Turançılıq

Turançılıq (başqa tellärdä Pan-Turkism) dip Törki xalıqlarnıñ berdämlekkä tartıluın atıylar.

Tarix

19. yözyılnıñ azağında İdel-Ural Törkilärendä milli añ uyana başlıy wä alarğa Törki xalıqlarınıñ urtalıq buluı turında añlaw kilä.

1839. yılda Turan cämğiäte nigezlänä. Şul cämğiätneñ adı Urta Aziäda bulğan Turan il adınnan bulğan. Bu cämğiätneñ qatnaşuçıları arasında İsmäğil Gaspıralı da ide, ul cämğiät yünäleşen qısqaça “Teldä, fikerdä, eştä berlek” itep atarğa täqdim itkän, wä şunnan soñ bu özek iñ äytelä torğannarınnan bulğan.

Yünäleş

Файл:TörkiTelTaraluı.png

Törki teleneñ dönyada taraluı

Turan cämğiäteneñ töp yünäleşe bularaq Törki xalıqlarnı berdäm il çiklärendä berläşterü tora, bu ilneñ cıkläre Balqannardan başlap Keçe Aziä arqılı Seber ilä Qıtayğa tikle suzılırğa tieş, bu kiñ alanda bertelle bermädäniätle Törki xalıqlar yäşi, wä alar il milläte dip íğlan itelergä tieş.

Turançılıq cämğiäte barlıqqa kilüe belän berçaq Törki xalıqlarnıñ çığışın açıqlıy torğan öyränülär başlanalar. Şulay uq Ural-Altay telläre turında fänni farazlar öyränelä, borınğı qazışlarda Törki çığış ezlänä, Sumerlar ilä Törkilär ul ber närsä digän fiker çığarıla. Kemallek yünäleşe başqa eşlär arasında Mustafa Kemal Atatürk täqdim itkän Kön tele farazına tabınıp Törekçäne Ğäräpçä ilä Farsı telennän kilgän süzlärdä tazarta başlağan.

Eştäşlek

Turan cämğiäte Ğosmanlı İmperiäsendäge Yäş Töreklär yünäleşe berlän dä eştäşlek itkän.

Şul çaqtağı Britaniä, Tönyaq Alman Berlege, Avstriä kebek patşalıqlar Rusiä alarnıñ iminlegenä zarar kiterä dip qarıy ide. Alar üsä torğan Turan yünäleşen da Urıslarnı almaştırıp alarnıñ iminlegenä zıyan kiterä başlar dip qarıy ide, wä Turan yünäleşen Panturkismustan başlap Groß-Türkentum yäğni Böyek Töreklekkä tikle atıy ide. Şul çaqtağı Fransiä ğına Törki xalıqlar yağında tora ide.

Bügenge xäl

1. Dönya suğışı çağında Ğosmanlı İmperiäse tarqalğannan soñ, Enver Paşa 1920. yıllarda Samarqandta yaña Törki Xälifät qoru belän mäşğül bulğanda Turançılıq yünäleşe Törkiädä ozaq arağa ülgän bulğan.

SSRB cimerelüennän soñ ğına Turançılıq yünäleşe yaña köç cıya başlağan. OATCT nigezlänüennän soñ Törki xalıqlar wä Törki däwlätlär arasındağı mädäni-iqtisadi elemtälär üsä nığıtlana başlağannar, eştäşlek qoru mömkinlege päydä bulğan.

Törkiä barlıqqa kilgän yaña Törki däwlätlärgä mäğrifät, iqtisad, eşmäkärlek tözärgä yärdäm itep, alarnıñ töp xezmättäşe bulğan. Törkiä monnan tış Törki tele öçen berdäm Latinälif qabul itü eşen dä etep tora. Şulay itep Törki berdämlek qoru eşe däwam itä başladı.

Ankara Universitetınıñ TOMER İnstitüte elegräk Törkiäneñ milli mädäniät üzäge bulsa, xäzer ul Törki telen öyränü üzägenä dä äwerelgän.

1990. yıllarda Törkiä başqa Törki däwlätlärdä yaña mäktäplärne açqan. Alar arasında Törek-Tatar liseyläre dä bar.

Xezmätlär

"Öç tarzı säyäsät", Yosıf Aqçura 1904 yıl

"Törekläşmäk, İslamläşmäk, Zamanlaşmak", Äli Güseynzadä 1908 yıl

Özemtä

“Teldä, fikerdä, eştä berlek” — İsmäğil Gaspıralı

Eşleklelär

Monı da qara