Америка Қўшма Штатлари Олий суди

Америка Қўшма Штатлари Олий суди (инглизча: Супреме Cоурт оф тҳе Унитед Статес) — АҚСҲнинг энг юқори суд инстансияси.

Суд 9 судядан иборат бўлиб, улардан бири раисдир. Суд одатда кассация суди вазифасини бажаради, аммо бир қатор ҳолларда (масалан, дипломатлар ёки бир давлатнинг бошқа давлатга нисбатан даъволари тўғрисида) биринчи инстансия суди бўлиши мумкин.

Судялар Президент томонидан Сенатнинг маъқуллаши билан умрбод тайинланади ва ўз ихтиёри билан истеъфога чиқиш ёки содир этилган жиноятлар учун импичмент натижасида ўз ваколатларини муддатидан олдин тугатиши мумкин. Олий суд таркибини ташқи босимсиз янгилашни рағбатлантириш учун камида 70 ёшида нафақага чиққан Олий суд судяларининг иш ҳақини сақлаб қолиш ҳуқуқи тўғрисида қонун қабул қилинган. 1789-йилдан 2005-йилгача АҚШ президентлари 149 та Олий суд судяларини тайинладилар, уларнинг 80 % дан ортиғи судя бўлишга эришган. Статистик маълумотларга кўра, ҳар 22 ойда янги судя тайинланади.

Олий суд 1789-йилда ташкил топган ва биринчи қарорини 1792-йилда қабул қилган. Олий суднинг таъсири 1803-йилдан сўнг, Олий суд қонунчилик ҳужжатларининг АҚШ конституциясига мувофиқлигини баҳолаш ҳуқуқини ўз зиммасига олганидан сўнг, яъни қонунларнинг амал қилишини тўхтатиб қўйиш ҳуқуқини ўз зиммасига олгандан кейин кескин ошди. Кейинчалик Европада бундай функсиялар учун алоҳида суд тури яратилди — яъни Қўшма Штатларда бўлмаган Конституциявий суд.

Шу билан бирга, АҚШ Конгресси ўз фаолияти давомида уч марта Конституцияга ўзгартиш киритиш орқали Олий суд қарорларини бекор қилди, илгари ҳар бир ҳолатда штатларнинг 3/4 қисми қонун чиқарувчи органларининг зарур тасдиғини олган эди. Шу йўл билан, хусусан, Олий суд томонидан тақиқланган даромад солиғи жорий этилди ва Америкада туғилган афроамерикаликларнинг АҚШ фуқаролигини автоматик равишда олиш ҳуқуқи ўрнатилди.

Истисносиз, АҚШ Олий судининг барча аъзолари 1835-йилгача, президент Эндрю Жексон католик судяси Рожер Тони (Тони бош судя бўлишига) тайинлаганига қадар эркак протестантлар эди. 1916-йилда Президент Вудроу Уилсон яҳудий эътиқодининг биринчи ҳаками Луи Брендицни тайинлади. 1967-йилда Тҳургоод Маршалл президент Линдон Жонсоннинг таклифига биноан АҚШ Олий судига тайинланган биринчи афроамерикалик бўлди. 1981-йилда Р. Рейган томонидан кўрсатилган биринчи аёл судя Сандра Дай ЎКоннор номзоди тасдиқланди. 2009-йил август ойида Сониа Сотомаёр президент Барак Обаманинг таклифига биноан АҚШ Олий судига сайланди ва Лотин Америкалик биринчи судя бўлди.

Тарихи

Ташкил этилишининг дастлабки даврида Олий суд катта обрўга эга бўлмаган. Аммо Жон Маршалл унинг раиси бўлганида ҳаммаси ўзгарди. 1803-йилда В. Марберида в. Ж. Медисон, у президент Т. Жефферсоннинг Демократик-Республикачилар маъмурияти билан тўқнашувдан қочиб, судянинг патентини Федералист Мерберига бермади. Бироқ, буни амалга оширишда Маршалл Олий суднинг конституциявий назорат ваколатларини таъминлади. Мербури патент олишга ҳақли эканлигини ва унга мандамус бериш учун асослар борлигини тан олиб, суд ижро ҳокимиятига қарши мандамус беролмаслигига қарор қилди, чунки бу ҳокимиятни тақсимлаш тамойилини бузади. Шу билан суд 1789-йилдаги „Судлар тўғрисида“ги қонуннинг 13-моддасини бекор қилди. Суд қарори конституциянинг оддий қонунлардан устунлигини тасдиқлади ва суднинг изоҳловчи ролини оқлади.

Суд таркиби

Аъзолар сони

АҚШ Конституциясида Олий суд судяларининг сони аниқ кўрсатилмаган. АҚШ Конституциясининг ИИИ моддасига биноан АҚШ Конгресси ушбу рақамни ўзгартириш ҳуқуқига эга, аммо 1869-йилдан бери ушбу ҳуқуқдан фойдаланмаяпти. Дастлаб, Олий суд олти судядан иборат эди, чунки мамлакат ҳудуди кенгайиб, Олий суд судялари сони ортди. 1789-йилда атиги олти судя бўлган, 1807-йилда еттита, 1837-йилда тўққизта, 1863-йилда ўнта, 1866-йилда тўққизта, 1867-йилда - саккиз ва 1869-йилда яна тўққиз киши бор эди .

Олий суд судялари сонининг пасайиши 1866-йилдаги суд округлари тўғрисидаги қонундан бошландиинглизча: Жудиcиал Cирcуиц АcтБош судя Салмон Чейзнинг таклифига биноан қабул қилинган „ Суд судлари тўғрисида“ ги қонун . Ушбу қонунга биноан, Олий суднинг истеъфодаги учта судясининг ўриндиқларини қайта эгаллаш мумкин эмас эди, шу сабабли судялар сони эттитагача камайтирилиши керак эди. 1869-йилда янги суд қонуни қабул қилиндиинглизча: Жудиcиарй Аcт оф 1869 Судялар сони тўққизтани ташкил этган 1869-йилдаги суд қонуни.

Президент Рузвелт 1937-йилда судни иқтисодий ислоҳотлар тарафдорларини жойлаштириш учун кенгайтиришга ҳаракат қилди. У ҳар бир судя етмиш ярим ёшга тўлганида, суд таркибини кенгайтиришни таклиф қилди. Гарчи Америка жамоатчилиги ва Конгресс президентни қўллаб-қувватлаган ва ислоҳотларга тўсқинлик қилган Олий судни қоралаган бўлса-да, суд ҳокимиятининг мустақиллиги фурсат талабидан кўра муҳимроқ қиймат сифатида тан олинди. Бундан ташқари, АҚШ Олий суди Президент ва Конгрессга шартнома эркинлиги масаласида аста-секин бўйсунди. Натижада суд таркиби кенгайтирилмади.

Тайинлов тартиби

АҚШ Конституциясининг иккинчи моддасига биноан Олий суд таркибини Президент белгилайди ва Сенат томонидан тасдиқланади. Одатда, президентлар ўхшаш сиёсий қарашларга эга номзодларни афзал кўришади: республикачилар консерватив мафкурага эга судяларни, либераллар билан демократларни афзал кўришади. Тарихда истиснолар бўлган. Президент Эйзенхауэр кейинчалик суд тарихидаги энг либерал судялардан бири бўлган Эрл Уорренни Бош судянинг идорасига таништирганда, у иккинчисининг консерватизмига ишонган. Кейинчалик, Эйзенхауэр ушбу тайинланишни „ҳаётимдаги энг катта хато“ деб таърифлади.

Баёнот

Олий суд судяси лавозимига номзод Сенатга тақдим этилишидан олдин Сенатнинг Суд қўмитаси томонидан интервю олинади. Суҳбатдан сўнг қўмита Сенатга ижобий, салбий ёки нейтрал тавсиялар беради.

Ушбу амалиёт нисбатан яқинда, 1925-йилда пайдо бўлган ва Харлан Стоун номи билан боғлиқ. Кейин бир қатор сенаторлар у молия олами билан чамбарчас боғлиқлигидан хавотир билдирди. Уларнинг баёнотларига жавобан Стоун интервю пайтида юзага келиши мумкин бўлган барча шубҳаларни аниқлаб олишга тайёрлигини билдирди. Ушбу чора унга ўз номзодига бўлган шубҳаларни бартараф этишга ва тайинланишига ёрдам берди.

Ушбу амалиёт 1955-йилда Жон Маршалл Харлан номзоди билан қайта тикланди. Унинг номзоди Броwн ва Таълим кенгашининг ишида муҳим қарор қабул қилинганидан кўп ўтмай кўрсатилди ва бу жамоатчиликнинг катта норозилигига сабаб бўлди. Бир неча жанубий сенатор Харланнинг Олий судга тайинланишига тўсқинлик қилишга уринди.

Тасдиқлаш учун мутлақ кўпчилик талаб қилинади. Сенат таклиф қилинган номзодни камдан-кам рад этади. Тарихда бундай ҳолатлар ўн икки марта бўлган, охирги марта 1987-йилда. Улардан бири Сенат Роберт Борк номзодини тасдиқлашдан бош тортди.

Баъзи номзодлар ҳеч қачон Сенат овозини олмаган. Номзодни рад этиш учун салбий қўмитани чақириб олиш етарли бўлмаса-да, Сенатда овоз бериш атайлаб кечиктирилиши мумкин. Шундай қилиб, Президент Лйндон Жоҳнсоннинг бош судя Эрл Уорренни суд аъзоларидан бири Абиэ Фортес билан алмаштиришга уриниши айнан Сенатда муҳокамалар чўзилиб кетганлиги сабабли муваффақияцизликка учради. Худди шу тарзда, 2016-йилда Сенат Бараcк Обама томонидан тақдим этилган судя Меррик Гарланд номзодини кўриб чиқишни рад этди, натижада янги сайланган президент Доналд Трумп номзод кўрсатиш ҳуқуқини олди.

Президент судялик лавозимига номзодни муҳокамадан олдин қайтариб олиши мумкин. Бу, одатда, номзоднинг имкониятлари жуда паст бўлса содир бўлади. Сўнгги прецедентлар орасида Ҳарриэт Маерснинг номзодини Георге Буш Адлия қўмитаси эшитишидан олдин унинг махфий маълумотларга эга бўлишига нисбатан илгари эътирозлар бўлганлиги сабабли қайтариб олиниши ҳам бор.^{[манба керак]}

1981-йилгача тасдиқлаш жараёни нисбатан тез эди. Гарри Труман президентлигидан Ричард Никсон президентлигигача янги судяни тасдиқлаш ўртача бир ой давом этди. Рейган президентлиги даврида ҳам бу жараён чўзилди. Баъзилар буни суднинг кучайиб бораётган сиёсий таъсири билан боғлашади.

Номзод Сенатда тасдиқлангандан сўнг, Президент тегишли патентни АҚШ ҳукумати муҳри билан имзолайди ва муҳрлайди.