Muqaddas Rim imperiyasi sahifasining manbasini koʻrish

{{Adashtirmang|Muqaddas Rim imperiyasi|[[Rim imperiyasi]] va Sharqiy Rim Imperiyasi — [[Vizantiya]]}}{{Yana qarang|Muqaddas Rim Imperatorlari}}
{{Tarixiy davlat|nomi=<big>'''Muqaddas Rim Imperiyasi'''</big>|oʻz nomi=[[lotincha:]]'''Sacrum Imperium Romanum'''<br>[[nemischa:]]'''Heiliges Römisches Reich'''|p1=Germaniya qirolligi|p2=Qadimgi Italiya qirolligi|p3=Burgundiya|flag_p1=Königsbanner 14Jh.svg|flag_p2=Lombard cross.svg|flag_p3=Arelat New.png|tashkil_topdi=962-yil 2-fevral|barham_topdi=1806-yil 6-avgust|s1=Avstriya Imperiyasi|flag_s1=Flag of the Habsburg Monarchy.svg|s2=Prussiya qirolligi|flag_s2=Flag of the Kingdom of Prussia (1803-1892).svg|s3=Reyn Konfederatsiyasi|flag_s3= |s4=Saksoniya qirolligi|flag_s4=Flagge Königreich Sachsen (1815-1918).svg|s5=Oldenburg gersogligi|flag_s5=Flag of Oldenburg (Scandinavian Cross).svg|s6=Golshteyn gersogligi|flag_s6=Merchant Ensign of Holstein-Gottorp (Lions dexter).svg|s7=Maklenburg-Shvern gersogligi|flag_s7=Flagge Großherzogtümer Mecklenburg.svg|bayroq=Banner of the Holy Roman Emperor with haloes (1430-1806).svg|gerb=Coat of Arms of Leopold II and Francis II, Holy Roman Emperors-Or shield variant.svg|bayroq_izohi='''Imperiya bayrog'i''' (1400–1806-yillar)|gerb_izohi='''Imperiya gerbi''' (1790-1806-yillar)|shiori='''Gott erhalte Frans den Kaiser'''|madhiya={{lang|de|[[Gott erhalte Franz den Kaiser]]}}<br />{{small|"''God Save Emperor Francis''"}}<div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[Fayl:HaydnGottErhalteFranzDenKaiserQuartetVersionPianoReduction.ogg]]</div>|xarita=HRR.gif|oʻlchami=300px|izohi=962-yildan 1806-yilgacha '''Muqaddas Rim imperiyasi'''ning hududi. (Zamonaviy davlatlar misolida)|poytaxti='''[[Axen]]''' 800-1556-yillar<br />'''[[Palermo]]''' (1194-yilda [[Genrix VI]] ning toj kiyishidan [[Shtaufenlar]] sulolasi qulagunga qadar)<br />'''[[Frankfurt]]''' (1562-yildan 1583-yilgacha)<br />'''[[Praga]]''' (1583-yildan 1612-yilgacha)<br />'''[[Vena]]''' (1612-yildan 1806-yilgacha)|tili='''[[Nemis]]'''<br />'''[[Lotin]]'''(oʻrta asrlar))<br />'''Boshqa tillar''' ([[chex]], [[polyak]], [[italyan]], [[golland]], [[fransuz]] va boshqalar)|dini=Rasmiy dinlar:
'''[[Katolik]]''' (800-1806-yillar),<br />'''[[Lyuteranlik]]'''(1555-1806-yillar)<br />'''[[Kalvinizm]]''' (1648-1806-yillar)|valyutasi=Bir nechta:<br />'''[[Taler]]'''<br />'''[[Gulden]]'''<br />'''[[Groshen]]'''<br />'''[[Reichsthaler]]'''|maydoni=1 000 000 km (390 000 sq mi)|aholisi=1700-yil-25.000.000<br />1800-yilda-29.000.000|boshqaruv_shakli='''Konfederal saylangan monarxiya'''|sulola='''[[Karolinglar]]'''<br />'''[[Vidoniylar]]'''<br />'''[[Unroshinglar]]'''<br />'''[[Ottoniylar]]'''<br />'''[[Saliylar]]'''<br />'''[[Shtaufenlar]]'''<br />'''[[Lyuksumburglar]]'''<br />'''[[Gabsburglar]]'''<br />'''[[Gabsburg-Lotaringiya]]'''|hukmdor1='''[[Buyuk Karl]]'''|hukmdor1_yili=800-814-yillar|hukmdorlar_unvoni='''Qirol'''|hukmdorlar_unvoni2='''Imperator'''|hukmdor2='''[[Otton I]]'''|hukmdor2_yili=962-973-yillar|hukmdorlar_unvoni3='''Imperator'''|hukmdor3='''[[Maksimilian I]]'''|hukmdor3_yili=1508-1519-yillar|hukmdorlar_unvoni4='''Imperator'''|hukmdor4='''[[Karl V]]'''|hukmdor4_yili=1519-1556-yillar|hukmdorlar_unvoni5='''Imperator'''|hukmdor5='''[[Frans II]]'''|hukmdor5_yili=1792-1806-yillar|qoʻshimcha_koʻrsatkich1='''Tarixiy davr'''|koʻrsatkich_tarkibi1=Oʻrta asrlardan yangi davrgacha|Bosqich1=Franklar qiroli [[Buyuk Karl]] [[Rim imperatori]] tojini kiydi|Sana1=25-dekabr|Yil1=1800-yil|Bosqich2=Sharqiy Franklar qiroli [[Otton I]] Rim imperatori tojini kiydiradi|Sana2=2-fevral|Yil2=962-yil|Bosqich3=Konrad II [[Burgundiya]] qirolligi tojini kiydi|Sana3=2-fevral|Yil3=1033-yil|Bosqich4=[[Augsburg tinchlik shartnomasi]]|Sana4=25-sentabr|Yil4=1555-yil|Bosqich5=[[Vestfaliya tinchlik shartnomasi]]|Sana5=24-oktabr|Yil5=1648-yil|Bosqich6=[[Austerlitz jangi]]|Sana6=2-dekabr|Yil6=1805-yil|Bosqich7=Muqaddas Rim imperatori [[Frans II]] ning taxtdan voz kechishi|Sana7=6-avgust|Yil7=1806-yil|holati=}}
'''Muqaddas Rim imperiyasi''' - oʻrta asrlardagi imperiya (962—1806). 
German qiroli [[Otton I]] tomonidan Shimoliy va Oʻrta Italiya ([[Rim]] bilan birga) boʻysundirilgach (962 yil), tashkil topgan. "Muqaddas Rim imperiyasi" tarkibiga: Chexiya, Burgundiya (Arelat), Niderlandiya, Shveysariya yerlari ham kirgan. Bu imperiya german zodagonlarining manfaatini himoya qilgan va bosqinchilik siyosati olib borgan. 

"Muqaddas Rim imperiyasi" 11 —13-asrlarda Rim papalari bilan investitura huquqini olish, Italiyaga xukmronlik qilish uchun kurashganlar. [[Oʻttiz yillik urush]] (1618—48)dan keyin imperator hokimiyati nomigagina saqlanib qolgan. [[Napoleon I]] ning gʻalabasi tufayli "Muqaddas Rim imperiyasi" ning bir qismi zabt etilishi va Gʻarbiy Germaniyada bir qancha hududiy oʻzgarishlar qilinishi oxirgi imperator [[Frans II]] ni taxtdan voz kechishga majbur qilgan. Shundan soʻng "Muqaddas Rim imperiyasi" rasman tugatilgan.<ref>[[OʻzME]]. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil</ref>

'''Muqaddas''' '''Rim imperiyasi''' (lotincha:''Sacrum Romanum Imperium''; nemischa: ''Heiliges Römisches Reich''<ref>Lauryssens 1999, p. 120.</ref> {{IPA-de|ˌhaɪ̯lɪɡəs ˌʁøːmɪʃəs ˈʁaɪ̯ç|nemischa talaffusi|De-Heiliges Römisches Reich2.ogg}}), Gʻarbiy, Markaziy va Janubiy Yevropadagi davlat boʻlib, ilk oʻrta asrlarda tashkil topib,1806-yilda [[Napoleon urushlari]] natijasida parchalangan<ref name=":0">"Holy Roman Empire". ''Encyclopædia Britannica Online''. Retrieved 15 February 2014.</ref>.
962-yilda Otton I taxtga oʻtirganidan to XII asrgacha imperiya Yevropadagi eng kuchli monarxiya edi<ref>Coy, Jason Philip; Marschke, Benjamin; Sabean, David Warren (1 October 2010). ''The Holy Roman Empire, Reconsidered''. Berghahn Books. p. 2. ISBN <bdi>978-1-84545-992-5</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>. Tarixchi Endryu Xolt uni „ehtimol, Oʻrta asrdagi eng qudratli Yevropa davlati“<ref>Holt, Andrew (5 June 2019). ''The World of the Crusades: A Daily Life Encyclopedia [2 volumes]''. ABC-CLIO. p. 360. ISBN <bdi>978-1-4408-5462-0</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref> deb taʼriflaydi.  Markazlashtirilgan boshqaruv 1250-yillarga kelib susuya boshladi<ref>Peters, Edward (1977). ''Europe: the World of the Middle Ages''. Prentice-Hall. p. 418. ISBN <bdi>978-0-13-291898-5</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>.

Oʻzining eng gullab-yashnagan davrida imperiya tarkibiga: Germaniya, shimoliy va markaziy Italiya, Chexiya, shuningdek, Fransiyaning ayrim hududlari kirgan. 1034-yilgacha Muqaddas Rim imperiyasi rasmiy ravishda uchta qirollikdan: Germaniya, Italiya va Burgundiyadan iborat edi<ref>Eskildsen, Kasper Risbjerg (24 February 2022). ''Modern Historiography in the Making: The German Sense of the Past, 1700-1900''. Bloomsbury Publishing. p. 56. ISBN <bdi>978-1-350-27150-0</bdi>. Retrieved 9 March 2022.</ref>. 1041-yilda Bogemiya Knyazligi imperiya tarkibiga kirdi, u 1198-yilda Bogemiya qirolligiga aylandi (rasmiy ravishda imperiya ichidagi bu maqom unga 1212-yilda [["Sitsiliya oltin buqasi"]] bilan berilgan edi). Sitsiliya qirolligi ham 1197-yildan boshlab, imperiya tarkibiga qoʻshildi<ref>Lotito, Mark A. (16 September 2019). ''The Reformation of Historical Thought''. BRILL. ISBN <bdi>978-90-04-34795-3</bdi>.</ref>.

Imperiya 962-yilda Germaniya qiroli Otton I tomonidan tashkil etilgan va qadimgi Rim imperiyasi va [[Charlemagne|Buyuk Karl]] Frank imperiyasining bevosita davomi sifatida koʻrilgan. Imperiya mavjudligining butun tarixi davomida markaziy hokimiyat va imperiya tarkibiga kirgan davlatlar oʻrtasidagi munosabatlarni oʻzgartirish jarayonlari uzluksiz davom etdi. Imperiya oʻzining butun tarixi davomida bir necha yuzlab hududiy-davlat tuzilmalarini birlashtirgan murakkab feodal iyerarxik tuzilishga ega markazlashmagan davlat birlashmasi boʻlib qoldi. Imperiyaning boshida Imperator turar edi<ref>Bryce 1899, pp. 2-3.</ref>. Imperator unvoni merosiy emas edi, imperator saylovchilar kollegiyasi tomonidan saylov natijalariga koʻra tayinlangan. Imperatorning hokimiyati hech qachon mutlaq boʻlmagan, uning vakolatlari Germaniyaning yuqori tabaqa zodagonlari va XV asrning oxiridan boshlab imperiyaning asosiy davlatlari manfaatlarini ifodalovchi Reyxstag bilan chegaralangan edi<ref>Bryce 1899, pp. 2-3.</ref>.

Imperiya oʻzining dastlabki davrida feodal- teokratik davlat xarakteriga ega boʻlib, imperatorlar xristian olamida eng yuqori hokimiyatga daʼvogar edilar. Papa taxtining mustahkamlanishi va Italiyaga egalik qilish uchun koʻp asrlik kurash Germaniyada hududiy knyazlar kuchining bir vaqtning oʻzida oʻsishi imperiyadagi markaziy hokimiyatni sezilarli darajada zaiflashtirdi<ref>Whaley, Joachim (2012a). ''Germany and the Holy Roman Empire, Volume I: Maximilian I to the Peace of Westphalia, 1493-1648''. Vol. I. Oxford: OUP. ISBN <bdi>978-0-19-873101-6</bdi>.</ref>. Oʻrta asrlarning oxirlarida imperiya tarkibiga kirgan davlatlar yarim mustaqil yarim mustaqil edilar. Biroq, XV asr oxiri — XVI asr boshlarida amalga oshirilgan "imperator islohoti " markaziy hukumatning taʼsirini kuchaytirishga va imperator va imperiya tarkibidagi davlatlar oʻrtasida kuchlar muvozanatini shakllantirishga imkon berdi<ref>Moraw, Peter (1999) [1977]. „Heiliges Reich“. ''Lexikon des Mittelalters''. Vol. 4. Munich & Zürich: Artemis.</ref>. Ammo Reformatsiya Yevropadagi 30 yillik urushdan soʻng inqirozga uchradi va [[Reyxstag]] imperiyaning asosiy kuchiga aylantirildi. Imperiya Yangi davrda oʻz fuqarolarining mustaqilligini, shuningdek, mulklarning anʼanaviy huquq va imtiyozlarini himoya qilishni taʼminladi. Vestfaliya tinchlik shartnomasidan soʻng imperiyada bir nechta diniy mazhablar shakllandi, Imperiya katoliklar va protestantlar oʻrtasida diniy urushlar kelib chiqarmaslikka harakat qildi. [[Oʻttiz yillik urush]] tugaganidan keyin imperiyada hokimiyatni markazlashtirishga urinishlar kuzatilmadi<ref>Garipzanov, Ildar H. (2008). ''The Symbolic Language of Authority in the Carolingian World (c.751-877)''. Leiden: Brill.</ref>.

XVIII asrda imperiya tizimining markaziy hokimiyat taʼsirining pasayishi kuzatildi. Muqaddas Rim imperiyasi 1806-yilgacha mavjud boʻldi, Imperiya [[Napoleon urushlari]] vaqtida tugatildi, oxirgi imperator Frans II taxtdan voz kechdi, Imperiya oʻrnida Reyn konfederatsiyasi tashkil etildi<ref>Wilson, Peter H. (1999). ''The Holy Roman Empire, 1495-1806''. London: MacMillan.</ref>.

== Kelib chiqishi ==
Oʻrta asr Rim imperiyasi bilan bogʻliq boʻlgan ''sakrum'' („muqaddas“ degan maʼnoni anglatadi) atamasi 1157-yildan boshlab Fridrix I tomonidan ishlatika boshlangan. Ungacha bu davlat Rim imperiyasi hududi deb atalgan<ref>Schulze, Hans K. (1998). ''Grundstrukturen der Verfassung im Mittelalter'' [''Basic structures of the constitution in the Middle Ages''] (in German). Vol. Bd. 3 (''Kaiser und Reich''). Stuttgart: Kohlhammer Verlag.</ref>.

1512-yilda Kyoln imperatorlik qonun chiqaruvchi organining farmoni bilan imperiya nomi rasman '''Germaniya xalqlarining muqaddas imperiyasi''' (nemischa: Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation, lotincha: Imperium Romanum Sacrum Nationis Germanicæ) deb oʻzgartirildi. Muqaddas Rim imperiyasi oʻz nomini Rim imperiyasidan olgan va uning vorisi hisoblangan<ref>Wilson, Peter H. (December 2006). „Bolstering the Prestige of the Habsburgs: The End of the Holy Roman Empire in 1806“. ''The International History Review''. '''28''' (4): 709-736. doi:10.1080/07075332.2006.9641109. S2CID 154316830.</ref>.

Fransuz maʼrifatparvar adibi [[Voltaire|Volter]] ushbu imperiya haqida kinoya bilan shunday yozadi: „Oʻzini Muqaddas Rim imperiyasi deb ataydigan va oʻzini muqaddas Rim imperiyasi deb atashda davom etayotgan bu davlat na muqaddas, na Rim imperiyasi, na imperiya“<ref>Voltaire (1773) [1756]. „Chapitre lxx“. ''Essais sur les mœurs et l'ésprit des nations''. Vol. 3 (nouvelle ed.). Neuchâtel. p. 338. <q>''Ce corps qui s’appelait, & qui s’appelle encore, le Saint-Empire Romain, nʼétait en aucune manière, ni saint, ni romain, ni empire''</q></ref>.

== Tarix ==

=== Ilk oʻrta asrlar ===

==== Karolinglar davri ====
{{Turkum mavzusi boʻyicha asosiy maqola|Karolinglar}}

V asrda Galliyadagi Rim hokimiyati mavqeyining pasayishi fonida mahalliy german qabilalari bu yerda nazoratni oʻz qoʻliga oldi. V asr oxiri va VI asr boshlarida [[Xlodvig I]] va uning vorislari boshchiligidagi [[merovinglar]] frank qabilalarini birlashtirib, Shimoliy Galliya va oʻrta Reyn daryosi vodiysi mintaqasi ustidan oʻz nazoratini oʻrnatdi<ref>Davies, Norman (1996). ''A History of Europe''. Oxford.</ref>. VIII asrning oʻrtalariga kelib, merovinglar yoʻboshchisiga aylangan Karl Martel boshchiligidagi karolinglar sulolasi amalda bu huddudda oʻz hukmronligini oʻrnatdi. Uning oʻgʻli [[Pipin pakana|Pipin Pakana]] 751-yilda rasman Franklar qiroli boʻldi va Rim papasining roziligini oldi.  Karolinglar oilasi papa bilan yaqin ittifoq tuzishdi<ref>McKitterick, R. (2018). ''The Frankish Kingdoms Under the Carolingians 751-987''. Taylor & Francis. ISBN <bdi>978-1-317-87248-1</bdi>.</ref>.

768-yilda Pipin Pakananing oʻgʻli Karl Franklar qiroli boʻldi va qirollik hududlarini kengaytira boshladi. Oxir-oqibat u oʻz mamlakati hududiga hozirgi Fransiya, [[Germaniya]], Shimoliy Italiya, Markaziy Yevropa mamlakatlari hududlarini qoʻshib oldi. Endi Franklar qirolligi bevosita Papa yerlari chegaradosh boʻlib qoldi<ref>"France: History, Map, Flag, Capital, & Facts". ''Encyclopædia Britannica Online''.</ref>.

797-yilda Sharqiy Rim imperatori Konstantin VI oʻzini imperator deb eʼlon qilgan onasi Iren tomonidan taxtdan chetlatildi. Katolik cherkovi faqat erkak Rim imperatorini xristian olamining boshligʻi deb hisoblaganligi sababli, Papa Lev III yangi Rim imperatori uchun nomzod qidira boshladi<ref>Duffy, Eamon (1997). ''Saints & Sinners: A History of the Popes''. Yale University Press.</ref>.

Karlning lombardlarga qarshi Papa mulkini himoya qilishda cherkovga koʻrsatgan yordami uni ideal nomzodga aylantirdi. 800-yilning 25-dekabrda Rim papasi [[Lev III Isavr|Lev III]] Buyuk Karlga imperatorlik tojini kiygazdi va Gʻarbda uch asr davomida birinchi marta imperatorlik unvonini tikladi.  Bu papaning tanazzulga yuz tutayotgan Vizantiya imperiyasidan yuz oʻgirib, Karolinglar boshqaruvidagi franklar qirolligining yangi kuchga aylanishining ramzi sifatida koʻrish mumkin. ''Buyuk Karl Renovatio imperii Romanorum'' („Rim imperiyasining yangilanishi“) unvonini qabul qildi<ref>McKitterick, R. (2018). ''The Frankish Kingdoms Under the Carolingians 751-987''. Taylor & Francis. ISBN <bdi>978-1-317-87248-1</bdi>.</ref>.

814-yilda Buyuk Karl vafot etgandan soʻng, imperatorlik toji uning oʻgʻli [[Lyudovik I Taqvodor]]ga oʻtdi. 840-yilda Lyudovik I vafot etgandan soʻng, hokimiyat uning oʻgʻli Loterga oʻtdi. Bu vaqtda Buyuk Karl hududi bir necha hududlarga boʻlinib ketgan edi. IX asr oxirlarida Gʻarbiy Franklar qirolligi va Sharqiy Frank qirolligi hudularini qirol Karl Kal va Karl Semiz Imperiyani qisqa vaqt ichida birlashtira oldi. 888-yilda Karl Semiz vafotidan keyin Karolinglar imperiyasi parchalanib ketdi va hech qachon qaytib tiklanmadi<ref>Collins, Paul (2014). ''The Birth of the West: Rome, Germany, France, and the Creation of Europe in the Tenth Century''. ISBN <bdi>9781610393683</bdi>.</ref>.

==== Sharqiy Frank qirolligi ====
Taxminan 900-yilda Sharqiy Frank qirolligining gersogliklari (Frankoniya, Bavariy , Shvabiya, [[Saksoniya]] va Lotaringiya) qayta birlashdi. 911-yilda Karolinglar qiroli [[Lyudovik II]] vafot etganidan soʻng<ref>Witt, Ronald G. (19 March 2012). ''The Two Latin Cultures and the Foundation of Renaissance Humanism in Medieval Italy''. Cambridge University Press. p. 27. ISBN <bdi>978-0-521-76474-2</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>, Sharqiy Frank tojini kiyish uchun Gʻarbiy Frank qiroliga murojaat qilinmadi, balki uning oʻrniga Frankoniya gersogi Konradni ''Rex Francorum Orientalium'' qilib sayladi. 919-yilda oʻlimi oldidan Konrad tojni Saksoniyalik Genrix Faulerga (919-936-yillar) topshirdi<ref>Chambers, Mortimer (1974). ''The Western Experience''. Knopf. p. 204. ISBN <bdi>978-0-394-31806-6</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>.

Genrix 936 yilda vafot etdi, lekin uning avlodlari, Ottoniylar (yoki yudolfing) sulolasi [[Sharqiy Frank qirolligi]]ni (yoki Germaniya qirolligi) taxminan bir asr davomida boshqarishdi. Genrix Faulerning oʻlimidan soʻng, uning oʻgʻli Otton I  936-yilda Axenda qirol etib saylandi<ref>Barraclough, Geoffrey (1984). ''The Origins of Modern Germany''. New York: W. W. Norton & Co. Inc. ISBN <bdi>978-0-393-30153-3</bdi>.</ref>.  U kichik grafliklar va bir necha gersoglarning bir qator qoʻzgʻolonlarini bostirdi. Shundan soʻng, qirol gersoglarning tayinlanishini nazorat qilishga muvaffaq boʻldi<ref>Barraclough 1984, pp. 101-134.</ref>. U Sharqiy Frank gersogliklarining aksariyat rahbarlarini oʻz qarindoshlari bilan almashtirdi. Shu bilan birga, u oʻz oila aʼzolarining qirollik huquqlarini buzilishiga yoʻl qoʻymaslik uchun eʼtiborli boʻldi.

==== Muqaddas Rim imperiyasining tashkil topishi ====
951-yilda Otton I Italiyaning beva qirolichasi Adelaydaga yordamga bordi<ref>Barraclough, Geoffrey (1984). ''The Origins of Modern Germany''. New York: W. W. Norton & Co. Inc. ISBN <bdi>978-0-393-30153-3</bdi>.</ref>, dushmanlarini magʻlub etdi, unga uylandi va Italiya ustidan nazoratni oʻz qoʻliga oldi.  955-yilda Otton I Lechfeld jangida vengerlar ustidan gʻalaba qozondi.  962-yilda Otton I ga Rim papasi Ioann XII imperatorlik tojini kiydirdi. Otton I ning imperator sifatida toj kiyishi nemis qirollarini ''Translatio imperii anʼanasi orqali Buyuk Karl imperiyasining vorisi sifatida belgilandi''<ref>Chisholm, Hugh, ed. (1911). „Silesia“. ''Encyclopædia Britannica''. Vol. 25 (11th ed.). Cambridge University Press.</ref>''.'' Buyuk [[Otton I]] hukmronligi davridan boshlangan sanʼatning gullab-yashnashi Otton Uygʻonish davri sifatida atalib, uning markazi Germaniya edi, qolaversa, Shimoliy Italiya va Fransiyada ham ushbu jarayon yuzaga keldi<ref>Chisholm, Hugh, ed. (1911). „Silesia“. ''Encyclopædia Britannica''. Vol. 25 (11th ed.). Cambridge University Press.</ref>.

963-yilda Otton I hozirgi Ioann XIIni taxtdan agʻdardi va yangi Rim papasi sifatida Lev VIII ni papalikka koʻtardi. Ushbu voqea Sharqiy Rim imperiyasi bilan ziddiyatlarni yuzaga keltirdi, ayniqsa Otton I ning oʻgʻli Otton II ''imperator Romanorum'' unvonini qabul qilganidan keyin bu ziddiyat kuchaydi<ref>Herrmann, Joachim (1970). ''Die Slawen in Deutschland'' (in German). Berlin: Akademie-Verlag GmbH.</ref>. Shunga qaramay, Otton II Vizantiya malikasi Teofanuga uylanib sharq bilan nikoh aloqalari orqali yangi munosabatlarni oʻrnatdi<ref>Smail, Daniel Lord; Gibson, Kelly (2009). ''Vengeance in Medieval Europe: A Reader''. p. 156. ISBN <bdi>9781442601260</bdi>.</ref>.

996-yilda Otton III oʻzining amakivachchasi Grigoriy V ni birinchi nemislardan boʻlgan Rim papasi etib tayinladi. [[Otton III]] 1002-yilda yosh vafot etdi va uning oʻrnini amakivachchasi Genrix II egalladi. [[Genrix (qirollar)|Genrix II]] 1024-yilda vafot etdi va Saliyan sulolasidan boʻlgan Konrad II gersoglar va zodagonlar oʻrtasidagi bahs-munozaralardan keyingina qirol etib saylandi<ref>Arnold, Benjamin (1995). „14 The Western Empire 1125-1197“. In Luscombe, David; Riley-Smith, Jonathan (eds.). ''The New Cambridge Medieval History, Volume 4: C.1024-c.1198, Part 2''. Vol. 4. doi:10.1017/CHOL9780521414111.016. ISBN <bdi>9780521414111</bdi>.</ref>.

Muqaddas Rim imperiyasi oxir-oqibat toʻrtta qirollikdan iborat boʻldi. Shohliklar quyidagilar edi:

* Germaniya Qirolligi (962-yildan imperiyaning bir qismi);
* [[Italiya Qirolligi]] (962-yildan 1801-yilgacha);
* Bogemiya Qirolligi (1002-yildan Bogemiya gersogligi (1198-yilda qirollikka aylangan);
* [[Burgundiya]] qirolligi (1032-yildan 1378-yilgacha)<ref>Hunyadi, Zsolt; Laszlovszky, József (2001). ''The Crusades and the Military Orders: Expanding the Frontiers of Medieval Latin Christianity''. ISBN <bdi>9789639241428</bdi>.</ref>.

=== Yuqori oʻrta asrlar ===

==== Shtaufenlar sulolasi ====
Saliyan sulolasi 1125-yilda Genrix V ning oʻlimi bilan tugagach, gersoglar uning yaqin qarindoshlarini emas, balki oʻrta darajada kuchli, ammo allaqachon keksaygan Saksoniya gersogi Lotarni tanladilar. U 1137-yilda vafot etganida, gersoglar yana yangi qirol tayinlashdi. Ular Shtaufenlar oilasidan imperator Genrix IV ning nabirasi Konrad III ni qirol etib saylashdi. Shtaufenlarning hokimiyta tepasiga kelishi Velflar bilan bir asrlik janjal keltirib chiqardi. Konrad Velflarni oʻz mulklaridan quvib chiqardi, ammo 1152-yilda vafotidan keyin jiyani Fridrix I „Barbarossa“ uning oʻrnini egalladi va Velflar bilan sulh tuzdi<ref>Brady Jr., Thomas A. (2009). ''German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650''. Cambridge University Press. p. 110,128. ISBN <bdi>9781139481151</bdi>. Archived from the original on 21 September 2021. Retrieved 21 September 2021.</ref>.
[[Fayl:Francia_814.svg|thumb|340x340px|Franklar qirolligi]]
[[Fridrix I Barbarossa]] 1155-yilda imperator taxtiga oʻtirdi. U qisman imperatorning kuchini papadan mustaqil ravishda oqlashga urinib, imperiyaning „Romanligi“ ni taʼkidladi<ref>Whaley, Joachim (24 November 2011). ''Germany and the Holy Roman Empire: Volume II: The Peace of Westphalia to the Dissolution of the Reich, 1648-1806''. OUP Oxford. p. 278. ISBN <bdi>978-0-19-162822-1</bdi>. Retrieved 5 February 2022.</ref>.

Fridrix I ning siyosati birinchi navbatda Italiyaga qaratilgan boʻlib, u shimolning tobora badavlat va erkin shaharlari, ayniqsa Milan bilan toʻqnash keldi. U, shuningdek, Papa Aleksandr III (1159—1181-yillar) ga qarshi ozchilik tomonidan saylangan nomzodni qoʻllab-quvvatlab, Papalik bilan navbatdagi mojaroga aralashdi<ref>Schwartzwald, Jack L. (20 November 2015). ''The Collapse and Recovery of Europe, AD 476-1648''. McFarland. p. 116. ISBN <bdi>978-1-4766-6230-5</bdi>. Retrieved 5 February 2022.</ref>. Fridrix I 1177-yilda Aleksandr bilan nihoyat sulh tuzishgacha bir qator antipapalarni qoʻllab-quvvatladi. 1190-yilda Fridrix I [[Uchinchi Salib yurishi]]da qatnashib, Kilikiya Armaniston Qirolligida vafot etdi<ref>Hardy, D. (2018). ''Associative Political Culture in the Holy Roman Empire: Upper Germany, 1346-1521''. Oxford Historical Monographs. OUP Oxford. ISBN <bdi>978-0-19-256217-3</bdi>.</ref>.

Shtaufenlar davrida nemis knyazlari gʻarbiy slavyanlar yashamaydigan yoki kam yashaydigan erlarni muvaffaqiyatli, tinch yoʻl bilan sharqqa joylashtirishga yordam berishdi. Imperiyaning gʻarbiy qismidan nemis tilida soʻzlashuvchi dehqonlar, savdogarlar va hunarmandlar, ham nasroniylar, ham yahudiylar bu hududlarga koʻchib kelishgan<ref>Brady, Thomas A. Jr (2009). ''German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650''. Cambridge University Press. pp. 104-106, 116. ISBN <bdi>978-1-139-48115-1</bdi>. Retrieved 5 February 2022.</ref>. Bu yerlarning asta-sekin nemislashuvi murakkab hodisa boʻlib, uni XIX asr millatchiligining noxolis atamalarida talqin qilmaslik kerak. Sharqqa joylashish imperiyaning taʼsirini Pomeraniya va Sileziyani oʻz ichiga olgan holda kengaytirdi, shuningdek, mahalliy slavyan hukmdorlari bilan nikohlar orqali munosabtlarni normallashtirdi<ref>Tracy, James D. (29 July 2016). ''Balkan Wars: Habsburg Croatia, Ottoman Bosnia, and Venetian Dalmatia, 1499-1617''. Rowman & Littlefield. p. 163. ISBN <bdi>978-1-4422-1360-9</bdi>. Retrieved 17 January 2022.</ref>.

Fridrix I Barbarossaning oʻgʻli va vorisi Genrix VI davrida Shtaufenlar sulolasi oʻzining eng choʻqqisiga chiqdi. Genrix VI Sitsiliyaning Norman qirolligini oʻz hududlariga qoʻshib oldi, ingliz qiroli Richard Sheryuraknini asirlikda ushlab turdi<ref>Ágoston, Gábor (22 June 2021). ''The Last Muslim Conquest: The Ottoman Empire and Its Wars in Europe''. Princeton University Press. p. 312. ISBN <bdi>978-0-691-20538-0</bdi>. Retrieved 17 January 2022.</ref>. [[Fridrix I Barbarossa|Fridrix Barbarossa]] vafotidan soʻng kenja oʻgʻli Shvabiyalik Filipp va toj uchun kurashgan Genrix Arslonning Brunsviklik oʻgʻli Otton ikki tomonlama saylandi. 1208-yilda Filipp janjalda oʻldirilganidan soʻng, Otton yakka hukmdorga aylandi<ref>Whaley, Joachim (2012a). ''Germany and the Holy Roman Empire, Volume I: Maximilian I to the Peace of Westphalia, 1493-1648''. Vol. I. Oxford: OUP. ISBN <bdi>978-0-19-873101-6</bdi>.</ref>.

Imperiya va Sitsiliyaning birlashishi tahdididan qoʻrqqan Papa Innokentiy III Germaniyaga yurish qilgan va Ottonni magʻlub etgan Fridrix II ni qoʻllab-quvvatladi. Gʻalabasidan soʻng, Fridrix ikki hududni alohida saqlash haqidagi vaʼdasiga amal qilmadi. Garchi u Germaniyaga yurishdan oldin oʻgʻli Genrixni Sitsiliya qiroli etib tayinlagan boʻlsa ham, u hali ham haqiqiy siyosiy hokimiyatni oʻzi uchun saqlab qolgandi<ref>Pavlac, Brian A.; Lott, Elizabeth S. (2019). ''The Holy Roman Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]''. ABC-CLIO. p. 143. ISBN <bdi>9781440848568</bdi>. Archived from the original on 21 September 2021. Retrieved 21 September 2021.</ref>. Bu jarayon [[Fridrix II]] 1220-yilda imperator taxtiga oʻtirgandan keyin ham davom etdi. Fridrix II ning kuchini oshishidan qoʻrqib, [[Rim papasi]] uni quvgʻin qildi. Yana bir munozarali nuqta Fridrix vaʼda qilgan, lekin qayta-qayta keyinga qoldirgan Salib yurishi edi. Keyinchalik, quvgʻin qilingan boʻlsa-da, Fridrix 1228-yilda Oltinchi Salib yurishiga rahbarlik qildi, bu jarayon Quddus Qirolligini vaqtincha tiklash bilan yakunlandi<ref>Brady Jr., Thomas A. (2009). ''German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650''. Cambridge University Press. p. 110,128. ISBN <bdi>9781139481151</bdi>. Archived from the original on 21 September 2021. Retrieved 21 September 2021.</ref>.

Uning imperatorlik daʼvolariga qaramay, Fridrixning hukmronligi imperiyada markaziy boshqaruvning parchalanishining asosiy burilish nuqtasi boʻldi. Sitsiliyada zamonaviy, markazlashgan davlatni barpo etishga eʼtibor qaratgan boʻlsa-da<ref>Lee, Daniel (19 February 2016). ''Popular Sovereignty in Early Modern Constitutional Thought''. Oxford University Press. p. 243. ISBN <bdi>978-0-19-106244-5</bdi>. Retrieved 20 November 2021.</ref>, u asosan Germaniyada boʻlmagan va Germaniyaning dunyoviy va cherkov knyazlariga keng koʻlamli imtiyozlar: 1220-yilda yepiskoplar tayinlash, tariflar oʻrnatish, tanga zarb qilishlarni bergan<ref>Thornhill, Chris (24 January 2007). ''German Political Philosophy: The Metaphysics of Law''. Routledge. p. 12. ISBN <bdi>978-1-134-38280-4</bdi>. Retrieved 20 November 2021.</ref>.
[[Fayl:Holy_Roman_Empire_11th_century_map-en.svg|thumb|339x339px|Muqaddas Rim Imperiyasi XI asr]]

==== Bogemiya Qirolligi ====
Bogemiya Qirolligi oʻrta asrlarda muhim mintaqaviy kuchga ega davlat edi. 1212-yilda qirol Ottokar I (1198-yilda „qirol“ unvonini olgan) imperator Fridrix II dan Sitsiliya Oltin buqasini<ref>Haivry, Ofir (29 June 2017). ''John Selden and the Western Political Tradition''. Cambridge University Press. p. 118. ISBN <bdi>978-1-107-01134-2</bdi>. Retrieved 20 November 2021.</ref> (rasmiy farmon) olib, Ottokar va uning avlodlari uchun qirollik unvonini qabul qilib oldi va [[Bogemiya]] gersogligi qirollikka aylandi. Bogemiya qirollari Muqaddas Rim imperiyasi oldidagi imperator kengashlarida ishtirok etishdan tashqari barcha majburiyatlardan ozod qilindi. Karl IV Pragani Muqaddas Rim imperatorining qarorgohi qilib tanladi<ref>Zoller, Élisabeth (2008). ''Introduction to Public Law: A Comparative Study''. BRILL. p. 64. ISBN <bdi>978-90-04-16147-4</bdi>. Retrieved 20 November 2021.</ref>.

==== Interregnum ====
{{Turkum mavzusi boʻyicha asosiy maqola|Interregnum}}

1250-yilda Fridrix II vafotidan keyin Germaniya qirolligi uning oʻgʻli Konrad IV va anti-qirol Gollandiyalik Vilgelm oʻrtasida boʻlingan. Konradning oʻlimidan keyin Interregnum sodir boʻldi, bu davrda hech bir qirol umumeʼtirofga erisha olmadi, bu esa knyazlarga oʻz mulklarini mustahkamlashga va hukmdor sifatida yanada mustaqil boʻlishga imkon berdi. 1257-yildan keyin toj uchun Guelf xonadoni tomonidan qoʻllab-quvvatlangan Kornuollik Richard va Shtaufenlar xonadonida tomonidan qoʻllab-quvvatlangan, lekin hech qachon nemis zaminiga qadam bosmagan Kastiliyalik [[Alfonso X]] oʻrtasida taxt uchun kurash boshlandi<ref>Burdick, William Livesey (2004). ''The Principles of Roman Law and Their Relation to Modern Law''. The Lawbook Exchange, Ltd. pp. 19, 20. ISBN <bdi>978-1-58477-253-8</bdi>. Retrieved 19 November 2021.</ref>. 1273-yilda Richard vafotidan keyin Germaniyada qirol etib Rudolf I saylandi. U Gabsburglar orasida birinchi boʻlib qirollik unvoniga ega boʻlgan, ammo u hech qachon imperator tojini kiymagan. 1291-yilda Rudolfning oʻlimidan soʻng, Adolf va Albert qirol boʻlishdi ular ham hech qachon imperator tojini kiymagan<ref>Hodnet, Andrew Arthur (2018). ''The Othering of the Landsknechte''. North Carolina State University. p. 81.</ref>.

Albert 1308-yilda oʻldirildi. Darhol Fransiya qiroli [[Filipp IV]] oʻzining akasi Karl Valuani Muqaddas Rim imperiyasining navbatdagi qiroli etib saylanishi uchun harakat qila boshladi. Filipp IV Fransiya papasi Klement V (1309-yilda Avinonda tashkil etilgan) qoʻllab-quvvatladi va uning imperiyani fransuz qirollik uyi taʼsiriga olib chiqish istiqbollarini olqishladi. U nemis saylovchilariga pora berish umidida fransuz pullarini hisobsizlik bilan tarqatdi. Koʻpchilik taxtda fransuz Karl Valuani koʻrishni xohlamasdi, Karlga asosiy raqib Palatin grafi Rudolf edi<ref>Hodnet, Andrew Arthur (2018). ''The Othering of the Landsknechte''. North Carolina State University. p. 81.</ref>.

Oʻnlab yillar davomida imperatorsiz yashab kelgan saylovchilar, yirik hududiy magnatlar Karl Valuadan ham, Rudolfdan ham norozi edilar. Buning oʻrniga Lyuksemburg grafi Genrixni 1308-yil 27-noyabrda Frankfurtda olti ovoz bilan Genrix VII etib saylashdi. Shu tariqa Genrix VII 1309-yil 6-yanvarda [[Axen]]da qirol, 1312-yil 29-iyunda Rimda Rim papasi Klement V tomonidan imperatorlik tojini qabul qildi va bu interregnumni tugatdi<ref>Wilson, Peter H. (2016). ''Heart of Europe: A History of the Holy Roman Empire''. Belknap Press. ISBN <bdi>978-0674058095</bdi>.</ref>.

==== Siyosiy tizimdagi oʻzgarishlar ====
XIII asrda yer boshqaruvidagi umumiy tuzilmaviy oʻzgarishlar siyosiy hokimiyatning aristokratik feodalizm hisobiga oʻsib borayotgan burjuaziya tomon siljishiga olib keldi. Shaharlarning yuksalishi va yangi shaharliklar tabaqasining vujudga kelishi feodalizmning ijtimoiy, huquqiy va iqtisodiy tartibini tugatdi.  Shaxsiy majburiyatlar oʻrniga pul qishloq xoʻjaligida iqtisodiy qiymatni ifodalovchi umumiy vositaga aylandi<ref>Tennant, Elaine C.; Johnson, Carroll B. (1985). ''The Habsburg Chancery Language in Perspective, Volume 114''. University of California Press. pp. 1, 3, 9. ISBN <bdi>9780520096943</bdi>. Archived from the original on 27 September 2021. Retrieved 21 September 2021.</ref>.

Dehqonlardan borgan sari oʻz egalariga soliq toʻlash talab qilina boshlandi. XII asrda [[Ganza ittifoqi]] oʻzini imperiyaning hamda butun shimoliy va markaziy Yevropadagi shahar va shaharlar savdogarlarining tijorat va mudofaa ittifoqi sifatida tashkil topdi<ref>Wiesinger, Peter. „Die Entwicklung der deutschen Schriftsprache vom 16. bis 18. Jahrhundert unter dem Einfluss der Konfessionen“. ''Zeitschrift der Germanisten Rumäniens (ZGR)'' (17-18 / 2000 (9th year)): 155-162. doi:10.1515/jbgsg-2018-0014. S2CID 186566355. Retrieved 8 November 2021.</ref>. U [[Boltiq dengizi]], Shimoliy dengizda dengiz savdosida ustunlik qildi. Ittifoqdagi shaharlarning har biri oʻz suverenitetining huquqiy tizimini saqlab qoldi, Ittifoq tarkibidagi Imperiya erkin shaharlari faqat cheklangan darajadagi siyosiy avtonomiyaga ega edi. XIV asrning oxiriga kelib, ittifoq agar kerak boʻlsa, oʻz manfaatlarini harbiy vositalar bilan taʼminladi. Xususan, 1361-yildan 1370-yilgacha [[Daniya qirolligi|Daniya Qirolligi]] bilan urush olib borildi. Ittifoq 1450-yildan keyin oʻz mavqeyini yoʻqotdi<ref>Metzig, Gregor (21 November 2016). ''Kommunikation und Konfrontation: Diplomatie und Gesandtschaftswesen Kaiser Maximilians I. (1486-1519)'' (in German). Walter de Gruyter GmbH & Co KG. pp. 98, 99. ISBN <bdi>978-3-11-045673-8</bdi>. Retrieved 29 January 2022.</ref>.
[[Fayl:Golden_Bull_of_1356.png|thumb|298x298px|1356-yilgi Oltin Buqa imzolanganda Muqaddas Rim imperiyasi]]

=== Soʻngi oʻrta asrlar ===

==== Hududiy oʻzgarishlar ====
Impratorni saylashdagi qiyinchiliklar, oxir-oqibat, knyaz saylovchilarning alohida birlashmasini (''Kurfürsten'') paydo boʻlishiga olib keldi, uning tarkibi va tartibi 1356-yilda Karl IV (1355-1378-yillarda hukmronlik qilgan) tomonidan chiqarilgan „Oltin buqa“ da bayon etilgan<ref>Metzig, Gregor (21 November 2016). ''Kommunikation und Konfrontation: Diplomatie und Gesandtschaftswesen Kaiser Maximilians I. (1486-1519)'' (in German). Walter de Gruyter GmbH & Co KG. pp. 98, 99. ISBN <bdi>978-3-11-045673-8</bdi>. Retrieved 29 January 2022.</ref>. 1346-yildan 1806-yilgacha amalda boʻlgan. [[Oltin Buqa]] Muqaddas Rim imperatorini saylash tizimini ham belgilab berdi. Endi imperator barcha yetti saylovchining roziligi bilan emas, balki koʻpchilik tomonidan saylanishi kerak edi. Saylovchilar uchun unvon meros boʻlib qoldi va ularga tanga zarb qilish huquqi berildi. Shuningdek, ularning oʻgʻillariga imperator tillarini — nemis, lotin, italyan va chex tillarini oʻrganish tavsiya etilgan. Karl IV ning qarori munozaralarga sabab boʻldi: bir tomondan, u Shtaufenlar davri tugaganidan soʻng fuqarolik toʻqnashuvlari avj olgan imperiya yerlarida tinchlikni tiklashga yordam berdi; boshqa tomondan, markaziy hokimiyat kuchsizlanib qoldi<ref>Scott, Hamish M. (2015). ''The Oxford Handbook of Early Modern European History, 1350-1750''. Oxford University Press. p. 173. ISBN <bdi>978-0-19-959725-3</bdi>. Retrieved 12 December 2021.</ref>. Tomas Bredining fikricha, Karl IV ning maqsadi qirollik saylovlarini tugatish edi. Shu bilan birga, u Bogemiya (Chexiya)ni Lyuksemburglarning imperiyaning asosiy yerlari va ularning sulolaviy asosi deb eʼlon qildi. Uning Bogemiyadagi hukmronligi koʻpincha mamlakatning oltin davri hisoblanadi<ref>Whaley, Joachim (24 November 2011). ''Germany and the Holy Roman Empire: Volume II: The Peace of Westphalia to the Dissolution of the Reich, 1648-1806''. OUP Oxford. p. 278. ISBN <bdi>978-0-19-162822-1</bdi>. Retrieved 5 February 2022.</ref>.

Shtaufenlardan keyingi qirollarning oʻz hokimiyatini saqlab qolishga urinishlari hokimiyatning oʻzgarishi bilan ham namoyon boʻldi. Oldin imperiyaning moliyasi imperiyaning ''Reyxsgut'' deb atalgan va u imperatorga tegishli boʻlgan. XIII asrdan keyin ''Reyxsgutning'' ahamiyati yoʻqoldi, garchi uning baʼzi qismlari 1806-yilda imperiya tugaguniga qadar saqlanib qolgan boʻlsa-da, ''Reyxsgut'' tobora koʻproq mahalliy gersoglarga boʻysungan<ref>"H-German Roundtable on Smith, Germany: A Nation in Its Time Before, During, and After Nationalism, 1500-2000 | H-German | H-Net". ''networks.h-net.org''. Retrieved 5 February 2022.</ref>.

1312-yilda Lyuksemburg sulolasidan<ref>Brady Jr., Thomas A. (2009). ''German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650''. Cambridge University Press. p. 110,128. ISBN <bdi>9781139481151</bdi>. Archived from the original on 21 September 2021. Retrieved 21 September 2021.</ref> Genrix VII Fridrix II dan keyingi birinchi marta Muqaddas Rim imperatori sifatida toj kiygan. Undan keyin barcha qirollar va imperatorlar oʻz oilasi (''Hausmaxt'') yerlariga tayanganlar:

Vittelsbaxlik Lyudovik IV (qirol 1314-yilda, imperator 1328—47-yillarda) Bavariyadagi yerlariga tayangan boʻlsa, Genrix VII ning nabirasi Lyuksemburglik Karl IV Bogemiyadagi oʻz yerlaridan kuch oldi<ref>Forster, Marc R. „Forster on Brady Jr., 'German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650' | H-German | H-Net“. ''Networks.h-net.org''. Retrieved 5 February 2022.</ref>.

==== Protestant islohoti va Renessans ====
1516-yilda boʻlajak Muqaddas Rim imperatori Karl V ning bobosi Aragonlik Ferdinand II vafot etdi.  Karl oʻz hukmronligini onasi Joanna Kastiliya bilan birgalikda [[Kastiliya]] va Aragonda boshlagan. ''1519-yilda Ispaniyada Karlos I'' sifatida hukmronlik qilgan ''Karl V'' sifatida imperator unvonini oldi<ref>Curtis, Benjamin (2013). ''The Habsburgs: The History of a Dynasty''. Bloomsbury. p. 36.</ref>.

Karlning Muqaddas Rim Imperiyasida hukmronligi boshlanishidan oldin, 1517-yilda [[Martin Luther|Martin Lyuter]] keyinchalik Reformatsiya boshladi. Keyin imperiya diniy yoʻnalishlar boʻyicha boʻlindi, shimol, sharq va koʻplab yirik shaharlar — [[Strasburg]], Frankfurt va Nyurnberg protestant boʻldi, janubiy va gʻarbiy hududlar esa katolik edi<ref>Thackeray, Frank W.; Findling, John E. (31 May 2012). ''Events That Formed the Modern World: From the European Renaissance through the War on Terror [5 volumes]: From the European Renaissance through the War on Terror''. ABC-CLIO. p. 133. ISBN <bdi>978-1-59884-902-8</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>.

Karl hukmronligining boshida yana bir ''Reyxs polki'' qayta tashkil etildi (1522-yil), Garchi Karl uning yoʻqligida bunga toqat qilishini va uning raisi uning vakili boʻlishi kerakligini eʼlon qildi. Karl V 1521-yildan 1530-yilgacha Germaniyada boʻlmagan. 1500-yillarning boshlarida tashkil etilganiga oʻxshab, ''Reyxs polki'' knyazlar oʻrtasidagi beqaror ishtirok va kelishmovchiliklar tufayli imperatordan mustaqil federal hokimiyatni yarata olmadi<ref>Holleger, Manfred (2012). „Personality and reign The biography of Emperor Maximilian I“. In Michel, Eva; Sternat, Maria Luise (eds.). ''Emperor Maximilian I and the Age of Durer'' (PDF). Prestel; Albertina. pp. 32-33. ISBN <bdi>9783791351728</bdi>. Retrieved 2 December 2021.</ref>. Karl V 1547-yilda Shmalkaldlar urushida protestant knyazlarini magʻlub etdi, ammo protestant mulklari harbiy magʻlubiyatga qaramay, siyosiy jihatdan omon qolishga muvaffaq boʻldi.  1555-yil [[Augsburg]] tinchlik shartnomasida, Karl V akasi Ferdinand orqali hukmdorlarning katoliklik yoki lyuteranizmni tanlash huquqini rasman tan oldi (svinglyanlar, kalvinistlar va radikallar kiritilmagan).  1555-yilda Pavel IV papa etib saylandi va Fransiya tarafini yoqlab chiqdi, shundan keyin Karl V nihoyat jahon xristian imperiyasidan umidini uzdi<ref>Wilson, Peter H. (2004). ''From Reich To Revolution: German History, 1558-1806''.</ref>.
[[Fayl:Innsbruck_-_painting_of_Albrecht_Dürer.jpg|thumb|331x331px|''Innsbruk'' , Maksimilian davridagi eng muhim siyosiy markaz]]

==== Borokko davri ====
Germaniya oltmish yil davomida nisbatan tinchlikka ega boʻldi. Sharqiy jabhada turklar tahdid sifatida kuchayishda davom etgan boʻlsa-da garchi urush protestant knyazlari bilan yanada murosaga kelishni anglatadi va shuning uchun imperator bundan qochishga harakat qildi. Gʻarbda Reynlandiya tobora koʻproq Fransiya taʼsiriga tushdi. Gollandiyaning Ispaniyaga qarshi qoʻzgʻoloni boshlanganidan soʻng, imperiya betaraf boʻlib, 1581-yilda [[Niderlandiya]]ga imperiyani tark etishga ''ruxsat berdi. uning taʼsiri'' Kyoln urushi boʻlib, Reynning yuqori qismining katta hududimi vayron qilgan. Imperator Ferdinand III 1653-yilda Gollandiyaning betarafligini rasman qabul qildi, bu qaror 1728-yilda Reyxstag tomonidan tasdiqlangan<ref>Holborn, Hajo (21 December 1982). ''A History of Modern Germany: The Reformation''. Princeton University Press. p. 48. ISBN <bdi>978-0-691-00795-3</bdi>. Retrieved 5 February 2022.</ref>.

1564-yilda Ferdinand vafot etgach, uning oʻgʻli Maksimilian II imperator boʻldi va otasi singari protestantizm mavjudligini va u bilan vaqti-vaqti bilan murosa qilish zarurligini tan oldi. Maksimilian 1576-yilda uning oʻrniga Rudolf II keldi, u klassik yunon falsafasini nasroniylikdan afzal koʻrdi va Bogemiyada yashadi. Katolik cherkovi Avstriya va Vengriyada nazoratni zoʻrlik bilan qayta tiklaganida, u bunga aralashmadi, bundan protestant knyazlari norozi boʻlishdi<ref>Whaley 2012a, p. 334.</ref>.

1612-yilda Rudolf vafot etganida imperiya hokimiyatida keskinlik yuzaga keldi. Bogemiyaliklar imperatorga qarshi isyon koʻtarishi oqibatida, imperiyani vayron qilgan Oʻttiz yillik urush (1618-48-yillar) boʻlib oʻtdi. Chet el davlatlari, shu jumladan Fransiya va [[Shvetsiya]] mojaroga aralashib, imperator kuchiga qarshi kurashayotganlarni qoʻllab-quvvatladilar, shu bilan birga oʻzlari ham katta hududlarni egallab oldilar<ref />.

Oʻttiz yillik urushni tugatgan 1648-yildagi Vestfaliya tinchlik shartnomasi kalvinizmga ruxsat berdi, ammo anabaptistlar, arminianlar va boshqa protestant jamoalari hali ham hech qanday imtiyoz berilmadi va imperiyaning oxirigacha taʼqib qilindi. Gabsburg imperatorlari Avstriya va boshqa joylarda oʻz mulklarini birlashtirishga eʼtibor qaratdilar<ref>Isom-Verhaaren, Christine (30 May 2011). ''Allies with the Infidel: The Ottoman and French Alliance in the Sixteenth Century''. Bloomsbury Publishing. p. 58. ISBN <bdi>978-0-85773-227-9</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>.

Vena jangida (1683) [[Polsha]] qiroli Ioann III boshchiligidagi Muqaddas Rim imperiyasining armiyasi turk qoʻshinini qaqshatqich magʻlub etib, Usmonlilarning gʻarbiy yurishini toʻxtatdi va Yevropada Usmonli imperiyasining parchalanishiga olib keldi. Armiya Polsha-Litva Hamdoʻstligining uchdan birini va Muqaddas Rim Imperiyasining uchdan ikki qismini tashkil etgan<ref name=":0" />.

=== Yangi davr ===

==== Prussiya va Avstriya raqobati ====
{{Turkum mavzusi boʻyicha asosiy maqola|Prussiya va Avstriya raqobati}}

XVIII asr davomida Gabsburglar turli Yevropa toʻqnashuvlarida qatnashdilar, masalan, [[Ispaniya vorisligi urushi]] (1701-1714-yillar), Polsha vorisligi urushi (1733-1735-yillar) va Avstriya vorisligi urushi (1740-1740-yillar). Avstriya va Prussiya oʻrtasidagi nemis dualizmi 1740-yildan keyin imperiya tarixida hukmronlik qildi<ref>Gumpelzhaimer, H.S.G. (1796). ''Reichs Matrikel aller Kreise: nebst Usual-Matrikeln des Kaiserlichen und ReichsKammergerichts, mit beygefügten Veränderungen'' (in German). Ulm.</ref>.

==== Imperiyaning qulashi ====
1792-yildan boshlab inqilobiy Fransiya imperiyaning turli qismlari bilan urush olib bordi. Imperiya 1806-yil 6-avgustda, oxirgi Muqaddas Rim imperatori Frans II (1804-yildan Avstriya imperatori) Austerlitzda Napoleon boshchiligida fransuzlar tomonidan magʻlubiyatga uchraganidan soʻng Pressburg shartnomasiga koʻra taxtdan voz kechdi. Napoleon imperiyaning katta qismini Reyn Konfederatsiyasiga aylantirdi. Fransning Gabsburg-Lotaringiya uyi imperiyaning qulashidan omon qoldi va Birinchi jahon urushidan keyin 1918-yilda Gabsburglar imperiyasi yakuniy tarqatib yuborilgunga qadar Avstriya imperatorlari va Vengriya qirollari sifatida hukmronlik qilishda davom etdi<ref>Whaley 2012b, p. 188.</ref>.
[[Fayl:Weltliche_Schatzkammer_Wien_(189)2.JPG|thumb|334x334px|Muqaddas Rim imperiyasining toji]]
1815-yilda Napoleon urushlari tugaganidan soʻng Reyn [[Napoleon]] Konfederatsiyasi oʻrniga yangi ittifoq — Germaniya Konfederatsiyasi paydo boʻldi.(''qarang:'' [[Germaniya Konfederatsiyasi]]) Bu Prussiya 1871-yilda Avstriya va Shveytsariyadan tashqari nemis tilida soʻzlashuvchi hududlarni Prussiya rahbarligida birlashtirgan Germaniya imperiyasining tuzguniga qadar davom etdi.

Muqaddas Rim Imperiyasining hozirgi kungacha monarxiya maqomini saqlab qolgan yagona knyazlik davlatlari [[Lyuksemburg]] Buyuk Gertsogligi va Lixtenshteyn Knyazligidir. Germaniyada davlat sifatida mavjud boʻlgan yagona erkin imperator shaharlari Gamburg va Bremendir. Muqaddas Rim imperiyasining boshqa barcha tarixiy aʼzo davlatlari yo tarqatib yuborilgan yoki respublika boshqaruv tizimlarini qabul qilgan<ref>Smith 1920, p. 19.</ref>.

== Imperiyaning mulklari ==
Imperiya tarkibidagi hududlar soni juda koʻp boʻlib, Vestfaliya tinchligi davrida ularning soni 300 ga yaqin edi. Imperiyaning eng qudratli lordlari avstriyalik gabsburglar boʻlib, ular XVII asrning birinchi yarmida imperiya tarkibidagi 240 000 km <sup>2</sup> (93 000 sq mi) yerni, asosan, hozirgi [[Avstriya]] va Chexiyani boshqargan. Shu bilan birga, Saksoniya, Bavariya va Brandenburg elektorlari tomonidan boshqariladigan yerlar (Prussiya qoʻlga kiritgunga qadar) hammasi 40 000 km <sup>2</sup> (15 000 sq mi) ga yaqin edi; Brunsvik -Lüneburg gertsogi (keyinchalik Gannover elektorati) bir xil oʻlchamdagi hududga ega edi. Bular nemis qirolliklarining eng kattasi edi. Pfalz elektorati 20 000 km <sup>2</sup> (7 700 sq milya) da sezilarli darajada kamroq edi va Mayns, Kyoln va Trierdagi cherkov elektoratlari ancha kichikroq boʻlib, taxminan 7 000 km <sup>2</sup> (2,700 kv milya). Ulardan sal kattaroq, taxminan 7 000-10 000 km <sup>2</sup> (2 700- 3 900 sq mi) Vyurtemberg gersogligi, Gessen-Kassel landgraviati va Meklenburg-Shverin gersogligi edi. Ular oʻlchamlari boʻyicha Salzburg va Myunster knyaz-episkoplari tomonidan taxminan bir xil edi. Boshqa nemis hududlarining aksariyati, shu jumladan, boshqa knyaz-episkopliklari, 5000 km <sup>2</sup> (1900 sq mi) dan kam edi, eng kichigi imperator ritsarlari hududi edi; taxminan 1790-yillarda Ritsarlar 350 ta oiladan iborat boʻlib, jami bor-yoʻgʻi 5000 km <sup>2</sup> maydonni boshqargan. Imperiya [[Italiya]] koʻproq markazlashgan edi, uning koʻp qismi Savoy (Savoy, Pyemont, Nitsa, Aosta), [[Toskana Buyuk Gertsogligi|Toskana Buyuk Gersogligi]] (Toskana, Bar Lucca), Genuya Respublikasi (Liguriya, Koriska), Modena-Rejio va Parma-Piatsensa (Emiliya) gersogliklari oʻrtasida boʻlingan. Ispaniyaning Milan gersogligi (Lombardiyaning katta qismi), har birida yarim milliondan bir yarim milliongacha aholi bor edi<ref>Smith, Preserved (1920). ''The Social Background of the Reformation''. Collier.</ref>. 

'''Oʻttiz yillik urushdan keyin Imperiyaning hududiy ulushlari'''<ref>Wilson, Peter H. (2004). ''From Reich To Revolution: German History, 1558-1806''.</ref>
{| class="wikitable"
!Boshqaruvchilar
!1648-yil
!1714-yil
!1748-yil
!1792-yil
|-
|Austriya Gabsburglari
|225,390&nbsp;km<sup>2</sup> (32.8 %)
|251,185&nbsp;km<sup>2</sup> (36.5 %)
|213,785&nbsp;km<sup>2</sup> (31.1 %)
|215,875&nbsp;km<sup>2</sup> (31.4 %)
|-
|Brandenburg Gogenzollernlari
|70,469&nbsp;km<sup>2</sup> (10.2 %)
|77,702&nbsp;km<sup>2</sup> (11.3 %)
|124,122&nbsp;km<sup>2</sup> (18.1 %)
|131,822&nbsp;km<sup>2</sup> (19.2 %)
|-
|Boshqa elektoratlar
|89,333&nbsp;km<sup>2</sup> (13.1 %)
|122,823&nbsp;km<sup>2</sup> (17.9 %)
|123,153&nbsp;km<sup>2</sup> (17.9 %)
|121,988&nbsp;km<sup>2</sup> (17.7 %)
|-
|Boshqa yerlar
|302,146&nbsp;km<sup>2</sup> (44.0 %)
|235,628&nbsp;km<sup>2</sup> (34.3 %)
|226,278&nbsp;km<sup>2</sup> (32.9 %)
|217,653&nbsp;km<sup>2</sup> (31.7 %)
|-
|'''Umumiy'''
|687,338
|687,338
|687,338
|687,338
|}

== Aholi ==
Muqaddas Rim imperiyasining umumiy aholisi soni juda noaniq va juda xilma-xildir. Buyuk Karl imperiyasida 20 million kishi boʻlgan.  Keyingi imperiyaning siyosiy tarqoqligini inobatga olgan holda, bunday raqamlarni jamlay oladigan markaziy idoralar mavjud emas edi. Shunga qaramay, [[Oʻttiz yillik urush]]ning demografik falokati XVII asr boshlarida imperiya aholisining XVIII asr boshlarida boʻlganiga oʻxshashligini anglatardi; Bir hisob-kitoblarga koʻra, imperiya 1750-yilgacha 1618-yilgi aholi darajasidan oshmagan.

XVII asr boshlarida saylovchilar oʻz hukmronligi ostida quyidagi miqdordagi imperator subʼyektlarini ushlab turishgan:
[[Fayl:Balduineum_Wahl_Heinrich_VII.jpg|thumb|324x324px|Yetti saylovchi ]]

* [[Gabsburglar|Gabsburg]] monarxiyasi: 5,350,000 (jumladan, 3 million [[Bogemiya]] yerlarida) <sup> </sup>
* Saksoniya elektorati: 1 200 000
* Bavariya gersogligi (keyinroq Bavariya elektorati): 800 000
* Saylov palatinati: 600 000
* Brandenburg elektorati: 350 000
* Mayns, Trier va Kyoln elektoratlari: jami 300-400 000<ref>Brady Jr., Thomas A. (2009). ''German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650''. Cambridge University Press. p. 110,128. ISBN <bdi>9781139481151</bdi>. Archived from the original on 21 September 2021. Retrieved 21 September 2021.</ref>

XVIII asrning birinchi oʻn yilligidagi [[Avstriya]] urush arxivlarining zamonaviy hisob-kitoblariga koʻra, Imperiya, jumladan, Bogemiya va Ispaniya Gollandiyasi, 28 millionga yaqin aholiga ega boʻlgan va quyidagicha taqsimlangan:

* 65 cherkov shtatlari umumiy yer maydonining 14 foizini va aholisining 12 foizini;
* 80 foiz yer va 80 foiz aholiga ega boʻlgan 45 ta sulolaviy knyazliklar;
* 3 foiz yer va 3,5 foiz aholiga ega 60 sulolaviy graflik va lordlik;
* 1 foiz yer va 3,5 foiz aholiga ega 60 ta [[imperator]] shaharlari;
* Imperator ritsarlari hududlari, bir necha yuzlab, erning 2 foizi va aholining 1 foizi.<ref>Forster, Marc R. „Forster on Brady Jr., 'German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650' | H-German | H-Net“. ''Networks.h-net.org''. Retrieved 5 February 2022.</ref>

=== Eng yirik shaharlar ===
Yillar boʻyicha imperiyaning eng yirik shaharlari yoki qishloqlari:<ref>Esch, Ronald G. (28 October 2021). „Monarchs“. ''Monarchs''. ''Early Modern Court Culture''. pp. 17-36. doi:10.4324/9780429277986-3. ISBN <bdi>9780429277986</bdi>. S2CID 240193601.</ref>

* '''1050-yillar''': ''Regensburg'' 40 000 kishi. ''Rim'' 35 000. ''Maynts'' 30 000. ''Speyer'' 25 000. ''[[Kyoln]]'' 21 000. ''Trier'' 20 000. ''Qurtlar'' 20 000. ''Lion'' 20 000. ''Verona'' 20 000. ''Florensiya'' 15000.<ref>Brady, Thomas A.; Jr, Thomas A. Brady (13 July 2009). ''German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650''. Cambridge University Press. p. 112. ISBN <bdi>978-0-521-88909-4</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>
* '''1300-1350-yillar''': ''Praga'' 77 000 kishi. ''Köln'' 54 000 kishi. ''Aaxen'' 21 000 kishi. ''Magdeburg'' 20 000 kishi. ''Nyurnberg'' 20 000 kishi. ''Vena'' 20 000 kishi. ''Danzig'' (hozirgi Gdansk) 20 000 kishi. ''Strasburg'' 20 000 kishi. ''Lyubek'' 15 000 kishi. ''Regensburg'' 11 000 kishi.<ref>Brady, Thomas A.; Jr, Thomas A. Brady (13 July 2009). ''German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650''. Cambridge University Press. p. 112. ISBN <bdi>978-0-521-88909-4</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>
* '''1500-yilda:''' ''Praga'' 70 000. Köln 45 000. ''[[Nyurnberg]]'' 38 000. ''Augsburg'' 30 000. ''[[Gdańsk|Danzig]]'' (hozirgi Gdansk) 30 000. ''Lyubek'' 25 000. ''Breslau'' (hozirgi Vrotslav) 25 000. ''Regensburg'' 22 000. ''Vena'' 20 000. ''Strasburg'' 20 000. ''Magdeburg'' 18 000. ''Ulm'' 16 000. ''Gamburg'' 15 000.<ref>Brady, Thomas A.; Jr, Thomas A. Brady (13 July 2009). ''German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650''. Cambridge University Press. p. 112. ISBN <bdi>978-0-521-88909-4</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>
* '''1600-yilda:'''''Milan'' 130 000.  ''Praga'' 100 000. ''Vena'' 50 000. ''Augsburg'' 45 000. ''Köln'' 40 000. ''Nyurnberg'' 40 000. ''Gamburg'' 40 000. ''Magdeburg'' 40 000. ''Breslau'' (hozirgi Vrotslav) 40 000. ''Strasburg'' 25 000. ''Lyubek'' 23 000. ''Ulm'' 21 000. ''Regensburg'' 20 000. ''Frankfurt''-''Mayn'' 20 000. ''Myunxen'' 20 000.<ref>Brady, Thomas A.; Jr, Thomas A. Brady (13 July 2009). ''German Histories in the Age of Reformations, 1400-1650''. Cambridge University Press. p. 112. ISBN <bdi>978-0-521-88909-4</bdi>. Retrieved 6 February 2022.</ref>[[Fayl:Vienna_Austria_Metropolis_-_Buda,_vulgo_Ofen,_prima_&_regia_Ungaria_regni_civitas.jpg|thumb|321x321px|Vena shahri. 1580-yil]]

=== Din ===
Katoliklik 1555-yilgacha imperiyaning yagona rasmiy dini boʻlgan. Muqaddas Rim imperatori har doim katolik boʻlgan<ref>Wilson, Peter H. (2016b). ''The Holy Roman Empire: A Thousand Years of Europeʼs History''. Penguin Books Limited. p. 79. ISBN <bdi>978-0-14-195691-6</bdi>. Retrieved 21 January 2022.</ref>.

Lyuteranlik 1555 -yildagi [[Augsburg]] tinchligida va 1648 -yildagi [[Vestfaliya]] tinchligida kalvinizm rasman tan olingan. Bu ikkisi yagona rasman tan olingan protestant konfessiyalarini tashkil qilgan, shu bilan birga boshqa turli protestant konfessiyalari, masalan, Anabaptizm, Arminianizm va hokazolar birga yashagan. Anabaptizmda ham turli mazhablar paydo boʻldi, jumladan Mennonitlar, Shvartsenau birodarlari, Hutteritlar, Amishlar va boshqa koʻplab guruhlar<ref>"Society for Imperial Chamber Court Research, Wetzlar". ''Museum and Research Center for the Imperial Chamber Court (Reichskammergericht)''. 4 July 2015. Retrieved 7 September 2021.</ref>.

Augsburg tinchligidan keyin hududning rasmiy dini ''cuius regio, eius religio'' printsipi bilan belgilandi, unga koʻra hukmdorning dini oʻz fuqarolarining dinini belgilaydi. Vestfaliya tinchligi 1624-yil 1-yanvarda „oddiy yil“ deb hisoblangan hududning rasmiy dini qanday boʻlsa, shunday boʻlishini belgilab, ushbu tamoyilni bekor qildi. Bundan buyon hukmdorning boshqa eʼtiqodga oʻtishi unga tobe boʻlganlarning dinga qaytishiga olib kelmasdi<ref>Hodnet, Andrew Arthur (2018). ''The Othering of the Landsknechte''. North Carolina State University. p. 81.</ref>.

Bundan tashqari, katolik hukmdorining barcha [[Protestantizm|protestant]] fuqarolari va aksincha, oʻsha sanada ega boʻlgan huquqlar kafolatlangan edi. Hududning rasmiy dini tarafdorlari ommaviy ibodat qilish huquqiga ega boʻlsalar, boshqalarga esa shaxsiy ibodat qilish huquqiga ega boʻlishlari mumkin edi. Qonunga koʻra, hech kim dinga koʻra kamsitilmasligi yoki savdo, tijorat, hunarmandchilik yoki ommaviy dafn etishdan chetlashtirilmasligi kerak edi<ref>Burdick, William Livesey (2004). ''The Principles of Roman Law and Their Relation to Modern Law''. The Lawbook Exchange, Ltd. pp. 19, 20. ISBN <bdi>978-1-58477-253-8</bdi>. Retrieved 19 November 2021.</ref>.

Muqaddas Rim imperiyasida yahudiylar ham mavjud edi<ref>Lee, Daniel (19 February 2016). ''Popular Sovereignty in Early Modern Constitutional Thought''. Oxford University Press. p. 243. ISBN <bdi>978-0-19-106244-5</bdi>. Retrieved 20 November 2021.</ref>.

== Manbalar ==
<references />

== Adabiyotlar ==
* {{kitob manbasi|first=Heinz|last=Angermeier|title=Die Reichsreform 1410–1555: die Staatsproblematik in Deutschland zwischen Mittelalter und Gegenwart|url=https://books.google.com/books?id=YaIfAAAAMAAJ|year=1984|publisher=C.H. Beck|isbn=978-3-406-30278-7|language=de}}
* {{kitob manbasi|last=Arnold|first=Benjamin|editor1-last=Luscombe|editor1-first=David|editor2-last=Riley-Smith|editor2-first=Jonathan|title=The New Cambridge Medieval History, Volume 4: C.1024-c.1198, Part 2|isbn=9780521414111|year=1995|volume=4|chapter=14 The Western Empire 1125-1197|doi=10.1017/CHOL9780521414111.016}}
* {{kitob manbasi|last=Avakov|first=Alexander V.|date=2015|title=Two Thousand Years of Economic Statistics|volume=1|location=New York|publisher=Algora}}
* {{cite EB1911|last=Barker|first=Ernest|wstitle=Imperial Chamber|volume=14|pages=341–342}}
* {{kitob manbasi|last=Barraclough|first=Geoffrey|title=The Origins of Modern Germany|url=https://archive.org/details/originsofmoderng0000barr_g0c1|year=1984|publisher=W. W. Norton & Co. Inc|location=New York|isbn=978-0-393-30153-3}}
* {{kitob manbasi|last=Benecke|first=G.|title=Society and Politics in Germany, 1500–1750|publisher=Routledge & Kegan Paul|date=1974}}
* {{kitob manbasi|last1=Berenger|first1=Jean|last2=Simpson|first2=C.A.|title=A History of the Habsburg Empire 1273–1700|date=2014|publisher=Routledge|isbn=9781317895701|pages=120, 121|url=https://books.google.com/books?id=rWQSBAAAQBAJ&pg=PA121|access-date=5-oktabr 2021-yil|archive-date=5-oktabr 2021-yil|archive-url=https://web.archive.org/web/20211005091522/https://books.google.com/books?id=rWQSBAAAQBAJ&pg=PA121|url-status=live}}
* {{kitob manbasi|last1=Brady|first1=Thomas A. Jr|title=German Histories in the Age of Reformations, 1400–1650|date=2009|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-48115-1|pages=104–106, 116|url=https://books.google.com/books?id=5OcgAwAAQBAJ&pg=PA105|access-date=5-fevral 2022-yil|language=en}}
* {{kitob manbasi|last=Breverton|first=Terry|author-link=Terry Breverton|title=Everything You Ever Wanted to Know About the Tudors but Were Afraid to Ask|publisher=[[Amberley Publishing]]|year=2014|isbn=9781445638454|url=https://books.google.com/books?id=bQ4yAQAAIAAJ&pg=PP36}}
* {{kitob manbasi|last=Brockmann|first=Stephen|title=Nuremberg: The imaginary capital|year=2006|publisher=Camden House|place=Rochester, NY|url=https://books.google.com/books?id=QnBVEg8t4TcC&pg=PA15|isbn=978-1-57113-345-8}}
* {{kitob manbasi|last=Bryce|first=James|author-link=James Bryce, 1st Viscount Bryce|title=The Holy Roman Empire|date=1899|url=https://books.google.com/books?id=O8cQAAAAYAAJ|publisher=Macmillan}}
* {{kitob manbasi|last=Cantor|first=Norman F.|author-link=Norman Cantor|year=1993|title=The Civilization of the Middle Ages|url=https://archive.org/details/civilizationofmi0000cant_y5v2|publisher=Harper Perennial|isbn=978-0-06-092553-6}}
* {{kitob manbasi|last=Cipolla|first=Carlo M.|title=Fighting the Plague in Seventeenth Century Italy|location=Madison|publisher=University of Wisconsin Press|date=1981}}
* {{Cite thesis|last=Claus|first=Edda|type=M.Sc|title=The Rebirth of a Communications Network: Europe at the Time of the Carolingians|date=1997|hdl=1866/803}}
* {{kitob manbasi|last1=Collins|first1=Paul|url=https://books.google.com/books?id=ZtYiBQAAQBAJ&pg=PA131|title=The Birth of the West: Rome, Germany, France, and the Creation of Europe in the Tenth Century|isbn=9781610393683|date=2014}}{{Oʻlikhavola|date=fevral 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
* {{kitob manbasi|last=Curtis|first=Benjamin|title=The Habsburgs: The History of a Dynasty|publisher=[[Bloomsbury Publishing|Bloomsbury]]|year=2013|page=36}}
* {{kitob manbasi|last1=Corvisier|first1=André|first2=John|last2=Childs|title='A dictionary of military history and the art of war|date=1994|publisher=}}
* {{kitob manbasi|last=Davies|first=Norman|title=A History of Europe|location=Oxford|date=1996}}
* {{kitob manbasi|last=de Las Cases|first=E.A.D.|title=Journal of the Private Life and Conversations of the Emperor Napoleon at Saint Helena|publisher=H. Colburn|issue=v. 3|year=1824|url=https://books.google.com/books?id=qHE_AQAAMAAJ&pg=RA1-PA201}}
* {{kitob manbasi|last=Duffy|first=Eamon|author-link=Eamon Duffy|date=1997|title=Saints & Sinners: A History of the Popes|url=https://archive.org/details/saintssinnershis00duff_0|publisher=Yale University Press}}
* {{kitob manbasi|last1=Ehlers|first1=Caspar|last2=Flachenecker|first2=Helmut|last3=Päffgen|first3=Bernd|last4=Schieffer|first4=Rudolf|title=Die deutschen Königspfalzen|volume=Band 5: Bayern: Teilband 3: Bayerisch-Schwaben|url=https://books.google.com/books?id=hYqpDQAAQBAJ&pg=PR31|date=2016|publisher=Vandenhoeck & Ruprecht|isbn=978-3-647-36523-7}}
* {{kitob manbasi|last=Erbe|first=Michael|title=Die Habsburger 1493–1918|location=[[Stuttgart]]|publisher=[[Kohlhammer Verlag]]|chapter=Urban|date=2000|isbn=3-17-011866-8}}
* {{kitob manbasi|last1=Flood|first1=John|url=https://books.google.com/books?id=B1ujbUq3NOcC&pg=PR118|title=Poets Laureate in the Holy Roman Empire: A Bio-bibliographical Handbook|isbn=9783110912746|date=2011}}
* {{kitob manbasi|last=Fried|first=Johannes|author-link=Johannes Fried|title=Charlemagne|url=https://archive.org/details/charlemagne0000frie|publisher=Harvard University Press|date=2016}}
* {{kitob manbasi|last=Gagliardo|first=John H.|title=Reich and Nation. The Holy Roman Empire as Idea and Reality, 1763–1806|url=https://archive.org/details/reichnationholyr0000gagl|publisher=Indiana University Press|date=1980}}
* {{kitob manbasi|last=Garipzanov|first=Ildar H.|title=The Symbolic Language of Authority in the Carolingian World (c.751–877)|location=Leiden|publisher=Brill|date=2008}}
* {{kitob manbasi|last=Gumpelzhaimer|first=H.S.G.|title=Reichs Matrikel aller Kreise: nebst Usual-Matrikeln des Kaiserlichen und ReichsKammergerichts, mit beygefügten Veränderungen|year=1796|url=https://books.google.com/books?id=7k6wZwEACAAJ|language=de|location=Ulm}}
* {{kitob manbasi|last=Haffner|first=S.|title=The Rise and Fall of Prussia|publisher=Plunkett Lake|year=2019|url=https://books.google.com/books?id=KI-pDwAAQBAJ}}
* {{kitob manbasi|last=Hanlon|first=Gregory|title=The Hero of Italy: Odoardo Farnese, Duke of Parma, his Soldiers, and his Subjects in the Thirty Years' War|publisher=Routledge|date=2014}}
* {{kitob manbasi|last=Hardy|first=D.|title=Associative Political Culture in the Holy Roman Empire: Upper Germany, 1346–1521|publisher=OUP Oxford|series=Oxford Historical Monographs|year=2018|isbn=978-0-19-256217-3|url=https://books.google.com/books?id=xh1rDwAAQBAJ}}
* {{kitob manbasi|last=Härter|first=Karl|chapter=The Permanent Imperial Diet in European Context, 1663–1806"|title=The Holy Roman Empire, 1495–1806|editor1=R.J.W. Evans|editor2=Michael Schaich|editor3=Peter H. Wilson|publisher=Oxford University Press|location=US|date=2011|isbn=978-0-19-960297-1}}
* {{kitob manbasi|last=Herrmann|first=Joachim|title=Die Slawen in Deutschland|language=de|trans-title=|year=1970|publisher=Akademie-Verlag GmbH|location=Berlin}}
* {{kitob manbasi|last=Heer|first=Friedrich|title=The Holy Roman Empire|url=https://archive.org/details/holyromanempire00heer|url-access=registration|publisher=Frederick A. Praeger|location=New York|year=1967|isbn=978-0-297-17672-5}}
* {{kitob manbasi|last=Hirschi|first=Caspar|title=Wettkampf der Nationen|publisher=Wallstein Verlag|date=2005|location=[[Göttingen]]}}
* {{kitob manbasi|last1=Hochedlinger|first1=Michael|last2=Mata|first2=Petr|last3=Winkelbauer|first3=Thomas|title=Verwaltungsgeschichte der Habsburgermonarchie in der Frühen Neuzeit|volume=Band 1: Hof und Dynastie, Kaiser und Reich, Zentralverwaltungen, Kriegswesen und landesfürstliches Finanzwesen|url=https://books.google.com/books?id=-Y6dDwAAQBAJ|date=2019|publisher=Böhlau Verlag|location=Vienna|isbn=978-3-205-23246-9}}
* {{cite contribution|last=Holleger|first=Manfred|editor-last1=Michel|editor-first1=Eva|editor-last2=Sternat|editor-first2=Maria Luise|contribution=Personality and reign The biography of Emperor Maximilian I|title=Emperor Maximilian I and the Age of Durer|date=2012|publisher=Prestel; Albertina|isbn=9783791351728|pages=32–33|url=https://bilder.buecher.de/zusatz/35/35713/35713397_lese_1.pdf|access-date=2-dekabr 2021-yil}}
* {{kitob manbasi|last1=Hoyt|first1=Robert S.|last2=Chodorow|first2=Stanley|title=Europe in the Middle Ages|url=https://archive.org/details/europeinmiddleag00robe|publisher=Harcourt brace Jovanovich|date=1976}}
* {{kitob manbasi|last1=Hunyadi|first1=Zsolt|last2=Laszlovszky|first2=József|url=https://books.google.com/books?id=1m4fbJyQ4pkC&pg=PA129|title=The Crusades and the Military Orders: Expanding the Frontiers of Medieval Latin Christianity|isbn=9789639241428|date=2001}}
* {{kitob manbasi|last1=Innes|first1=Matthew|url=https://books.google.com/books?id=CtUueBIMm-cC&pg=PA167|title=State and Society in the Early Middle Ages: The Middle Rhine Valley, 400–1000|isbn=9781139425582|date=2000}}
* {{kitob manbasi|last1=Johnson|first1=Lonnie|url=https://books.google.com/books?id=e_m13Hk3AFEC&pg=PA23|title=Central Europe: Enemies, Neighbors, Friends|isbn=9780198026075|date=1996}}
* {{citation|last1=Jorio|first1=Marco|last2=Braun|first2=Bettina|chapter=Heiliges Römisches Reich|title=Historisches Lexikon der Schweiz (HLS)|date=25-aprel 2016-yil|chapter-url=https://hls-dhs-dss.ch/de/articles/006626/2016-04-25/|access-date=2021-09-07}}
* {{kitob manbasi|last1=Kleinhenz|first1=Christopher|url=https://books.google.com/books?id=E2CTAgAAQBAJ&pg=PA810|quote=Otto can be considered the first ruler of the Holy Roman empire, though that term was not used until the twelfth century.|title=Medieval Italy: An Encyclopedia|isbn=9781135948801|date=2004}}
* {{kitob manbasi|last1=Kohn|first1=George C.|url=https://books.google.com/books?id=OIzreCGlHxIC&pg=PT125|title=Dictionary of Wars|isbn=9781438129167|year=2006}}
* {{kitob manbasi|last1=Kurian|first1=George Thomas|url=https://books.google.com/books?id=dk4G-52QT-8C&pg=PA587|title=The Encyclopedia of Christian Literature|isbn=9780810872837|date=2010}}
* {{kitob manbasi|last=Lauryssens|first=Stan|author-link=Stan Lauryssens|title=The Man Who Invented the Third Reich: The Life and Times of Arthur Moeller van den Bruck|url=https://archive.org/details/manwhoinventedth0000laur|year=1999|publisher=Sutton|location=Stroud|isbn=978-0-7509-1866-4}}
* {{kitob manbasi|last=Legauy|first=Jean Pierre|chapter-url=https://books.google.com/books?id=LOS1c0w91AcC&pg=PA104|title=The New Cambridge Medieval History, Volume 6, C.1300-c.1415|volume=6|isbn=9780521362900|editor-last=Jones|editor-first=Michael C. E.|year=1995|chapter=6. Urban Life}}
* {{kitob manbasi|last=Magill|first=Frank|title=Dictionary of World Biography|volume=II|year=1998|publisher=Fitzroy Dearborn|location=London}}
* {{kitob manbasi|last=Malettke|first=Klaus|title=Les relations entre la France et le Saint-Empire au XVIIe siècle|language=fr|publisher=Honoré Champion|location=Paris|date=2001}}
* {{kitob manbasi|last=McBrien|first=Richard P.|title=Lives of the Popes: The Pontiffs from St. Peter to Benedict XVI|url=https://archive.org/details/livesofpopespont0000mcbr_b1x3|publisher=HarperCollins|date=2000}}
* {{kitob manbasi|last=McKitterick|first=R.|title=The Frankish Kingdoms Under the Carolingians 751–987|publisher=Taylor & Francis|year=2018|isbn=978-1-317-87248-1|url=https://books.google.com/books?id=iiapDwAAQBAJ}}
* {{kitob manbasi|last=Moraw|first=Peter|chapter=Heiliges Reich|title=Lexikon des Mittelalters|title-link=Lexikon des Mittelalters|location=Munich & Zürich|publisher=Artemis|date=1999|volume=4|orig-year=1977}}
* {{kitob manbasi|last1=Mullett|first1=Michael|url=https://books.google.com/books?id=gC8O9GI9JX0C&pg=PA81|title=Historical Dictionary of the Reformation and Counter-Reformation|isbn=9780810873933|date=2010}}
* {{jurnal manbasi|last=Parker|first=Geoffrey|date=2008|title=Crisis and catastrophe: The global crisis of the seventeenth century reconsidered|journal=American Historical Review|volume=113|issue=4|pages=1053–1079|doi=10.1086/ahr.113.4.1053| issn = 0002-8762 }}
* {{kitob manbasi|last1=Pavlac|first1=Brian A.|first2=Elizabeth S.|last2=Lott|title=The Holy Roman Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]|date=2019|publisher=ABC-CLIO|isbn=9781440848568|page=143|url=https://books.google.com/books?id=arSYDwAAQBAJ&pg=PA143|access-date=21-sentabr 2021-yil|archive-date=21-sentabr 2021-yil|archive-url=https://web.archive.org/web/20210921005755/https://books.google.com/books?id=arSYDwAAQBAJ&pg=PA143|url-status=live}}
* {{veb manbasi|last=Rothbard|first=Murray N.|url=https://mises.org/library/great-depression-14th-century|title=The Great Depression of the 14th Century|publisher=Mises Institute|date=23-noyabr 2009-yil|access-date=14-mart 2019-yil}}

* {{kitob manbasi|last=Rothstein|first=Stanley William|title=Class, Culture, and Race in American Schools: A Handbook|url=https://books.google.com/books?id=g0W8-Xsg_ssC&pg=PA9|year=1995|publisher=Greenwood|isbn=978-0-313-29102-9}}
* {{jurnal manbasi|last=Schindling|first=Anton|author-link=Anton Schindling|date=1986|title=The Development of the Eternal Diet in Regensburg|journal=The Journal of Modern History|volume=58|pages=64–75|doi=10.1086/243149|s2cid=144471373}}
* {{kitob manbasi|last=Schulze|first=Hans K.|title=Grundstrukturen der Verfassung im Mittelalter|volume=Bd. 3 (''Kaiser und Reich'')|publisher=[[Kohlhammer Verlag]]|location=Stuttgart|date=1998|language=de|trans-title=Basic structures of the constitution in the Middle Ages}}
* {{kitob manbasi|last1=Smail|first1=Daniel Lord|last2=Gibson|first2=Kelly|url=https://books.google.com/books?id=YvEIPYhxqi4C&pg=PA156|title=Vengeance in Medieval Europe: A Reader|isbn=9781442601260|date=2009|page=156}}
* {{Cite wikisource|last=Sladen|first=Douglas Brooke Wheelton|wslink=How to See the Vatican|date=1914|title=How to See the Vatican}}
* {{kitob manbasi|last=Smith|first=Preserved|title=The Social Background of the Reformation|url=https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.166289|date=1920|publisher=Collier}}
* {{jurnal manbasi|last=Szepesi|first=Istvan|title=Reflecting the Nation: The Historiography of Hanseatic Institutions|journal=Waterloo Historical Review|volume=7|date=2015|doi=10.15353/whr.v7.33|s2cid=148667574|url=https://core.ac.uk/download/pdf/234014024.pdf|qaralgan sana=2022-06-08|arxiv-sana=2021-10-17|arxiv-url=https://web.archive.org/web/20211017091016/https://core.ac.uk/download/pdf/234014024.pdf|url-status=dead}}
* {{jurnal manbasi|last=Taagepera|first=Rein|author-link=Rein Taagepera|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|url=https://escholarship.org/content/qt3cn68807/qt3cn68807.pdf|url-status=|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|page=494|doi=10.1111/0020-8833.00053|jstor=2600793}}
* {{kitob manbasi|last1=Tellier|first1=Luc-Normand|url=https://books.google.com/books?id=cXuCjDbxC1YC&pg=PA290|title=Urban World History: An Economic and Geographical Perspective|isbn=9782760522091|year=2009}}
* {{kitob manbasi|last1=Taylor|first1=Bayard|last2=Hansen-Taylor|first2=Marie|title=A history of Germany from the earliest times to the present day|year=1894|page=117|publisher=D. Appleton & Co.|place=New York}}
* {{kitob manbasi|author=Voltaire|author-link=Voltaire|title=Essais sur les mœurs et l'ésprit des nations|year=1773|orig-year=1756|edition=nouvelle|location=Neuchâtel|volume=3|chapter=Chapitre lxx|page=338|chapter-url=https://archive.org/details/essaissurlesmoeu03volt/page/338|quote=''Ce corps qui s'appelait, & qui s'appelle encore, le Saint-Empire Romain, n'était en aucune manière, ni saint, ni romain, ni empire''}}
* {{kitob manbasi|last=Whaley|first=Joachim|title=Germany and the Holy Roman Empire, Volume I: Maximilian I to the Peace of Westphalia, 1493–1648|url=https://books.google.com/books?id=UiFWYsG-t7UC|volume=I|year=2012a|publisher=OUP|location=Oxford|isbn=978-0-19-873101-6}}
* {{kitob manbasi|last=Whaley|first=Joachim|title=Germany and the Holy Roman Empire, Volume II: The Peace of Westphalia to the Dissolution of the Reich, 1648–1806|url=https://books.google.com/books?id=NeqGLXvgH7YC|volume=II|year=2012b|publisher=OUP|location=Oxford|isbn=978-0-19-969307-8}}
* {{kitob manbasi|last=Wilson|first=Peter H.|title=The Holy Roman Empire, 1495–1806|url=https://archive.org/details/holyromanempire10000wils|publisher=MacMillan|date=1999|location=London}}
* {{kitob manbasi|last=Wilson|first=Peter H.|title=From Reich To Revolution: German History, 1558-1806|url=https://archive.org/details/fromreichtorevol0000wils|date=2004|publisher=}}
* {{jurnal manbasi|last=Wilson|first=Peter H.|title=Bolstering the Prestige of the Habsburgs: The End of the Holy Roman Empire in 1806|journal=The International History Review|volume=28|issue=4|date=December 2006|pages=709–736|doi=10.1080/07075332.2006.9641109|s2cid=154316830}}
* {{kitob manbasi|last=Wilson|first=Peter H.|title=Europe's Tragedy: A History of the Thirty Years War|publisher=Allen Lane|date=2009}}
* {{kitob manbasi|last=Wilson|first=Peter H.|title=Heart of Europe: A History of the Holy Roman Empire|url=https://archive.org/details/heartofeuropehis0000wils|year=2016|publisher=Belknap Press|isbn=978-0674058095}}
* {{citation|editor-last=Zeumern|editor-first=Karl|title=Goldene Bulle|date=1908|url=https://de.wikisource.org/wiki/Goldene_Bulle_%28Zeumer,_1908%29|publisher=Hermann Böhlaus}}
* {{jurnal manbasi|last1=Žůrek|first1=Václav|title=Les langues du roi. Le rôle de la langue dans la communication de propagande dynastique à l'époque de Charles IV|journal=Revue de l'Institut Français d'Histoire en Allemagne|issue=6|language=fr|date=31-dekabr 2014-yil|doi=10.4000/ifha.8045|trans-title=The languages of the king. The role of language in dynastic propaganda communication during the time of Charles IV|doi-access=free}}=

=== Qoʻshimcha oʻqish uchun ===

* Arnold, Benjamin, ''Princes and Territories in Medieval Germany''. (Cambridge University Press, 1991)
* very old scholarly survey
* Coy, Jason Philip et al. ''The Holy Roman Empire, Reconsidered'', (Berghahn Books, 2010)
* Donaldson, George. ''Germany: A Complete History'' (Gotham Books, New York, 1985)
* Evans, R.J.W., and Peter H. Wilson, eds. ''The Holy Roman Empire 1495-1806'' (2011); specialized topical essays by scholars
* Hahn, Hans Joachim. ''German thought and culture: From the Holy Roman Empire to the present day'' (Manchester UP, 1995).
* deals with Voltaireʼs statement
* Scribner, Bob. ''Germany: A New Social and Economic History, Vol. 1: 1450-1630'' (1995)
* Treasure, Geoffrey. ''The Making of Modern Europe, 1648-1780'' (3rd ed. 2003). pp. 374-426.
* Zophy, Jonathan W., ed. ''The Holy Roman Empire: A Dictionary Handbook'' (Greenwood Press, 1980)

=== Nemis tilida ===

* Heinz Angermeier. ''Das Alte Reich in der deutschen Geschichte''. Studien über Kontinuitäten und Zäsuren, München 1991
* Karl Otmar Freiherr von Aretin. ''Das Alte Reich 1648-1806''. 4 vols. Stuttgart, 1993-2000
* Peter Claus Hartmann. ''Kulturgeschichte des Heiligen Römischen Reiches 1648 bis 1806''. Wien, 2001
* Georg Schmidt. ''Geschichte des Alten Reiches''. München, 1999

[[Turkum:Germaniya]]
[[Turkum:Rim Tarixi]]
[[Turkum:Rim]]
[[Turkum:Avstriya]]
[[Turkum:Jahon]]
[[Turkum:Jahon tarixi]]

== Manbalar ==
{{manbalar}}

{{OʻzME}} <!-- Bot tomonidan yaratildi -->


{{chala}}

[[Turkum:Imperiyalar]]
[[Turkum:Xristian davlatlari]]