Илонлар

Илонлар Қазилма даври: Эарлй Cретаcеоус – Реcент, 112-0 Ма албиан – ҳозиргача  ПреЄ Є О С Д C П Т Ж К Пг Н
Биологик классификация
Олам: Ҳайвонлар Тип: Хордалилар Кенжа тип: Умуртқалилар Синф: Судралиб юрувчилар Туркум: Тангачалилар Кенжа туркум: Серпентес Линней, 1758
Илонлар ареали (денгиз илонларининг ареали – кўк)
Гуруҳлари
Алетҳинопҳидиа – Нопcса, 1923 Сcолеcопҳидиа – Cопе, 1864

Илонлар (Опҳидиа ёки Серпентес) — тангачалилар кенжа туркуми ҳисобланади. Қадимги Илон қазилма қолдиғи (узунлиги 11 м гача) бўр давридан маълум. Илоннинг аждоди эчкемарларга ўхшаш калтакесаклар бўлганлиги тахмин қилинади. Танаси ингичка ва узун, узунлиги 8 см дан 10 м гача, мугузеимон қалқон ва тангачалар билан қопланган. Оёқ камари суяклари бўлмайди, айрим Илонда чаноқ ва орқа оёқлари рудименти сақланиб қолган. Умуртқалари 141 дан 435 тагача. Туш суяги бўлмайди, қовурғалари ҳаракатчан. Кўзини шаффоф қовоқлар қоплаб туради. Қулоқ тешиги ва ноғора пардаси бўлмайди, ўрта қулоғи содда тузилган. Тили узун, айрисимон, якобсон органи бор. Бош скелетининг юз суяклари эластик пайлар орқали ўзаро бириккан бўлиб, йирик ўлжани ютаётганида оғзининг кенг очилишига имкон беради. Тишлари ингичка, ўткир, орқага эгилган; ўлжани ушлаб туриш учун хизмат қилади.

Заҳарли илоннинг юқори жағларида заҳар тишлари бўлади. Тишлар сиртидаги эгатча ёки ичидаги най орқали заҳар безидан заҳар ўлжа танасига оқиб келади. Ички органлари асимметрик жойлашган.

Сийдик пуфаги бўлмайди. Эркагининг қуйиқиш органлари бир жуфт халтачалардан иборат бўлиб, анал тешигидан орқароқда, терисининг остида жойлашган. Йилда бир неча марта туллайди, бунда терисининг сиртқи қавати пайпоқ ечилганидек яхлит кўчиб тушади.

Илоннинг 3000 га яқин тури 13 оилага бўлинади. Асосий оилалари: сув илонлари, аспидлар, денгиз илонлари, қора илонлар, чуқурчабошлилар, сўқирилонлар, тороғизлилар, бўғма илонлар, қалқондумлилар. Ер юзида, Антарктидадан ташқари, ҳамма жойда учрайди. Одатда, ер устида қалин ўт-ўланлар орасида, дарахтларда, кўп турлари чўлларда, айрим турлари сувда яшайди. Йиртқич, ўлжани тириклигича ёки олдин заҳарлаб ёки бўғиб ўддириб кейин ютади. Тухум қўяди, айримлари тухумдан тирик туғади. Илон табиатда кемирувчилар, моллюскалар ва ҳашаротлар сонини чеклаб туришда катта аҳамиятга эга.

Илон заҳаридан тиббиётда фойдаланилади. Баъзи Илон териси чарм саноатида қўлланади. Айрим Илон одам учун хавфли, бироқ улар ҳеч қачон биринчи бўлиб ҳамла қилмайди.

Ўзбекистон ҳудудида Илоннинг 20 гача яқин тури тарқалган, улардан капча илон, кўлбор илон, дашт қора илони, қалқонтумшуқ,чарх илонлари заҳарли ҳисобланади. Кўпчилик турларининг сони кескин камайиб кетмоқда. Халқаро табиатни муҳофаза қилиш жамияти Қизил китобига илонларнинг 16 тури киритилган.

Келиб чиқиши

Илонлар калтакесаклардан келиб чиққан ва монофил гуруҳдир. Молекуляр маълумотларга кўра, замонавий калтакесаклар орасида уларнинг энг яқин қариндошлари игуанага ўхшаш бўлиб, улар билан бирга Тохиcофера кладасини ҳосил қилади. Баъзи морфологик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бу туркумга мозазаурлар ҳам киради ва улар илонларнинг қардош гуруҳидир.

Маълум бўлган энг қадимги илон қолдиқлари (2014-йил ҳолатига кўра) Англиянинг Ўрта юра чўкиндиларидан (тахминан 167 миллион йил олдин, Эопҳис Ундерwооди) олинган.

Структуравий хусусиятлар

Ташқи кўриниши

Илонларнинг танаси чўзилган, оёқ-қўллари йўқ. Тана узунлиги 10 см дан деярли 7 метргача ўзгариб туради.

Илонлар оёқсиз калтакесаклардан жағнинг чап ва ўнг қисмларининг ҳаракатчан туташуви (бу ўлжани бутун ютиб юбориш имконини беради), ҳаракатланувчи кўз қовоқлари, қулоқ пардаси ва елка камарининг йўқлиги билан фарқ қилади.

Териси

Илоннинг танаси тангасимон тери билан қопланган. Бошқа судралувчилардан фарқли ўлароқ (илон ва чувалчанглар ўртасидаги чалкашлик) илон териси қуруқ, нам ва шилимшиқ эмас. Кўпгина илон турларида қорин томонидаги тери махсус бўлиб, судралисг ва танасини тортиш учун мослаштирилган ва бу ҳаракатни осонлаштиради. Илоннинг қовоқлари шаффоф бўлиб, доимо ёпиқ ҳолда қолади. Илонларда тери бир вақтнинг ўзида ва бир қатламда ўзгаради.