Бесқарағай тумани
Бесқарағай тумани—Абай вилоятининг шимолий қисмида жойлашган маъмурий бирлик бўлиб, расман 2022-йил 8-июнда ташкил этилган.1928-йилда маъмурий бирлик сифатида ташкил этилган ва 1959-йилгача Павлодар вилояти, 1997-йилгача Семей вилояти, 1997-йилдан Шарқий Қозоғистон вилояти таркибида бўлган. Маркази — Бесқарағай қишлоғи (Болшая Владимировка)[1]
Бесқарағай тумани қозоқча: Бесқарағай ауданы | |
|---|---|
 Герб | |
| 51°0′40.32″Н 79°9′14.40″Э / 51.0112000°Н 79.1540000°Э | |
| Мамлакат | Қозоғистон |
| {{{минтақа_тури}}} | Абай вилояти |
| Ҳукумат | |
| • Ҳоким | Байсабиров Жарқинбек Борашули |
| Асос солинган | 1928 |
| Майдон | 11.4 км2 (4.4 кв ми) |
| Расмий тил(лар)и | Қозоқ тили |
| Аҳолиси (2019) |
18 689 киши |
| Миллий таркиб | Қозоқлар (68,70 %), руслар (25,07 %), немислар (2,55 %), татарлар (2,03 %), украинлар (0,80 %), бошқа миллат вакиллари (0,85 %). |
| Вақт минтақаси | УТC+6:00 |
| Автомобил коди | 18 |
Географик жойлашуви
editҲозирги вақтда туман шимолда Россия Федерациясининг Олтой вилоятининг Угли ва Михайловка туманлари, ғарбда Павлодар вилоятининг Оққули тумани, жануби-ғарбда Курчатов шаҳри, жануби-шарқда Семей шаҳарлари билан чегарадош.
Туман қишлоқ хўжалиги йўналишида ишлаб, ғалла, ёғ ва боғ экинлари етиштириш, сут чорвачилиги, халқ истеъмоли моллари, ўрмон хўжалиги корхоналари маҳсулотлари ишлаб чиқариш билан шуғулланади. 13 та собиқ жамоа хўжалиги ва 1 та жамоа хўжалиги негизида ташкил этилган 633 та фермер хўжалигига қишлоқ хўжалиги далалари бириктирилди.[2]
Туман ҳудудида майдони 390,8 минг га бўлган „Семей ўрмони“ давлат ўрмон-табиий қўриқхонасининг 6 та давлат муассасаси,"Дорожник" МЧЖ, туман электр тармоғи, „Казактелеком“, „Казпошта“ давлат кўп тармоқли корхоналари мавжуд, коммунал корхона.Тарихга назар ташласак,18-аср бошларида Пётр И давридаги Россия давлати Шарқ мамлакатлари билан иқтисодий ва сиёсий алоқаларини мустаҳкамлади.1714-йилда Иртис тепаликлар, постлар ва қал’алардан иборат эди[3]
Минераллари
editМинерал бойликлари рудадан ташқари фойдали қазилмалардан иборат бўлиб, ўтга чидамли гил, йирик қум, қурилиш қуми, сайқалланган тош, оҳак, турли бўёқлар ва нодир тупроқли темирлар туманнинг шимолий қисмидан топилган, фақат айрим конларда қидирув ишлари олиб борилмоқда.
Иқлими, флора ва фаунаси
editМинтақанинг иқлими ўзгарувчан ва қуруқ.Қиш узоқ ва совуқ.Январда ўртача ҳарорат —170С,баъзан—450С гача.Ёз иссиқ ва қуруқ.Июл ойининг ўртача ҳарорати 210 даража. Қишда бўронли, ёзда эса чанг босган. Ўртача йиллик намлик 275-300 мм. Ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши даври 140 кунни ташкил этади, бу кўплаб дон ва сабзавот ва бог 'экинларининг пишишига мос келади. Флора (ўсимликлар) бой ва хилма-хилдир. Иртиш атрофида текин терак, қора терак, кўк терак, тол, қайин, олча, дўлана, асал, резавор ва бошқа ўсимликлар ўсади. Ўтлар деярли ҳар куни ўсади. Белбоғли ўрмондаги қайин-кўк теракзорларда қарағай, қайин, кўк терак, қарағай, атиргул, олхўр, чинор ўсади.
Ҳайвонот дунёси (ҳайвонлар) хилма-хилдир.Далаларда: сичқонлар, ёғоч сичқонлар, қуёнлар ва синкаплар яшайди. Ҳар куни типратикан, бўри, тулки, кулранг норка, бўрсиқ, сардаля ва бошқалар бор. Қуруқлик калтакесаклари, заҳарли кулранг илонлар, гуручли илонлар гуруҳлари ва бошқалар мавжуд.
Белбоғли ўрмонларда шунингдек, учувчи синкап, қуён, тулки, бўри, элик, силовсин каби ўрмон ҳайвонлари яшайди. Қушлар дунёси бой ва хилма-хилдир. Бу ерда кулранг чумчуқ, тулпор, қора лайлак, бўз чумчуқ, скунк, ўрмончи, қарға, каптар, чумчуқ, учувчи қушлар: ғоз, оққуш, ўрдак ва бошқа қушлар яшайди.
Мускратларни Иртиш қирғоқларида, сув ҳавзаларида, кўлларда учратиш мумкин. Иртиш ва Канонерка кўлларида қорамағиз, қора балиқ, доғли буғу, кўккўз, қоракўл, роач, сазан, сунъий ривожланган сазан яшайди.
Сув тизими
editИртиш дарёси сув омбори.Туман ҳудудида фақат Иртиш қўшилишининг ер ости ва ер усти булоқлари бор.Кичик ва катта Канонерка кўли, катта, кичик ва кичик Шошқали (Тениз сўри) кўллари шифобахш, улар Павлодар вилоятининг Мойилди кўлига ўхшайди.Тузли сувда 70 % хлор-натрий аралашмаси,40 % борма-терапевтик аҳамиятга эга асос мавжуд. 164 г/л гил минерал, сув босими +380, +42 0 дан иборат. Бу кўлнинг муқаддас суви дунё курортлари билан тенг: „Трускавец“, „Новая Русса“ ва бошқалар турли касалликларга шифо. Туманнинг табиий ҳудуди дашт-ўтлоқ ва ўрмон. Иртишнинг чап томонида қозоқ тепаликлари бошланади. Туманнинг гидрогеологик хусусияти шундаки, у ер ости чучук сувлари тўпланадиган жойда жойлашган.
Халқи
editАҳолиси 18689 киши (2019-йил). Миллий таркиби: қозоқлар-68,70 %, руслар — 25,07 %, немислар — 2,55 %, татарлар — 2,03 %, украинлар — 0,80 %, бошқа миллат вакиллари — 0,85 %.
Маъмурий бўлиниш
edit30 та аҳоли пункти 10 та қишлоқ округига бирлаштирилган:
- Баскол қишлоқ округи
- Беген қишлоқ округи
- Бесқарағай қишлоқ округи
- Глухов қишлоқ округи
- Дўлан қишлоқ округи
- Эрназар қишлоқ округи
- Жетижар қишлоқ округи
- Канонер қишлоқ округи
- Қорабош қишлоқ округи
- Малая Владимировка қишлоқ округи
Ижтимоий тузилмаси
editВилоят аҳолисига АОА,ўпка касалликларига қарши шифохона, 7 оилавий-врачлик врачлик пункти,3 фелдшерлик пункти,15 тиббиёт пункти,16 кутубхона,182 савдо шохобчаси,21 умумий овқатланиш корхонаси хизмат кўрсатмоқда.Тумандаги қишлоқларда 21-умумтаълим мактаби бўлиб, уларда 4842 нафар ўқувчи таҳсил олмоқда, барча мактаблар компютерлаштирилган, интернет тармоғига уланган. Лойдан мактаб, болалар ва ўсмирлар мактаби, ижод уйи бор. Ёзда Иртиш бўйида 150 ўринли дам олиш ва спорт оромгоҳи ишлайди. 2004 йилда Болшая Владимировка қишлоғида 1 гуруҳ болалар боғчаси очилди.
Туманда икки тилда 1600 нусхада „Бесқарағай ясифи“ оммавий-сиёсий газетаси нашр этилмоқда.
Шахслари
editМинтақанинг асосий бойлиги бу унинг аҳолисидир, бу туфайли нафақат Қозоғистон, балки бошқа давлатлар ҳам бу ҳақда билишади.
Улуғ Ватан уруши йилларида мингдан ортиқ Бесқарағай аскарлари Ватанни ҳимоя қилдилар.Улардан учтаси Совет Иттифоқи Қаҳрамони унвонига сазовор бўлган:Элистратов С.А, Корнев И.И.,Қайирбоэв М. Бу ерда социалистик меҳнаткашлар — К.Жингелбоэв, Э.Екоцов, С.И. Шчевцов. ишлаган. Юртдошлари капитан Гастеллонинг қаҳрамонлигини такрорлаган А.Г.Белоусовни вилоят аҳолиси унутмайди. 54 нафар тожик-афғон чегарасида хизмат бурчини ўтаган, жумладан вафотидан кейин орден билан тақдирланганлар — Қ. Калтаэв. М. — „Қизил юлдуз“ ордени билан, Белякин Н. Г.
„Қизил юлдуз“ ордени билан Диц И.А.-"Қизил юлдуз" ордени билан Нуртазин К.Т.-"Қизил Юлдуз" ордени, „1,2-даражали чегара қўшинларининг энг яхшиси“ кўкрак нишони, „Афғонистон халқларидан бўлган байналмилал жангчилар“ медаллари, „Афғонистон Демократик Республикасидан қўшинлар олиб чиқилганига 15 йил“ медаллари билан тақдирланган "ўлимдан кейин гувоҳнома.
Шоирлик қобилиятини ривожлантирган Амире Қашоубоэв Иртишнинг чап қирғоғидаги Бодене қишлоғида яшаган. (Изоҳ: Амира Абирали вилоятида туғилган.У шоир эмас, машҳур хонанда эди.) Ўтган асрнинг 50-йилларида Москва ва Олмаота шаҳарларида ўтказилган шоирлар фестивалида ўз мамлакати номидан қатнашиб, ғолиб бўлган халқ шоири Нурлибек Баймуратов яшаган.
Ўз ижодий истеъдодини, ўз юртига муҳаббатини намоён эта олган шоирлар Канонерка қишлоғидан Михаил Балиқин,Беген қишлоғидан бастакор Тўлеген Муҳамеджонов ва Семияр қишлоғидан Болат Қобилбоев,Тодусри қишлоғидан Жолан Дастенов, кино актёри Беген қишлоғидан Ментай Ўтепбергенов ва бошқа олимлар, илмий ходимлар.
Туман марказида тикувчилик, механик, чилангар, автомактаб тайёрлайдиган касб-ҳунар техникуми ҳамда барча тоифадаги ҳайдовчилар тайёрлайдиган „Отан“ жамоат ташкилоти фаолият юритмоқда.
Бугунги кунда бастакор ва шоир,50 дан ортиқ шеърлар муаллифи Қайлаш Нургазин туман марказида истиқомат қилади.Бу ердан 50-йилларда Римда бўлиб ўтган Олимпиада ўйинларида 4х100 метрга эстафета баҳсларида кумуш медал совриндори Гусман Косанов,70-йилларда Мюнхен Олимпиадасида енгил атлетика бўйича қатнашган Анатолий Бадранков ва Анатолий Микетенко,Александр Довбенко, енгил атлетика бўйича СССРнинг кўп карра чемпиони чиқди.
Халқаро республика ва вилоят мусобақаларида бир неча маротаба совринли ўринларни қўлга киритган ҳамюртларимиз спорт усталари-полвонлар Изатов Э.Т.Кирибоев Т.Ямалитденов Х.Махамбетов, ўқ отиш бўйича Касатчиков, чанғи спорти, енгил атлетика бўйича Баяндилов В.Зиаданова ва бошқалар. 2000-йили Остона шаҳрида бўлиб ўтган Қозоғистон Республикасининг ёзги қишлоқ ўйинларида вилоят волейбол жамоаси Шарқий Қозоғистон вилояти шарафини ҳимоя қилиб, учинчи ўринни эгаллади. 20 йилдан буён туман маданият уйининг „Экситон“ рақс жамоаси „Халқ“ ёрлиғи соҳиби бўлиб келган бўлса, 2004-йилда машҳур „Черодей“ рақс ансамбли „Улғили“ ёрлиғига сазовор бўлди.
Қозоғистон Республикаси Мустақиллиги йилида Бесқарағайликлар „Қозоғистон Республикаси Мустақиллигига 10 йил“ юксак ҳукумат мукофотлари,33 нафар „Қозоғистон Республикаси Мустақиллигига 10 йил“, „Қозоғистон Республикаси Мустақиллигига 10 йил“ юбилей медаллари билан тақдирландилар.1 киши Қозоғистон Республикасининг фахрий ёрлиғи,14 нафар Бескарагай аҳолиси Қозоғистон Республикаси Президентининг ташаккурномаси билан тақдирланди.
- 3-даражали „Аибин“ ордени-54 ёнғин бўлими мутахассиси Сергей Владимирович Белякин 2002-йил 27-майда Беген ўрмон ва ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш муассасаси ҳудудида содир бўлган катта ёнғинни ўчиришда кўрсатган жасорати учун мукофотланган. У қасамёди ва хизмат бурчини охиригача сидқидилдан бажариб, хизмат машинасини ва ундаги одамларни асраб қолди.
- Ушбу йирик ёнғинни ўчиришдаги иштироки учун Беген шаҳридаги ўрмон хўжалиги ходими Зайкенов Дуйсембаи Толенбекули (вафотидан кейин), 54-ўт ўчириш бўлинмаси мутахассиси Максат Алтаюли Изатов „Жасорат учун“ медали билан тақдирланди.
- „Восток“ фермер хўжалиги раҳбари Тунгушпаэв Мухтор Султонули фермерлик ва тадбиркорликни ривожлантириш йўлида эришган ютуқлари учун „Буюк хизматлари учун“ медали билан тақдирланди. Панюков Дмитрий Валериэвич, 54-ЭБ бошлиғи, Қозоғистон Республикаси Президентининг 2003 йил 8 декабрдаги 1246-сонли Фармони билан „Жасорат учун“ медали билан. Фермер ва тадбиркорликни ривожлантириш йўлида эришган ютуқлари учун Одилев Темиржон Эртаюли „Битта меҳнати учун“ медали билан тақдирланди.
Манбалар
edit- ↑ 2009 жилғи санақ бойинша Қазақстан тұрғиндариниң ұлттиқ құрами
- ↑ Шиғис Қазақстан облисиниң Статистика департаменті. 01.07.2019[сайт ишламайди]
- ↑ „Қазақстан Республикасиниң Статистика агенттігі. Қазақстан Республикаси тұрғиндариниң облистар, қалалар мен аудандар, жиниси мен жас эрекшелігі топтари, этностиқ бөлігі бойинша 2019 жилдиң басиндағи сани“. 2013-йил 17-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2022-йил 24-август.