлайди, аммо баъзилари ядровий қувватга эга. Одатда ривожланаётган мамлакатлар томонидан Ғарб ҳукуматларидан сотиб олинган иккинчи қўл денгиз кемаларининг катта глобал бозори ҳам мавжуд[10].
Киберхавфсизлик саноати
[edit | edit source]Киберхавфсизлик саноати энг муҳим мудофаа саноатига айланмоқда, чунки киберҳужумлар 2013-йилдаги НАТО шарҳида келтирилишича, кейинги ўн йил ичида мудофаа учун энг катта хавфлардан бири ҳисобланади[12]. Шу сабабли, киберхавфсизлик саноатига доимий равишда ўсиб бораётган рақамли қурилмаларга ўтишни ҳимоя қилиш учун, янги дастурий таъминот ишлаб чиқариш учун юқори даражадаги сармоя киритилган. Ҳарбий саноат учун кузатув ва разведка маълумотларини йиғиш учун ишлатиладиган тизимлар учун ҳимоя воситаларидан фойдаланиш жуда муҳимдир.
Шунга қарамай, киберҳужумлар ва киберҳужумчилар ўз соҳаларида Дйнамиc Трожан Ҳорсе Нетwорк (ДТҲН) Интернет Wорм, Зеро-Дай Аттаcк ва Стеалтҳ Бот каби усуллардан фойдаланган ҳолда янада ривожланмоқда. Натижада, киберхавфсизлик саноати ахборот хавфсизлиги (СИМ), янги авлод хавфсизлик девори (НГФW) ва ДДоС техникаси каби тизимлардан фойдаланган ҳолда киберҳужумларга қарши ҳар қандай заифликни бартараф этиш учун мудофаа технологияларини яхшилашга мажбур бўлди.
Компютерлар учун таҳдид кучайган сари киберҳимояга бўлган талаб ортиб боради, натижада киберхавфсизлик саноати ўсади[13].
Халқаро қурол узатиш
[edit | edit source]СИПРИ (Стокголм халқаро тинчлик тадқиқот институти) тадқиқот институти маълумотларига кўра, 2010-14-йилларда асосий қуролларни халқаро ўтказиш ҳажми 2005—2009-йилларга нисбатан 16 фоизга юқори бўлган. 2010—2014-йилларда бешта энг йирик экспортчи АҚШ, Россия, Хитой, Германия ва Франсия, бешта энг йирик импорт қилувчилар эса Ҳиндистон, Саудия Арабистони, Хитой, Бирлашган Араб Амирликлари ва Покистон эди. 2009-13- ва 2014-18-йиллар оралиғида Яқин Шарққа қурол оқими 87 фоизга ошди, бошқа барча минтақалар: Африка, Америка, Осиё ва Океания ва Европага оқимнинг камайиши кузатилди[14].
СИПРИ 2014—2018-йилларда 67 та давлатни асосий қурол экспортчиларини аниқлади. Ушбу даврдаги энг йирик 5 та экспортчи қурол экспортининг 75 фоизини ташкил қилган. 2014-18-йиллар оралиғида ўзгарган беш йирик қурол экспортчиларининг таркиби 2009-13-йилларга нисбатан ўзгаришсиз қолди, лекин уларнинг умумий қурол экспорти 10 фоизга кўп бўлган. 2014-18-йилларда АҚШ, Франсия ва Германиядан қурол экспортида сезиларли ўсиш кузатилиши мумкин, Хитой экспорти бироз ўсди ва Россия экспорти камайди[14].
2014-18-йилларда 155 та давлат (барча мамлакатларнинг тўртдан уч қисми) асосий қуролларни импорт қилган. Ушбу давр мобайнида энг яхши 5 олувчи қурол импортининг 33 фоизини ташкил этди. 2014—2018-йилларда қурол-яроғ импортининг 35 фоизи Саудия Арабистони, Ҳиндистон, Миср, Австралия ва Жазоирга тўғри келган. Улардан Саудия Арабистони ва Ҳиндистон 2009-13- ва 2014-18-йилларда ҳам энг яхши импорт қилувчи бешликка кирди.
2014-18-йилларда асосий қурол-яроғларни халқаро ўтказиш ҳажми 2009-13-йилларга нисбатан 7,8 фоизга ва 2004-08-йилларга нисбатан 23 фоизга кўп бўлди. Энг йирик қурол импортчиси Саудия Арабистони бўлиб, асосан АҚШ, Буюк Британия ва Франсиядан қурол импорт қилган. 2009-13- ва 2014-18-йиллар оралиғида Яқин Шарққа қурол оқими 87 фоизга ошди. Шунингдек, Ҳиндистон, Миср, Австралия ва Жазоирни ўз ичига олган ҳолда, 2014-18-йиллар мобайнида энг яхши бешлик импорт қилувчилар умумий қурол импортининг 35 фоизини олган[14].
2022-йилги Россиянинг Украинага бостириб кириши Натионал Шоотинг Спорц Фоундатион жамғармаси аъзоларининг экспорт лицензиясини олиш имкониятини бир ойлик вақтдан атиги тўрт кунгача ўзгартирди[15]. Бунга АҚШ Савдо вазирлиги ва ИТАР билан алоқадор агентликларнинг Украинага қурол етказиб беришни тезлаштириши сабаб бўлган[16]. Бундан ташқари, Украинада қурол сотиб олиш учун рухсат олиш учун зарур бўлган вақт ҳам бир неча ойдан бир неча кунгача қисқарди[17].
Дунёнинг энг йирик қурол экспортчилари
[edit | edit source]Рақамлар миллионларда ифодаланган СИПРИ тренд индикатор қийматлари (ТИВс) ҳисоб-китоблари. Бу рақамлар ҳақиқий молиявий оқимларни англатмаслиги мумкин, чунки ҳарбий ёрдам кўрсатилганда асосий қуролларнинг нархи нолга тенг бўлиши мумкин. Қуйида Стокголм Халқаро Тинчлик Тадқиқот Институтининг ҳисоб-китоблари келтирилган[18].
| 2020 Даража | Етказиб берувчи | Қурол экс (миллион ТИВда) |
|---|---|---|
| 1 |  Қо'шма Штатлар
|
9372 |
| 2 |  Россия
|
3203 |
| 3 |  Франсия
|
1995 |
| 4 |  Германия
|
1232 |
| 5 |  Испания
|
1201 |
| 6 |  Корея Республикаси
|
827 |
| 7 |  Италия
|
806 |
| 8 |  Хитой
|
760 |
| 9 |  Нидерландия
|
488 |
| 10 | .svg){kind=small} Бирлашган Қироллик
|
429 |
Умумий глобал қурол экспорти сўнгги 5 йилда 2010—2014-йилларга нисбатан қарийб 6 фоизга ўсди ва 2005—2009-йилларга нисбатан 20 фоизга кўтарилган[19].
Эътибор беринг, бир миллиард доллардан паст бўлган экспортчилар учун рейтинглар унчалик аҳамиятли эмас, чунки улар битта шартномалар билан ўзгариши мумкин. Йиллик тебранишларсиз экспорт ҳажмининг аниқроқ тасвири 5 йиллик ҳаракатланувчи ўртача кўрсаткичлар орқали тақдим этилади.
СИПРИ билан бир қаторда, халқаро қурол-яроғ алмашинуви тўғрисидаги маълумотларни тақдим этадиган яна бир қанча манбалар мавжуд. Буларга қурол экспорти бўйича миллий ҳукуматларнинг ҳисоботлари, оддий қуроллар бўйича БМТ реэстри ва АҚШ разведка агентликлари томонидан тузилган ривожланаётган мамлакатларга қурол экспорти ҳақидаги маълумотларни ўз ичига олган АҚШ Конгресси тадқиқот хизматининг йиллик нашри киради. Турли хил методологиялар ва таърифлар туфайли турли манбалар кўпинча сезиларли даражада фарқ қилади.
Урушдан кейинги дунёдаги энг йирик қурол экспортчиси
[edit | edit source]
СИПРИ „тренд-индикатор қийматлари“ (ТИВ) дан фойдаланади. Бу қуролларнинг маълум бирлик ишлаб чиқариш харажатларига асосланади ва трансфернинг молиявий қийматидан кўра ҳарбий ресурсларни ўтказишни англатади[21][22].
| 1950-2019 Даража | Етказиб берувчи | Қурол экс (миллион ТИВда) |
|---|---|---|
| 1 | Қо'шма Штатлар
|
692,123 |
| 2 | Россия*
|
598 375 |
| 3 | Бирлашган Қироллик
|
143,205 |
| 4 | Франсия
|
125 932 |
| 5 | Германия
|
87 431 |
| 6 | Хитой
|
56 160 |
| 7 | Италия
|
33 296 |
| 8 |  Чехия
|
31 291 |
| 9 | Нидерландия
|
24 543 |
| 10 |  Исроил
|
17 643 |
* 1991-йилгача Совет Иттифоқи
Дунёнинг энг йирик қурол импортчилари
[edit | edit source]Бирликлар 1990-йиллардаги нархларда миллионлаб АҚШ долларларида ифодаланган Тренд индикатор қийматларида берилган. Бу рақамлар ҳақиқий молиявий оқимларни англатмаслиги мумкин, чунки ҳарбий ёрдам кўрсатилганда асосий қуролларнинг нархи нолга тенг бўлиши мумкин[21].
| 2020 Даража | Қабул қилувчи | (миллиард ТИВда) |
|---|---|---|
| 1 |  Ҳиндистон
|
2799 |
| 2 |  Саудия Арабистони
|
2466 |
| 3 |  Австралия
|
1658 |
| 4 | Корея Республикаси
|
1317 |
| 5 |  Миср
|
1311 |
| 6 | Хитой
|
811 |
| 7 |  Қатар
|
783 |
| 8 | Бирлашган Қироллик
|
764 |
| 9 |  Покистон
|
759 |
| 10 |  Япония
|
724 |
Мамлакатлар урушга кириши ва чиқиши билан қурол импорти рейтинги кескин ўзгариб туради. Экспорт маълумотлари одатда камроқ ўзгарувчан бўлади, чунки экспортчилар технологик жиҳатдан илғор ва барқарор ишлаб чиқариш оқимларига эга. 5 йиллик ҳаракатланувчи ўртача кўрсаткичлар йиллик тебранишларсиз импорт ҳажмининг аниқроқ тасвирини тақдим этади.
Асосий қурол ишлаб чиқарувчилар рўйхати
[edit | edit source]Бу уруш иқтисодиётидан энг кўп фойда кўрадиган дунёдаги энг йирик қурол ишлаб чиқарувчилар ва бошқа ҳарбий хизмат компаниялари рўйхати, уларнинг келиб чиқиши ҳам кўрсатилган. Маълумотлар Стокголм Халқаро Тинчлик Тадқиқот Институти (СИПРИ) томонидан 2020-йил учун чоп этилган рўйхатга асосланган[23].
| Даража | Компания номи | Мудофаа даромадлари (миллиард АҚСҲ доллари) | Жами даромаднинг % Мудофаадан |
|---|---|---|---|
| 1 |  Лоcкҳеэд Мартин
|
53.2 | 89 % |
| 2 | Боэинг
|
33.5 | 44 % |
| 3 | Нортҳроп Грумман
|
29.2 | 86 % |
| 4 | Райтҳеон Течнологиэс
|
25.3 | 87 % |
| 5 | Умумий динамика
|
24.5 | 62 % |
| 6 |  Хитой авиация саноати корпорацияси
|
22.4 | 34 % |
| 7 |  БАЭ тизимлари
|
22.2 | 95 % |
| 8 | Чина Элеcтрониcс Течнологй Гроуп
|
15.0 | 46 % |
| 9 | Норинко
|
14.5 | 22 % |
| 10 | Л3Ҳаррис Течнологиэс
|
13.9 | 77 % |
| 11 | Унитед Течнологиэс (2020-йил апрел ойидан бери Райтҳеон Течнологиэс)
|
13.1 | 17 % |
| 12 |  Леонардо СпА
|
11.1 | 72 % |
| 13 |  Аирбус
|
11.0 | 14 % |
| 14 |  Тҳалес гуруҳи
|
9.4 | 46 % |
| 15 |  Алмаз-Антей
|
9.4 | 98 % |
Қурол назорати
[edit | edit source]Қурол назорати ўқ ўқотар қуроллар, оддий қуроллар ва оммавий қирғин қуролларини ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш, захиралаш, тарқатиш ва улардан фойдаланиш бўйича халқаро чекловларни назарда тутади[24]. Бу одатда ҳукуматларни келишувлар ва шартномалар орқали бундай чекловларни қабул қилишга ишонтиришга интиладиган дипломатиядан фойдаланиш орқали амалга оширилади, гарчи у рози бўлмаган ҳукуматларга ҳам мажбурланиши мумкин.
Қуролларни назорат қилиш бўйича муҳим халқаро шартномалар
[edit | edit source]
- Кимёвий ва биологик қуроллар бўйича Женева протоколи, 1925-йил
- 1967-йилда имзоланган ва кучга кирган Космос шартномаси
- 1972-йилда имзоланган Биологик қуроллар тўғрисидаги конвенсия. 1975-йилда кучга кирди
- Ракета технологиясини бошқариш режими (МТCР), 1987-йил
- 1993-йилда имзоланган Кимёвий қуроллар тўғрисидаги конвенсия. 1997-йилда кучга кирган
- Пиёдалар учун миналарга қарши Оттава шартномаси, 1997-йилда имзоланган. 1999-йилда кучга кирган
- 2010-йил апрел ойида Россия ва АҚШ томонидан имзоланган янги СТАРТ шартномаси. 2011-йил феврал ойида кучга кирди.
- 2013-йилда тузилган Қурол савдоси шартномаси 2014-йил 24-декабрда кучга кирди[25].
Манбалар
[edit | edit source]- ↑ Wеземан, Сиэмон Т. (2019-йил апрел). „Трендс ин Wорлд Милитарй Эхпендитуре, 2018“. Қаралди: 2019-12-18.
{{cите магазине}}: Cите магазине реқуирес|магазине=(ёрдам); сана киритилиши керак бўлган параметрга берилган қийматни текшириш лозим:|дате=(ёрдам) - ↑ Флеурант, Ауде; Куимова, Алехандра; Силва, Диэго Лопес да; Тиан, Нан; Wеземан, Пиэтер Д.; Wеземан, Сиэмон Т. (9-декабр 2019-йил). „Тҳе СИПРИ Топ 100 Армс-продуcинг анд Милитарй Сервиcес Cомпаниэс, 2018“. Қаралди: 2019-12-18.
{{cите магазине}}: Cите магазине реқуирес|магазине=(ёрдам)CС1 маинт: дате формат () - ↑ „Армс траде кей статистиcс“. ББC Неwс (15-сентабр 2005-йил). Қаралди: 9-май 2012-йил.
- ↑ Wеземан, Пиэтер Д.; Флеурант, Ауде; Куимова, Алехандра; Тиан, Нан; Wеземан, Сиэмон Т. (11-март 2019-йил). „Трендс ин Интернатионал Армс Трансферс, 2018“. Қаралди: 18 Деcембер 2019.
{{cите магазине}}: Cите магазине реқуирес|магазине=(ёрдам)CС1 маинт: дате формат () - ↑ „Смалл Армс Сурвей — Wеапонс анд Маркец- 875м смалл армс wорлдwиде, валуэ оф аутҳоризед траде ис море тҳан $8.5б“ (8-декабр 2014-йил). 2010-йил 2-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 26-март 2015-йил.
- ↑ „Wиллиам Армстронг | Абоут тҳе Ман“. wиллиамармстронг.инфо.
- ↑ Доуган, Давид. Тҳе Греат Гун-Макер: Тҳе Сторй оф Лорд Армстронг. Сандҳилл Пресс Лтд., 1970. ИСБН 0-946098-23-9.
- ↑ „Дефенсе Индустриэс - Милитарй Ҳисторй - Охфорд Библиограпҳиэс - обо“. www.охфордбиблиограпҳиэс.cом. Қаралди: 3-ноябр 2015-йил.
- ↑ Стоҳл, Рачел. Тҳе Интернатионал Армс Траде. Wилей Пресс, 2013. ИСБН 9780745654188. Қаралди: 7-феврал 2013-йил.
- ↑ 10,0 10,1 10,2 „Интернатионал Дефенсе Индустрй“. 2011-йил 26-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 20-май 2007-йил.. www.фпа.орг
- ↑ Деббиэ Ҳиллиэр. „Шаттеред Ливес – тҳе cасе фор тоугҳ интернатионал армс cонтрол“. Cонтрол Армс Cампаигн (2003). 2011-йил 23-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 28-март 2009-йил.
- ↑ „НАТО ревиэw | Тҳе дефенcе индустрй — а чангинг гаме?“. www.нато.инт. 14-сентабр 2016-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 25-июл 2021-йил.
- ↑ „Cйбер сеcуритй фор тҳе дефенcе индустрй | Cйбер Сеcуритй Ревиэw“. www.cйберсеcуритй-ревиэw.cом (2015-йил 5-май). Қаралди: 2-ноябр 2015-йил.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 Флеурант. „ТРЕНДС ИН ИНТЕРНАТИОНАЛ АРМС ТРАНСФЕРС, 2018“. сипри.орг (2019-йил март). Қаралди: 25-июл 2021-йил.
- ↑ „Америcан гунмакерс рамп уп эффорц то ҳелп Украинианс фигҳт баcк агаинст Путин – Фортуне“.
- ↑ „У.С. Гунмакерс' эффорц то гет wеапонс то Украине офтен стифлед бй ред тапе“. Неwсwеэк (18-март 2022-йил).
- ↑ Маршалл, Андреw Р. c.. „Украинианс руш то буй рифлес, шотгунс ас полиcе релах рулес“. Реутерс (2022-йил март).
- ↑ „СИПРИ Армс Трансферс Датабасе“. сипри.орг. Қаралди: 14-июн 2022-йил.
- ↑ „Тҳе 5 мажор армс эхпортерс ин тҳе wорлд“ (инглизча). Интернатионал Инсидер (13-март 2020-йил). 2020-йил 20-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 13-март 2020-йил.
- ↑ Wеземан. „Армс продуcтион“. СИПРИ (2020-йил 7-декабр). Қаралди: 2021-йил 25-июл.
- ↑ 21,0 21,1 „СИПРИ Армс Трансферс Датабасе | СИПРИ“. www.сипри.орг.
- ↑ Ливе. „Wорлд'с Топ 5 Wеапон Эхпортерс -Нигериа Неwс Ливе“ (инглизча). www.неwсливенг.cом. 19-декабр 2019-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 4-октабр 2019-йил.
- ↑ „Маппинг тҳе Интернатионал пресенcе оф тҳе Wорлд'с Ларгест Армс Cомпаниэс“. Стоcкҳолм Интернатионал Пеаcе Ресеарч Институте (2020-йил декабр). Қаралди: 25-июл 2021-йил.
- ↑ Баррй Колодкин. „Wҳат Ис Армс Cонтрол?“ (Артиcле). Абоут.cом, УС Фореигн Полиcй. Тҳе Неw Ёрк Тимес Cомпанй. 2016-йил 3-сентябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 13-май 2012-йил.
- ↑ Делгадо. „Эхплаинер: wҳат ис тҳе Армс Траде Треатй?“. Тҳе Cонверсатион (23-феврал 2015-йил). Қаралди: 25-июл 2021-йил.