İçeriğe atla

Talışça

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Talışça
Tolışə zıvon
толышә зывон
تالشی زَوُن
Ana dili olanlarAzerbaycan, İran
Konuşan sayısı218.100[1] ila 230.000[2]  (2011-14)
Dil ailesi
Yazı sistemiLatin (Azerbaycan)
Arap (İran)
Kiril (Rusya)
Dil kodları
ISO 639-3tly
Glottologtaly1247  North-Central Talysh[3]
shah1254  Southern Talyshi[4]
cent1970  Central Talyshi[5]
nort2639  Northern Talyshi[6]

Talışça veya Talişçe (Talışça: Tolışə Zıvon, Tолышә зывон, تؤلشه زوؤن), İran ve Azerbaycan'da konuşulan bir Kuzeybatı İran dilidir.[7] Tatça ve Zazaca[8][9][10][11][12][13][14] ile yakından ilişkili dil, İran'ın Hazar Denizi kıyılarındaki Gilan ve Erdebil eyaletleri ile Azerbaycan'ın güney illerinde yaklaşık 220.000 kişi tarafından konuşulmaktadır. Konuşurlar Hazar Denizi'nin batı ve güneybatı kıyı bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Glottolog Talişçeyi Türkiye'de konuşulan Zazaca ile Hazar Denizi'nin güney kıyılarında konuşulan Tatça ve lehçeleri ile birlikte Eski Azerice'den türeyen Azeri dilleri grubu içinde sınıflandırmaktadır.[8]

Sınıflandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir Kuzeybatı İran dili olan[15] Talışçaya dil bilimsel olarak en yakın diller başta Tatça, Zazaca ve Eski Azerice olmak üzere ve Hazar Denizi kıyılarında konuşulan diğer İran dil ve lehçeleridir.[16][17] Talışça aynı zamanda Zazaca,[18] Tatça,[17][19] Simnanca, Kahangi, Vefsçe dilleri/diyalektleri[20] gibi ergatif bir dildir.[21] Gramatik cinsiyet Eski Talışçada bulunmakla birlikte günümüzde kalıntı olarak bazı sözcüklerde mevcuttur.[22] UNESCO'nun Tehlike Altındaki Dünya Dilleri Atlası'na göre düşük tehlike altında olan diller arasındadır.[23] Talışça Azerice, Farsça, Zazaca ve Gilancadan etkilenmiş olup, kısmen de olsa Farsça ve Zazaca ile karşılıklı anlaşılabilirdir. Dilde yer alan sesbilimsel, dilbilimsel ve sözcük bilimsel farklılıklar göz önüne alındığında Talışça, Kuzey (Azerbaycan ve İran), Orta (İran) ve Güney (İran) lehçeleri olmak üzere üçe ayrılmaktadır.[24]

Zazaca Talışça[25] Zazaca Talışça Zazaca Talışça[26] Zazaca Talışça[27]
ez az/əz berz berz nızm nızım siye si, sə, səy
biye bıe pır puɾ
o/a/ey əv bın bın neweş noxəş çım çam
ma əmə boy bu kahn kanə gav ɡov
şıma şımə ke/keye teze tozə post pust
keyne kinə vist vist panc penç mêrdek merdək
çıçı çiç bız bız şeş şəş xoz xu
pi/pêr piyə mae moə hawt haft mu mu
şıt şıt serd sard new nev non, nun nun
verg vərg kerg karg/kag nezdi nez du
vıl vıl velg velg engışte angışte ɾy, ɾu
va va engemin engivin sine sinə dew di
kam kom merde marde dından dandon vizer izəɾ
şiyen- şiyən- zıwan zıvon lıng lıng espe əspa
şew şev aw ov zımıstan zımıston dızdi dızdi
vat- vâtē zan- zun/zan- vesar əvəsor bıra bərâ
gêc gıj morjela mujnə/morjenə vor, vewre voə çi çi
bermayen beramesan roc/roz ruz bumlerz buməlarzə new serre bi nəv surə bim
pısıng pışık cêni cen hak agla dar dar
aşme/menge oşem/meng şew şev veyve veye zama zuma
ne/na boy/bey veng vang mezg mazg

Dillerin tarihsel evrimi ve dil gruplarındaki sınıflandırmanın esas temelini oluşturan ünsüzlerin oluşumu (eşdillilik/sınırı/isoglosses) Talışçada Zazaca ile hemen hemen aynıdır. Talışça da Zazaca gibi Proto-Hint Avrupa ünsüz harf köklerini güçlü bir biçimde muhafaza etmiştir:[28][29]

Proto Hint-Avrupa Partça Azerice/Tatça[a] Zazaca Talışça Simnanca Hazar dilleri Merkez Lehç. Beluçça Kürtçe Farsça
*ḱ/ĝ s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z s/z h/d
*kue -ž- -ž- -ĵ- -ĵ, ž- -ĵ- -ĵ-, ž, z -ĵ- -ž- -z-
*gue ž ž (y-) ĵ ž ĵ,ž ĵ ĵ, ž, z ĵ ž z
*kw29 ? isb esb asb esp s esb ? s s
*tr/tl hr (h)r (hi)r (h)*r (h)r r r s s s
*d(h)w b b b b b b b d d d
*rd/*rz r/rz r/rz r/rz rz l/l(rz) l/l l/l(rz) l/l l/l l/l
*sw wx h w h x(u) x(u) x(u), f v x(w) x(u)
*tw f u w h h h h(u) h h h
*y- y y ĵ ĵ ĵ ĵ ĵ (y) ĵ ĵ ĵ

  1. ^ Herzendi
  1. ^ "Talysh". Ethnologue (İngilizce). 12 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018. 
  2. ^ "Talysh – Details". joshuaproject.net. 24 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012. 
  3. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "North-Central Talysh". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  4. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Southern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  5. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Central Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  6. ^ Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin, (Ed.) (2017). "Northern Talyshi". Glottolog 3.0. Jena, Germany: Max Planck Institute for the Science of Human History. 
  7. ^ "Talysh | Ethnologue Free". Ethnologue (Free All) (İngilizce). 9 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Kasım 2023. 
  8. ^ a b "Spoken L1 Language: North-Central Talysh". Glottolog. 19 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2024. 
  9. ^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X. 
  10. ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023. 
  11. ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  12. ^ Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023. 
  13. ^ Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
  14. ^ Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
  15. ^ "Talysh". UNESCO Atlas of the World's Languages in danger (İngilizce). UNESCO. 15 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2018. 
  16. ^ Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN 90-6831-226-X. 
  17. ^ a b Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023. 
  18. ^ Todd, Terry Lynn (2008). A Grammar of Dimili (also Known as Zaza) (PDF). Electronic Publication. s. 33. 28 Ocak 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  19. ^ Ergative in Tāti Dialect of Khalkhāl, Jahandust Sabzalipoor
  20. ^ Koohkan, Sepideh. The typology of modality in modern West Iranian languages. 2019. PhD Thesis. University of Antwerp.
  21. ^ Mirdehghan, M., & Nourian, G. Ergative Case Marking and Agreement in the Central Dialect of Talishi.
  22. ^ Windfuhr, Gernot (2009). The Iranian Languages. Oxford: Routledge. 
  23. ^ "UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger". unesco.org. 2010. 12 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2012. 
  24. ^ Stilo, D. 1981. The Tati Group in the Sociolinguistic Context of Northwestern Iran. Iranian Studies XIV
  25. ^ Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (page 35)
  26. ^ Paul, D. (2011). A comparative dialectal description of Iranian Taleshi. The University of Manchester (United Kingdom).
  27. ^ Qulieva, Humay; Quliyeva, Ferqane; Quliyev, Şahar; Keyes, Ken (2016). "Talysh Picture Dictionary". Tolışə şikilinə kitob. Academia. 20 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2024. 
  28. ^ Ludwig, P. (1998). The Pozition of Zazaki the West İranian Languages.
  29. ^ Keskin, M. (2012). Orta ve eski İrani dillerin Zazacaya tuttuğu ışık. II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 232-253.

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]