İçeriğe atla

Moğolca

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
05.37, 3 Ocak 2021 tarihinde Bambi'nin annesi (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 24542695 numaralı sürüm (→Tarih: Burada Eski Uygur alfabesi kastediliyor)
Sayfanın 3 Ocak 2021 tarihinde onaylanmış olan kontrol edilmiş bir sürümü, bu revizyonu temel almıştır.
Moğolca
Монгол хэл
Telaffuz/mɔŋɢɔ̆ɮ xiɮ/
BölgeMoğolistan ve Kuzey Çin
EtnisiteMoğollar
Konuşan sayısı5.756.590  (2005)[1]
Dil ailesi
Yazı sistemiMoğol alfabesi, Kiril alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil Moğolistan
Çin İç Moğolistan, Çin
Dil kodları
ISO 639-1mn
ISO 639-2mon
ISO 639-3mon
Moğol dilleri konuşan nüfusun haritada gösterimi (kırmızı)

Moğolca (Moğol alfabesi ile: , {Mongγol kele}; Kiril alfabesi ile: Монгол хэл, {Mongol Hel}), Moğolistan ve civardaki bazı özerk bölgelerde resmî dil olan Asya dilidir.

Türkçe ve Moğolca eskiden Altay dil ailesinde sınıflandırılmış olmakla birlikte, sondan eklemelilik, cümlede özne-nesne-yüklem sıralaması ve dillerin dilbilgisel olarak cinsiyetsiz olması gibi tipolojik benzerliklerin bu iki dilin aynı atadan gelmelerinden değil, yoğun ödünçlemeler ve uzun temaslar sonucu oluştuğu dilbilimciler tarafından günümüzde kabul edilen genel görüş olmuştur.[2][3][4][5]

Coğrafî dağılım

Moğolca Moğolistan'ın resmî ulusal dilidir, ve bu ülkede neredeyse 3,6 milyon kişi tarafından konuşulur (2014 yılı tahmini).[6] Moğolcanın hem sözlü hem de yazılı formları aynı zamanda Çin'e bağlı ve en az 4,1 milyon etnik Moğolun yaşadığı İç Moğolistan bölgesinin resmî bölgesel dilidir.[7] Tüm Çin çapındaki 5,8 milyon kişilik etnik Moğol nüfusunun yaklaşık yarısı tarafından konuşulur (2005 yılı tahmini),[6] ancak bu ülke vatandaşlarının dil yeterliliklerine ilişkin herhangi bir veri yoktur, dolayısıyla Çin'deki Moğolca konuşanların tam sayısı bilinmemektedir. Son birkaç yüzyıl boyunca Moğolcanın İç Moğolistan'daki kullanımı düşüş ve canlanma dönemleri geçirmiştir. Çing döneminin sonlarına doğru düşüşe uğradı, 1947 ile 1965 yılları arasında canlandırma geçirdi, 1966 ile 1976 yılları arasında ikinci kez düşüşe uğradı, 1977 ile 1992 yılları arasında ikinci kez canlandırma geçirdi, ve 1995 ile 2012 yılları arasında üçüncü kez düşüşe uğradı.[8] Bununla birlikte, İç Moğolistan'ın bazı kentsel bölgelerinde ve eğitim alanlarında Moğol dilinin kullanımının azalmasına rağmen, Çince konuşan kentleşmiş Moğolların etnik kimliği, kentsel etnik toplulukların var olması nedeniyle büyük olasılıkla hayatta kalacaktır.[9] İç Moğolistan'daki çok dilli durum, etnik Moğolların kendi dillerini koruma çabalarını engellemediği düşünülmektedir.[10][11] Çin'de Tümedler [en] gibi etnik Moğolların bilinmeyen sayıda kendi dillerini tamamen ya da kısmen kaybetmiş olsa da bu insanlar hâlen etnik Moğol olarak kaydedilir ve etnik Moğol kimlik benimsemeye devam etmektedirler.[6][12] Moğollar ile Çinliler arasında gerçekleşen etnik grup arası evliliklerden gelen çocuklar da etnik Moğol kimliği benimser ve etnik Moğol olarak kaydedilirler.[13] 2020 yılında Çin Hükümeti, Eylül ayı itibarıyla İç Moğolistan'daki ana öğretim dilinin Moğolca olduğu ilk ve orta okullarda üç dersin (dil ve edebiyat, siyaset, ve tarih) Mandarin dilinde öğretilmesi gerektiğini hükmetti, fakat bu, etnik Moğol topluluklarının yaygın protestolarına yol verdi.[14][15] Bu protestolar Çin Hükümeti tarafından hızlı bir şekilde bastırıldı.[16]

Tarih

Moğolcanın en eski metni Yesünke Taşı’dır. MS 1225 yılında Uygur yazısıyla yazılmıştır.[17] Onon-Neçinsk Nehri yakınında granit bir taş üzerine yazılan bu yazı beş satırdan oluşmaktadır. Bu yazılarda Cengiz Han’ın “Yisünge” adlı yeğeninden söz edilmiştir.

Cengiz Han devrinde bizzat Cengiz Han'ın halkının yazıya sahip olmasını sağlamak için Uygur Türklerinden önemli bahşıları başkentine çağırmış ve Moğolca için Uygur Alfabesini uyarlatmıştır.

Yakın zamana kadar Moğolcayı yazmak için Eski Uygur alfabesi kullanılmaktayken günümüzde Moğolca, Moğol diline uyarlanmış bir Kiril alfabesi ile yazılmaktadır. Kadim Siyenpicenin günümüzdeki varisidir.

Alıntı sözcukler ve yeni yapım sözcükleri

Moğolcaya en erken girmiş alıntı kelimeler Eski Türkçe, Sanskrit (çoğunlukla Uygurca üzerinden), Farsça, Arapça, Tibetçe [en],[18] Tunguzca, ve Çince kökenlidir.[19] Daha sonra Moğolcaya Rusça, İngilizce,[20] ve (ağırlıklı olarak İç Moğolistan'da) Mandarin Çincesi kökenli alıntı kelimeler de girmiştir.[21] Moğol devletine ait dil komisyonları Moğolcaya devamlı olarak yeni terminoloji çevirmektedir,[22] ve jerönhijlögč 'cumhurbaşkanı' ("generalizör") ve šar ajrag 'bira' ("sarı kımız") gibi yeni kelimeler yaratmıştır. Birçok alıntı çeviri [en] de mevcuttur; ör. Çince "tren" (huǒchē 火车, ateş arabası) kelimesinden çevirilmiş Moğolca galt tereg 'tren' ('ateşli araba').[23] Çince "esas" (shízhì 实质, asıl nitelik) isminden çevrilmiş Moğolca mön chanar (esas), Çince "nüfus" (rénkǒu 人口, 'insan ağız') kelimesinden çevrilmiş Moğolca khün am (nüfus), Çince "mısır" (yùmǐ 玉米, 'yeşim pirinci') kelimesinden çevrilmiş Moğolca erdene shish (mısır), ve Çince "cumhuriyet" (gònghéguó 共和国, kamu işbirlik ulusu) kelimesinden çevrilmiş Moğolca bügd nairamdakh uls (cumhuriyet), Moğolcadaki diğer alıntı çevirilerin arasındadır.

  • Sanskrit alıntı kelime örnekleri: shashin (शशन sasana, "din"), sansar (सँसार sansāra, "uzay"), avyas (अभ्यास abhyasa, "yetenek"), buyan (पुण्य punya, "sevap"), agşin (क्षण kšana, "an"), tiv (द्वीप dvipa, coğrafî anlamda "kıta"), garig (ग्रह graha, "gezegen"), tsadig (जातक jātaka, "öyküler, hikayeler"), şüleg (श्लोक šloka, "şiirler, satırlar"), badag (पदक| padaka, edebî anlamda "kıta"), arşan (रसायन rašayana, "maden suyu, nektar"), şaştir (शास्त्र shastra, isim olarak "kronik"), bud (बुध budh, "Merkür"), sugar (शुक्र shukra, "Venüs"), barhasvadi (वृहस्पति vrihaspati, "Jüpiter") ve sançir (शनि shani, "Satürn").
  • Farsça alıntı kelime örnekleri: anar (anar, "ametist"), arkhi (aragh, "alkol", Arapçadan), baişin (pishiwan, "bina"), bars (fars, "kaplan"), bers (farzin, "satranç veziri"/"dişi kaplan"), bold (pulad, "çelik"), bolor (bulur, "kristal"), gunjid (kunjut, "susam"), gindan (zindan, "hapishane"), dari (daru, "barut"), duran (dur, "teleskop"), duranbai (durbin, "teleskop"/"mikroskop"), devter (daftar, "defter"), hurmast (ohrmazd, "yüksek tanrı"), savan (savan, "sabun"), sandal (sandali, "oturak") ve tsöm (jam, "bardak").
  • Çince alıntı kelime örnekleri: banz (板子 bǎnzi, "tahta levha"), laa (蜡 là, "mum"), luuvan (萝卜 lúobo, turp), khuluu (葫芦 húlu, "su kabağı"), denlüü (灯路 dēnglù, "lamba"), çiiden (汽灯 qìdēng, "elektrik lamba"), biir (笔儿 bǐ'er, "boya fırçası"), gambanz (斩板子 zhǎnbǎnzi, "kesme tahtası"), chinjuu (青椒 qīngjiāo, "biber"), juutsai (韭菜 jiǔcài, "Allium tuberosum [en]"), moog (蘑菇 mógu, "mantar"), tsuu (醋 cù, "sirke"), baitsaa (白菜 báicài, "Çin lahanası", ), mantuu (馒头 mántou, "buğulanmış ekmek"), naimaa/maimaa (买卖 mǎimài, "ticaret"), goimon (挂面 gùamiàn, "erişte"), dan (单 dān, "tek"), gan (钢 gāng, "çelik"), lantuu (榔头 lángtou, "balyoz"), tsonkh (窗户 chūanghu, "pencere"), buuz (包子 bāozi, "mantı"), khuuşuur (火烧儿 hǔoshāo'er, "kızartılmış mantı"), zutan (乳脂汤 rǔzhītāng, "kremalı çorba"), bantan (粉汤 fěntāng, "un çorbası"), van (王 wáng, "kral"), günj (公主 gōngzhǔ, "prenses"), gün (公 gōng, "dük"), janjin (将军 jiāngjūn, "general"), taigan (太监 tàijiàn, "hadım"), pyanz (片子 piànzi, "disk"), guanz (馆子 guǎnzi, "restoran"), lianhua (莲花 liánhuā, "lotus"), khuar (花儿 huā'er, "çiçek", insan isimlerinde kullanılır), toor (桃儿 táo'er, "şeftali"), intoor (樱桃儿 yīngtáo'er, "kiraz"), zeel (借 jie, "ödünç almak"/"ödünç istemek"), vandui (豌豆 wāndòu, "bezelye"), yanz (样子 yàngzi, "biçim"/"görünüm"), şinj (性质 xìngzhì, "karakter"/"tabiat"), liir (梨儿 lí'er, "armut"), bai (牌子 páizi, "hedef"), jin(g) (斤 jīn, "ağırlık"/"yük"), bin(g) (饼 bǐng, "pankek"/"ekmek"), khuanli (皇历 huángli, "takvim"), şaazan (烧瓷 shāocí, "porselen"), khantaaz (砍兜肚 kǎndōudu, "kolsuz fanila"), püntüüz (粉条子 fěntiáozi, "patates eriştesi") ve tsai (茶 chá, "çay").

20. yüzyılda Moğolcaya günlük hayatla ilgili birçok Rusça alıntı kelime girdi: doktor (doktor), şokolad (çikolata), vagon (tren vagonu), kalendar (takvim), sistem (sistem), podvoolk (tişört, futbolka kelimesinden kaynaklanır), ve maşin (araba). Sosyopolitik değişikliklerden dolayı, son zamanlarda Moğolcaya daha fazla İngilizce alıntı kelimesi girmeye başlamıştır, ve bu kelimelerin bazıları Moğol devleti tarafından kullanılan resmî terimler hâline gelmiştir: menejment (idarecilik, menajerlik), kompyuter (bilgisayar), fail (dosya), marketing (pazarlama), kredit (kredi), onlain (çevrimiçi), mesej (mesaj).

Moğolcada birçok farklı alıntı kelimenin bulunmasına rağmen, bunların kullanımı lehçeye göre değişir. 452 kelimeden oluşan bir Ortak Öz Moğol kelime hazinesine dayanarak farklı Moğol lehçelerini karşılaştırırken, Halha ve Horçin gibi lehçelerde bu kelimelerin %95'e varan bir oranda kullanıldıkları bulunmuştur; bundan farklı olarak, Güney Moğol dilleri bu Öz Moğol kelimeleri %39 ile %77 arası bir oranda kullanırlar.[24]

Alfabe

Harfler

(Buryat, Kalmuk, Moğol alfabeleri birlikte değerlendirildiğinde:)

  • Ə: Moğolcada ayrıca Azerice’de, Tatarca’da, Gagavuzca’da ve Türkmence’de kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapça’da ve Almanca’da da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azerice’de yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Ə harfi kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır.
  • Ц: Türkçede bulunmayan sert bir T harfidir. TS (ʦ: T+S) olarak da seslendirilir. Moğolca’da ve Rusça’da, Slav dillerinde, ayrıca Kiril alfabesini kullanan pek çok dilde Ç harfinin türevi olan bir sestir (Latin Ț). Gagavuzca’da ve diğer Türk dillerinde Slav kökenli kelimelerde yer alır. Ancak öz Moğolca sözcüklerde de sık sık kullanılır. Örneğin: Moğolcadaki Ţag sözcüğü (Çağ, “Tsag” okunur), Ţeţeg (Çiçek, “Tsetseg” gibi okunur).
  • Ң: Moğolcada ayrıca Tatarca’da, Türkmence’de kullanılır. (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki Ⱨ harfi ile karıştırılmamalıdır.) Gırtlaktan çıkarılan N ve G karışımı bir sestir (Ň veya Ñ). Uniform Türk Alfabesi'nde Ņ ile gösterilir. Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıca’daki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur.
  • X: Moğolcada ayrıca Tatarca’da Azerice’de ve pek çok dilde yer alan bir harf ve sestir. Boğazdan gelen gırtlaksı bir H sesidir. Normal H sesinden biraz daha sert ve hırıltılıdır. H sesi hiçbir engele takılmadan çıkarken, bu ses boğazın üst kısmında titreşir. Arapçadaki Hı (خ) harfidir. Azericenin resmi harflerinden birisidir. İç ve Doğu Anadolu ağızlarında sıklıkla rastlanır. Örneğin: Baxmax (Bakmak) fiilinin okunuşu Baḥmaḥ şeklindedir ancak kelimenin içindeki h harfleri gırtlaktan ve hırıltılı olarak çıkartılır. Çaxmax (Çaḥmaḥ; Çakmak), Yanmax (Yanmaḥ; Yanmak)… Bu sesin Türkçedeki kullanımında çoğu zaman birbirlerine çok yakın kaynaklardan çıkan Arapçadaki Ha (ح) harfi ile olan farkı ortadan kalkmıştır.
  • Е: Türkçede günümüzde kullanılmayan İ-E arasında seslendirilen bir harftir (Latin Ë). (Şekil benzerliği nedeniyle Türkçedeki E harfi ile karıştırılmamalıdır, çünkü arada belirsiz de olsa bir ses farklılığı vardır.) Bu ses Rusçada bulunur (Ukraynaca Kiril: Є) ve bu dilde sıklıkla kullanılır. Bu harfe İe (Ye) adı verilir ve çevirilerde bu ses değereri ile gösterilir, ancak bu kesinlikle doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü bu harf arda arda gelen İ ve E seslerini ifade etmez. Tamamen İ-E arası farklı bir sestir. Anadolu Türkçesinde ise gerçekte mevcut olan ancak ölü bir ses olduğu bile söylenebilir. Rusçada ise yoğun olarak kullanılan ve açık olarak işitilen bir harftir. Ancak Türkçedeki gibi kaynaşan harflerin arasında değil, herhangi bir koşula bağlı olmadan ortaya çıkan ve Ruslar tarafından diğer seslerden rahtalıkla ayırt edilebilen belirgin bir sestir. Bu sese Türkçede verilebilecek başka bir örnek ise El (organ) ve Ël (yurt) sözcüklerinin arasındaki farktır. Ël sözcüğü zamanla "İl" biçimine dönüşmüştür. Türkmenëli, Kırklarëli, Tuncëli...

Ayrıca bakınız

Vikipedi
Vikipedi
Özgür Ansiklopedi Vikipedi'nin Moğolca (mn) sürümü

Şablon:Portal alt

Dipnotlar

  1. ^ "Moğolca". 8 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2014. 
  2. ^ "While 'Altaic' is repeated in encyclopedias and handbooks most specialists in these languages no longer believe that the three traditional supposed Altaic groups, Turkic, Mongolian and Tungusic, are related." Lyle Campbell & Mauricio J. Mixco, A Glossary of Historical Linguistics (2007, University of Utah Press), pg. 7.
  3. ^ "When cognates proved not to be valid, Altaic was abandoned, and the received view now is that Turkic, Mongolian, and Tungusic are unrelated." Johanna Nichols, Linguistic Diversity in Space and Time (1992, Chicago), pg. 4.
  4. ^ "Careful examination indicates that the established families, Turkic, Mongolian, and Tungusic, form a linguistic area (called Altaic)...Sufficient criteria have not been given that would justify talking of a genetic relationship here." R.M.W. Dixon, The Rise and Fall of Languages (1997, Cambridge), pg. 32.
  5. ^ "...[T]his selection of features does not provide good evidence for common descent" and "we can observe convergence rather than divergence between Turkic and Mongolic languages--a pattern than is easily explainable by borrowing and diffusion rather than common descent", Asya Pereltsvaig, Languages of the World, An Introduction (2012, Cambridge) has a good discussion of the Altaic hypothesis (pp. 211-216).
  6. ^ a b c Janhunen, Juha (November 29, 2012). "1". Mongolian. John Benjamins Publishing Company. s. 11. 
  7. ^ Tsung, Linda (October 27, 2014). "3". Language Power and Hierarchy: Multilingual Education in China. Bloomsbury Academic. s. 59. 
  8. ^ Tsung, Linda (October 27, 2014). "3". Language Power and Hierarchy: Multilingual Education in China. Bloomsbury Academic. 
  9. ^ Iredale, Robyn; Bilik, Naran; Fei, Guo (August 2, 2003). "4". China's Minorities on the Move: Selected Case Studies. s. 84. 
  10. ^ Janhunen, Juha (November 29, 2012). "1". Mongolian. John Benjamins Publishing Company. s. 16. 
  11. ^ Otsuka, Hitomi (30 Nov 2012). "6". More Morphologies: Contributions to the Festival of Languages, Bremen, 17 Sep to 7 Oct, 2009. s. 99. 
  12. ^ Iredale, Robyn (August 2, 2003). "3". China's Minorities on the Move: Selected Case Studies. Routledge. ss. 56, 64–67. 
  13. ^ Janhunen, Juha (November 29, 2012). "1". Mongolian. John Benjamins Publishing Company. s. 11. Iredale, Robyn; Bilik, Naran; Fei, Guo (August 2, 2003). "3". China's Minorities on the Move: Selected Case Studies. s. 61. 
  14. ^ Shih, Gerry (August 31, 2020). "Chinese authorities face widespread anger in Inner Mongolia after requiring Mandarin-language classes". The Washington Post. Erişim tarihi: 1 September 2020. 
  15. ^ Qin, Amy (August 31, 2020). "Curbs on Mongolian Language Teaching Prompt Large Protests in China". The New York Times. Erişim tarihi: 1 September 2020. 
  16. ^ Feng, Emily (16 September 2020). "Parents Keep Children Home As China Limits Mongolian Language In The Classroom". NPR. Erişim tarihi: 17 September 2020. 
  17. ^ Garudi. 2002. Dumdadu üy-e-yin mongγul kelen-ü bütüče-yin kelberi-yin sudulul. Kökeqota: ÖMAKQ (Moğolca)
  18. ^ Temürčereng 2004: 86–99.
  19. ^ Svantesson 2003: 127.
  20. ^ Temürčereng 2004: 99–102.
  21. ^ Öbür mongγul-un yeke surγaγuli 2005: 792–793.
  22. ^ Baabar (9 Aralık 2008). "Yum bolgon nertei". Ödriin sonin. 
  23. ^ Öbür mongγul-un yeke surγaγuli 2005: 828.
  24. ^ Rybatzki 2003a: 385–387

Kaynakça

  • Janhunen, Juha (ed.). 2003. The Mongolic languages. Londra: Routledge. 0700711333
  • Janhunen, Juha A. 2012: Mongolian. (London Oriental and African Language Library, 19.) Amsterdam: John Benjamins Publishing Company. ISSN 1382-3485. ISBN 978-90-272-3820-7
  • Ákos Bertalan. 2005. On the problem of the subject markers of the Mongolian language. In Wú Xīnyīng, Chén Gānglóng (eds.), Miànxiàng xīn shìjìde ménggǔxué [The Mongolian studies in the new century : review and prospect]. Běijīng: Mínzú Chūbǎnshè. 334–343. ISBN 7-105-07208-3.
  • Karlsson, Anastasia Mukhanova. 2005. Rhythm and intonation in Halh Mongolian. Ph.D. Thesis. Lund: Lund University. Series: Travaux de l'Institut de Linguistique de Lund; 46. Lund: Lund University. ISBN 91-974116-9-8.
  • (Moğolca) Öbür mongγul-un yeke surγaγuli. 2005 [1964]. Odu üy-e-yin mongγul kele. Kökeqota: ÖMAKQ. 7-204-07631-1.
  • Rybatzki, Volker. 2003a. Intra-Mongolic Taxonomy. Janhunen 2003 içinde: 364–390.
  • Svantesson, Jan-Olof. 2003. Khalkha. Janhunen 2003 içinde: 154–176.
  • (Moğolca) Temürcereng, J̌. 2004. Mongγul kelen-ü üge-yin sang-un sudulul. Kökeqota: ÖMASKKQ. 7-5311-5893-0.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Moğolca&oldid=24542695" sayfasından alınmıştır