Bronz

Tunçtan yapılmış çeşitli tarihi nesneler

Bronz ya da tunç, bakırın önemli bir alaşımıdır. Tarihi bağlamda bakır ile kalay ve/veya arsenik'den oluşan bakır alaşımlarına tunç denir. Bununla birlikte günümüzde bronz kavramı çağdaş kullanımda bakırın bakır-nikel, bakır-berilyum ve bakır-çinko (pirinç) alaşımı dışındaki bütün alaşımları için kullanılmaktadır. Pirinç bakırın çinkoyla yaptığı alaşımdır. %10 çinko bulunduran pirince ticari bronz da denilmektedir.

Bronz bakırdan daha serttir, daha kolay erir ve kalıba daha kolay dökülür. Bazı bronzlar demirden de serttir. Bu tür bronzlar silah namlusu ve makine yataklarının imalinde kullanılır. Alet ve silahlarda demir alaşımlarının daha çok kullanılmakta olması, demirin bakır ve kalaya oranla daha bol bulunmasındandır. Bakırın içinde bazı metallerin çözünebilme sınırları vardır. Mesela berilyum %2, silisyum %5, kalay %15 ve çinko %38 nispetinde çözünebilir. Bir metalin miktarı çözünme sınırının üzerinde olduğu zaman alaşım homojen olmaz. Bunun yanında nikel ve alüminyum gibi sınırsız olarak bakırla karışabilen metaller de vardır.

Silisyum, alüminyum ve kalay bronzda en fazla bulunan elementlerdir. Bu metallerin nispeti arttıkça alaşımın sertlik ve direnci artar; ancak parlaklığı azalır. Bronzda az bir miktarda bulunabilen diğer mühim elementler de mangan, demir, kurşun ve fosfordur. Fosfor bronzu, pompaların, vanaların ve burçların yapımında kullanılır. Bronzun çok kullanıldığı alanlardan biri de metal para imalidir.

Etimoloji

Tunç, Ana Türkçe aynı anlama gelmiş *tūč sözcüğünden evrilmiştir. Yazılı olarak ilk Eski Türkçe yazıtlarda 𐱅𐰆𐰲 olarak belirmiştir ancak bunun okunuşu "tuç" değil "artuç" da olabilir. Eğer öyleyse, ilk Kâşgarlı Mahmud'un Dîvânu Lugâti't-Türk eserinde, aş-şabahu'l-aṣfar (sarı bronz) sözcüğünün karşılığı olarak verilmiştir.

Bronz sözcüğü Fransızca aynı anlama gelen bronze sözcüğünden alıntıdır. Bu Fransızca sözcük İtalyanca aynı anlama gelen bronzo, Orta Latince bronzium sözcüğünden alıntıdır. Çeşitli öne sürümlere göre Bizans Yunancası βροντησίον brontesion (Birindisi) sözcüğünden, Farsça piring (پرنگ : bakır), Türkçe pırınç, pirinç (birincil) sözcüklerinden alıntı olabilir. (Günümüz metalurjisinde %4~5 kalay içeren kararlı, nem çekici olmayan ve büyük eşdeğer ağırlığında bakır alaşımı primer standart maddeye halen "alpha bronze" denmektedir.)

Tarihçe

Ana madde: Tunç Çağı

Tunç büyük bir tarihi öneme sahiptir, öyle ki Tunç Çağı'na adını vermiştir. Bilinen en eski alaşımlardandır. Eldeki tarihi bilgilere göre ilk defa MÖ 3500 yıllarında Anadolu'da üretilmiştir. Bu devirde tunç, silah ve alet yapımında (özellikle bıçaklar, makaslar, çekiçler vs.) ve sanat eserlerinde ve süslemelerde kullanılmıştır.