Liderlik sahifasining manbasini koʻrish

[[Fayl:Portrait of Niccolò Machiavelli by Santi di Tito.jpg|thumb| Diplomat [[Niccolò Machiavelli]] oʻzining ''[[Shahzoda]]'' risolasida hukmdorlar ikkalasi ham boʻlmasa, ularni sevishdan ko'ra qoʻrqish yaxshiroqdir]]
[[File:Wishnu Wardhana - Opening APEC CEO Summit 2013.jpg|thumb|right|200px| 2013-yilgi APEC bosh direktori sammitining ochilish nutqi bilan ohangni belgilagan lider]]
'''Liderlik''' ({{lang-en|leader}} — ''yetakchi'', ''boshlovchi'' soʻzidan) — umumiy bir ishni bajarishda boshqalarning yordami va haraktini birlashtiruvchi ijtimoiy taʼsir jarayoni<ref>Chemers M. (1997) ''An integrative theory of leadership''. Lawrence Erlbaum Associates, Publishers. {{ISBN|978-0-8058-2679-1}}</ref>.

'''Liderlik''' - bu bahsli atama<ref>{{Cite book|oxirgi=Grint|birinchi=Keith|title=Leadership: Limits and Possibilities|nashriyotchi=[[Palgrave Macmillan|Palgrave]]|yil=2005|isbn=9780333963876|manzil=London|url=https://books.google.com/books?id=Tf3ZCgAAQBAJ|iqtibos=Moral leadership is not the way to secure democracy, morality and justice because morality, like power and leadership is an [[essentially contested concept]]....}}{{Oʻlikhavola|date=may 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref><ref>{{kitob manbasi|oxirgi=Western|birinchi= Simon|title=Leadership: A critical text |nashriyot= Sage|yil= 2013|isbn= 9781446294208|manzil=London|sahifa=26|iqtibos=Leadership is a contested term with multiple meanings and diverse practical applications.|url=https://books.google.com/books?id=bcnDAQAAQBAJ}} </ref>. Ixtisoslashgan adabiyotlarda kontseptsiyaga oid turli qarashlar muhokama qilinadi, baʻzan [[Sharqiy dunyo|Sharq]] va [[Gʻarb dunyosi|Gʻarb]] yetakchilik yondashuvlari, shuningdek (Gʻarbda) [[Shimoliy Amerika]], [[Yevropa]]ga qarshi yaqinlashmoqda<ref>
{{kitob manbasi
 |oxirgi1                = Grosset
 |birinchi1               = Serge
 |yil                 = 1970
 |title                = Management: European and American Styles
 |url                  = https://books.google.com/books?id=03xEAAAAIAAJ
 |publication-place    = Belmont, California
 |nashriyotchi            = Wadsworth Publishing Company
 |access-date          = 20 August 2023
}} 
</ref>.

AQShning baʻzi akademik muhitlari etakchilikni "[[Ijtimoiy taʻsir]] jarayoni sifatida belgilaydi, bunda odam umumiy va [[Etika|axloqiy]] maqsadlarni amalga oshirishda boshqalarning yordami va [[Tengdoshlar yordami|qoʻllab-quvvatlashi]]ni jalb qilishi mumkin"<ref>{{Kitob manbasi |title= An integrative theory of leadership |oxirgi= Chemers |birinchi= M. |nashriyotchi= Lawrence Erlbaum Associates, Publishers |yil=1997 |isbn= 978-0-8058-2679-1}}</ref><ref name="Chin 2015">{{Cite journal|oxirgi= Chin|birinchi= Roger|yil=2015|sarlavha=Examining teamwork and leadership in the fields of public administration, leadership, and management |jurnal= Team Performance Management|ovoz= 21|issue= 3/4|sahifalar= 199–216|doi= 10.1108/TPM-07-2014-0037 | issn=1352-7592}}</ref>. Boshqacha aytganda, nufuzli [[Hokimiyat (ijtimoiy va siyosiy) |hokimiyat]] munosabatlari sifatida, bunda bir partiyaning "rahbar" kuchi boshqalarda "izdoshlar" harakat oʻzgarishga yordam beradi<ref>{{cite book |oxirgi1= Northouse |birinchi1= Peter G. |title= Leadership: Theory and Practice |date= 2018 |nashriyotchi=Sage Publication|manzil=California|url =https://books.google.com/books?id=HJ08DwAAQBAJ|edition= 8|iqtibos= ...some define leadership in terms of the power relationship that exists between leaders and followers.|isbn= 9781506362298}}</ref>. Baʻzilar etakchilikning anʻanaviy [[boshqaruv]] qarashlariga qarshi chiqdilar (bu liderlikni oʻz roli yoki [[Hokimiyat (sotsiologiya) |hokimiyat]] tufayli bir shaxsga tegishli yoki egalik qiladigan narsa sifatida ko'rsatadi va buning oʻrniga boshqaruvning murakkab tabiatini himoya qiladi. [[Professional |rasmiy]] barcha darajadagi muassasalarda mavjud boʻlgan etakchilik<ref>{{cite book|bob-url=https://www.researchgate.net/publication/237345189|bob= Institutional Leadership: past, present, and future|first1= Marvin|oxirgi1= Washington|birinchi2= Kimberly|oxirgi2= Boal |birinchi3= John|oxirgi3= Davis|title= The Sage Handbook of Organizational Institutionalism|sana= 18 February 2020 |editor-first1= Royston|editor-last1= Greenwood|editor-first2= Christine|editor-last2= Oliver|editor-first3= Thomas B|editor-last3= Lawrence|editor-first4= Renate E.|editor-last4= Meyer|isbn= 9781529712117|sahifalar= 719–733|publisher=SAGE Publications, Limited }}</ref> va norasmiy rollar<ref>{{cite book|oxirgi1= Goleman|birinchi1= D.|oxirgi2= Boyatzis|birinchi2= R.E. |oxirgi3=McKee|birinchi3=A.|yil=2003|title=The New Leaders: Transforming the art of leadership. London: Sphere |nashriyotchi= Sphere |isbn=9780751533811}}</ref>.

==Nazariyalar==

===Ilk Gʻarb tarixi===

Liderlarning xususiyatlari yoki xususiyatlarini izlash asrlar davomida davom etdi. [[Aflotun]]ning ''[[Respublika (Platon)|Respublika]]''<ref>Benjamin Jovettning Aflotunning ''Respublika'' tarjimasidagi falsafiy asarlarida "rahbarlik" soʻzi ishlatilmaydi; Platon, birinchi navbatda, "[[Faylasuf podshoh|qoʻriqchi]]" sinfini muhokama qiladi. Qarang: {{Kitob manbasi |muallif=Platon |muallif-link1=Platon |title=B. Jowett, M.A. tomonidan tahlillar va kirishlar bilan ingliz tiliga tarjima qilingan Platonning dialoglari |url=https://archive.org/stream/dialoguesofplato02platuoft |hajmi=3 |noshir=Oksford universiteti matbuoti |sana=1892 |kirish sanasi=2014-09-12}}</ref>dan [[Plutarx]] ''[[Paralel hayot|Hayotlar]]'' “Individni lider sifatida qanday fazilatlar ajratib turadi?” degan savolni o'rganib chiqdi. Bu izlanishlar zamirida yetakchilikning ahamiyatini erta anglash<ref>{{Cite news|url=https://www.theguardian.com/sustainable-business/business-learn-from-ancient-philosophers|title=Nima mumkin? biznes rahbarlari qadimgi faylasuflardan saboq oladimi?|oxirgi=Evans|birinchi=Jules|sanasi=2012-05-04|gazeta=The Guardian|tili=en|kirish-sanasi=2018-11-07}}</ref> va etakchilik maʻlum shaxslarga ega boʻlgan xususiyatlarga asoslanadi, degan taxmin. Etakchilikning individual fazilatlarga asoslanganligi haqidagi bu gʻoya "[[ liderlik xususiyati| etakchilikning sifat nazariyasi]]" deb nomlanadi.

XIX asrda monarxlar, lordlar va yepiskoplarning anʼanaviy obroʻ-eʼtibori zaiflasha boshlagan bir qator asarlar xususiyatlar nazariyasini keng oʻrganib chiqdi: ayniqsa [[Tomas Karlayl]] va [[Frensis Galton]]ning asarlari. . "Qahramonlar va qahramonlarga sig'inish" (1841) asarida Karlayl hokimiyat tepasiga koʻtarilgan erkaklarning iste'dodi, mahorati va jismoniy xususiyatlarini aniqladi. Galtonning "Irsiy daho" (1869) asari kuchli odamlarning oilalarida etakchilik fazilatlarini ko'rib chiqdi. Uning diqqat-eʻtibori birinchi darajali qarindoshlardan ikkinchi darajali qarindoshlarga oʻtgandan soʻng, taniqli qarindoshlar soni kamayib ketganini koʻrsatgandan soʻng, Galton etakchilik meros boʻlib qolgan degan xulosaga keldi.

[[Sesil Rhodes]] (1853–1902) yoshlarni “axloqiy xarakterga va yetakchilik instinktiga” ega bo‘lganligini aniqlash va ularni kontekstlarda (masalan, jamoaviy muhitda) tarbiyalash orqali jamoat ruhidagi yetakchilikni tarbiyalash mumkin, deb hisoblagan. [Oksford universiteti]] bu kabi xususiyatlarni yanada rivojlantirdi. Bunday rahbarlarning xalqaro tarmoqlari xalqaro tushunishni rivojlantirishga yordam berishi va "urushni imkonsiz qilish" ga yordam berishi mumkin. Etakchilik haqidagi bu qarash 1903-yilda yaratilganidan beri etakchilik tushunchalarini shakllantirishga yordam bergan [[Rhodes stipendiyalari]]ning yaratilishiga asoslanadi<ref>{{cite book | avtor=[[Donald Markwell]] | title="Instincts to lead": on leadership, peace, and education | nashriyotchi=[[Connor Court Publishing]] | publication-place=Australia | yil=2013 | isbn=978-1-922168-70-2 | oclc=865544191 | url=https://archive.org/details/instinctstoleado0000mark }}</ref>.

==Afsonalar==
Etakchilik barcha madaniyatlar va civilizatsiyalarda eng kam tushunilgan tushunchalardan biri sifatida tasvirlangan. Koʻpgina tadqiqotchilar ushbu notoʻgʻri tushunchaning keng tarqalganligini taʻkidlab, etakchilik haqidagi bir nechta notoʻgʻri taxminlar yoki afsonalar odamlarning etakchilik nima ekanligini tushunishlariga xalaqit berishini taʻkidladi<ref>{{Kitob manbasi|oxirgi=Gardner|birinchi=J. V.|yil=1965|title=Self-Renewal: The Individual and the Innovative Society|joy=Nyu-York|nashriyot=Harper va Rou}}</ref><ref>{{Kitob manbasi|oxirgi=Benis|birinchi=V. G.|yil=1975|title=Where have all the leaders gone?|manzil=Vashington, D.C.|nashr=Federal ijroiya instituti}}</ref>.

===Yetakchilik tugʻmadir===
Baʻzilarning fikriga koʻra, etakchilik tugʻilishda mavjud boʻlgan oʻziga xos [[dispozitsiyaviy taʻsir|dispozitsiyaviy xususiyatlar]] bilan belgilanadi (masalan, [[ekstraversiya va introversiya|ekstraversiya]], [[zakovat]] yoki zukkolik). Biroq, dalillar shuni koʻrsatadiki, etakchilik ham mashaqqatli mehnat va diqqat bilan kuzatish orqali rivojlanadi<ref name=Forsyth>{{cite book|last=Forsyth|first=D. R.|yil=2009|title=Guruh dinamikasi|nashr=5-chi|joy=Tinch okeani Grove, Kaliforniya|nashriyot=Brooks/Koul}}</ref>. Shunday qilib, samarali yetakchilik [[nature versus nurture|tabiat] natijasida yuzaga kelishi mumkin. Shuningdek, [[tabiatga qarshi tarbiya|tarbiyalash]] (yaʻni, oʻzlashtirilgan koʻnikmalar).
== Manbalar ==
{{Manbalar}}

== Havolalar ==
* [http://www.mental-skills.ru/synopses/13398.html Liderlik teoriyalarining analizi] {{Webarxiv|url=https://web.archive.org/web/20151007064025/http://www.mental-skills.ru/synopses/13398.html |date=2015-10-07 }} {{ref-ru}}

{{Commons category|Liderlik}}
[[Turkum:Liderlik]]
[[Turkum:Menejment nazariyasi]]